Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 28/11
POSTANOWIENIE
Dnia 16 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSA Roman Dziczek (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Andrzeja D.
przy uczestnictwie Małgorzaty D.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 26 października 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kwotę
3600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 22 stycznia 2010 r. Sąd Rejonowy w sprawie z
wniosku Andrzeja D. z udziałem Małgorzaty D. o podział majątku dorobkowego,
rozpoznając ponownie sprawę po uchyleniu pierwotnego postanowienia na skutek
postanowienia Sądu Okręgowego ustalił, że w skład majątku wspólnego byłych
małżonków A. i M. D. wchodzi nieruchomość zabudowana domem jednorodzinnym
położonym w W. przy ul. O. […] o wartości 550 000 zł, samochód osobowy Ford
„Escort” o wartości 8900 zł oraz inne ruchomości, bliżej tam opisane, a także
przedsiębiorstwo pod nazwą „Ś.” Biuro Usług Transportowych Andrzej D. o wartości
106 733,58 zł; przyznał na własność wnioskodawcy nieruchomość położoną przy
ul. O. w W. oraz przedsiębiorstwo, o łącznej wartości 656 733,58 zł, a na własność
uczestniczki pozostałe składniki majątku o wartości 18 995 zł; zasądził od
wnioskodawcy na rzecz uczestniczki tytułem wyrównania udziałów, uwzględniając
także rozliczenie nakładów z majątku odrębnego na majątek wspólny oraz
z majątku wspólnego na majątek odrębny, kwotę 126 975 zł płatną w terminie
miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia z odsetkami ustawowymi
w przypadku zwłoki; nakazał uczestniczce wydanie wnioskodawcy przyznanej mu
nieruchomości w terminie miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia i zniósł
wzajemnie koszty postępowania pomiędzy nimi.
Sąd Rejonowy ustalił następujący stan faktyczny: niesporny był pomiędzy
uczestnikami skład i wartość składników majątkowych, za wyjątkiem nieruchomości
zabudowanej budynkiem jednorodzinnym oraz przedsiębiorstwa „Ś.”.
Nieruchomość i przedsiębiorstwo wchodziły do majątku dorobkowego.
Wartość nieruchomości Sąd ustalił na kwotę 550 000 zł, z tym, że objęcie
nieruchomości przez uczestników nastąpiło na podstawie umowy darowizny
zawartej pomiędzy wnioskodawcą, a jego matką w momencie, gdy dom znajdował
się w stanie surowym zamkniętym, co stanowiło 49,8% kosztów realizacji
inwestycji. Był to nakład wnioskodawcy z majątku odrębnego na majątek wspólny.
Ustaleń w zakresie wartości nieruchomości oraz wartości nakładu z majątku
odrębnego na majątek wspólny Sąd Rejonowy dokonał przy wsparciu o opinię
biegłego sądowego M. A. Nakład z majątku odrębnego uczestniczki wynosił kwotę
6 360 zł.
3
Sąd pierwszej instancji ustalił także, że wartość samochodów wchodzących
w skład przedsiębiorstwa „Ś.” wynosiła łącznie 106 733 zł, a wartość koncesji na
prowadzenie działalności transportowej - 5 028,57 zł, zaś nakłady dokonane przez
wnioskodawcę na spłatę zaciągniętych kredytów - 80 252,27 zł.
Sąd Rejonowy nie uwzględnił wniosku uczestniczki o przeprowadzenie
postępowania dowodowego na okoliczność dochodów przedsiębiorstwa po ustaniu
wspólności majątkowej pomiędzy małżonkami, co nastąpiło w dniu 19 marca
2002 r. odwołując się do wskazań i oceny prawnej Sądu Okręgowego zawartej
w postanowieniu uchylającym pierwotne postanowienie Sądu pierwszej instancji.
Na skutek apelacji uczestniczki, w której ta zarzuciła Sądowi Rejonowemu,
m.in. naruszenie art. 207 k.c., art. 278 § 1 k.p.c., art. 618 § 1 w zw. z art. 567 § 3
i art. 684 k.p.c., Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że
wartość nieruchomości ustalił na kwotę 660 000 zł, wartość przedsiębiorstwa na
kwotę 113 003,80 zł, a łączną wartość majątku wspólnego na kwotę 773 003,80 zł i
podwyższył zasądzoną od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki dopłatę ze 126 975
zł do kwoty 205 247,67 zł oraz oddalił apelację dalej idącą i orzekł o kosztach
postępowania.
Sąd drugiej instancji uzupełnił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego i ustalił,
że aktualna wartość nieruchomości zabudowanej domem jednorodzinnym,
położonej w W. wynosi 660 000 zł. Ustalił też, m.in., że dochody Andrzeja D. z
prowadzonej działalności gospodarczej w okresie po ustaniu wspólności ustawowej
wynosiły średniomiesięcznie po 1788,02 zł. W przedsiębiorstwie „Ś.” nie było
wyższej struktury kapitału, czyli zysku. Przedsiębiorstwo było niezbywalne, a
sprzedaży mogły podlegać jedynie jego środki trwałe. Trzy samochody wchodzące
w skład przedsiębiorstwa w 2002 r. podlegały dużemu zużyciu i miały przebiegi
znacznie przekraczające normatywne przebiegi. Jeden z nich został sprzedany w
2005 r., drugi w 2006 r., zaś trzeci jest nadal eksploatowany, po dokonaniu na
niego dużych nakładów przez wnioskodawcę.
Zdaniem Sądu drugiej instancji darowizna matki wnioskodawcy na jego rzecz
odnosząca się do domu jednorodzinnego w stanie surowym zamkniętym stanowiła
połowę wartości całej nieruchomości w jej stanie aktualnym.
4
Wartość przedsiębiorstwa została określona poprzez ustalenie wartości
pojazdów stanowiących majątek wspólny wraz z opłatą za uzyskanie koncesji na
rzecz wnioskodawcy. Zarazem Sąd drugiej instancji podzielił ustalenie Sądu
Rejonowego w zakresie odnoszącym się do dochodowości przedsiębiorstwa.
Dochód był w nim uzyskiwany wskutek osobistej pracy wnioskodawcy, który
pełnił obowiązki kierowcy i mechanika oraz kierował przedsiębiorstwem.
Za usprawiedliwione uznał także Sąd Okręgowy dokonanie podziału
przedsiębiorstwa według stanu z chwili ustania wspólności, a więc przy mniejszym
zużyciu jego składników, a zarazem bez rozliczania uzyskiwanych przez
wnioskodawcę dochodów oraz wydatków. Zarazem Sąd drugiej instancji
odmiennie, niż Sąd pierwszej instancji rozliczył nakłady z majątku odrębnego
wnioskodawcy na majątek wspólny. Odniósł ten nakład do wartości pojazdów
z daty zniesienia wspólności ustawowej oraz niespłaconej części kredytu obliczonej
na tą datę.
Orzeczenie Sądu Okręgowego w całości zaskarżyła skargą kasacyjną
uczestniczka podnosząc zarzuty z obu podstaw kasacyjnych.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej uczestniczka zarzuciła Sądowi
drugiej instancji naruszenie art. 207 k.c., natomiast w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej podniosła zarzuty naruszenia prawa procesowego: art. 618 § 1 w zw.
z art. 567 § 3 w zw. z art. 684 k.p.c. oraz art. 278 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie należy się odnieść do zarzutów skargi kasacyjnej
z drugiej podstawy kasacyjnej, których prawidłowa wykładnia i zastosowanie
w sprawie ma zasadnicze znaczenie dla oceny podniesionych w skardze
kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa materialnego (por. np. wyrok SN z dnia
20 kwietnia 2004 r., V CK 92/04, LEX nr 194083). Trafnie bowiem dostrzega się,
że w razie powołania się przez skarżącego na obie podstawy kasacyjne
przewidziane w art. 3983
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy najpierw rozważa zarzuty
naruszenia przepisów procesowych, gdyż zasadniczą i pierwszoplanową kwestią
jest ocena, czy stan faktyczny tkwiący u podstawy zastosowania przez sąd drugiej
instancji w zaskarżonym wyroku stosownych przepisów prawnomaterialnych został
5
ustalony w prawidłowym postępowaniu i tym samym w sposób wiążący Sąd
Najwyższy przy rozpatrywaniu zarzutów z zakresu prawa materialnego (art. 39813
§ 2 in fine; por. wyrok SN z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97, OSNC 1997, nr 9,
poz. 128). To oznacza również, że w razie jednoczesnego powoływania się na obie
podstawy kasacyjne, zgłoszenia zarzutu naruszenia prawa materialnego można
dokonywać w sposób sensowny dopiero wówczas, gdyby sąd kasacyjny uznał
zarzuty skarżącego dotyczące podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. za chybione.
Odnosząc się do podniesionego przez uczestniczkę zarzutu naruszenia
przez Sąd drugiej instancji art. 278 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie ustaleń
wymagających wiadomości specjalnych z pominięciem opinii biegłego,
a poprzestanie na wskazanej przez niego informacji ogólnej zaczerpniętej
z internetu, należy stwierdzić, że nie jest ono uzasadnione. Po pierwsze dlatego,
że wbrew zarzutom skarżącej ocena biegłego określająca procent wartości domu
jednorodzinnego odnoszony do stanu surowego zamkniętego budynku była jego
oceną własną, jako biegłego sądowego. Po drugie, zarówno stan nieruchomości,
jak i ocena dowodu z opinii biegłego, mieściły się w swobodnej ocenie Sądu drugiej
instancji (art. 233 § 1 k.p.c.) i stanowiły ustalenia stanu faktycznego Sądu meriti;
jako takie nie podlegały kontroli kasacyjnej Sądu Najwyższego (art. 39813
§ 2
k.p.c.).
Nie okazał się również usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 618 § 1
w zw. z art. 567 § 3 w zw. z art. 684 k.p.c. i art. 207 k.c.
Niewątpliwie uczestniczka podniosła roszczenie związane z korzystaniem
przez wnioskodawcę ze wspólnego przedsiębiorstwa po ustaniu wspólności
ustawowej. Wbrew jednak zarzutom skarżącej Sąd Okręgowy ocenił ten zarzut,
nie znajdując podstaw do rozliczenia pożytków. Zwrócił uwagę, że przedsiębiorstwo
nie przynosiło dochodu (zysku) i było rynkowo niezbywalne, z uwagi na
wyeksploatowane pojazdy stanowiące jego istotne składniki. Jedyny dochód
kreowała praca własna wnioskodawcy w roli kierowcy, mechanika i kierownika
przedsiębiorstwa. Wynosił on kwotę 1788,02 zł miesięcznie.
Wzajemne roszczenia współwłaścicieli z tytułu posiadania rzeczy, o których
mowa w art. 618 § 1 k.p.c., to przede wszystkim roszczenia związane
6
z korzystaniem z rzeczy wspólnej, pobieraniem z niej pożytków i przychodów oraz
dokonanych nakładów.
Rozliczenia nakładów uczestniczka nie kwestionuje, albowiem te rozliczone
zostały w korzystnym dla niej wariancie, którego nie ma potrzeby tu przywoływać.
Odnosząc się natomiast do zagadnienia rozliczenia pożytków
z przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55¹ k.c., należy sięgnąć do zobiektywizowanej
kategorii dochodu przedsiębiorstwa, jakie ono przynosi w warunkach rynkowych.
Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 grudnia 1969 r. (III CZP
12/69, OSNC 1970/3/39) wskazując w związku z rozliczaniem pożytków
i dochodów z gospodarstwa rolnego, że przy wzajemnych rozliczeniach z tytułu
posiadania, pobrania pożytków i innych przychodów należy mieć na względzie,
że normalny dochód, jaki przynosi gospodarstwo rolne, jest przede wszystkim
wynikiem pracy i starań rolnika użytkującego to gospodarstwo. Toteż udział w takim
dochodzie ze strony współspadkobierców, którzy nie przyczynili się swą pracą
i staraniem do jego powstania, nie powinien przekraczać czynszu dzierżawnego,
jaki w konkretnych okolicznościach byłby obiektywnie usprawiedliwiony.
Innymi słowy, chodzi o zobiektywizowaną wartość pożytków cywilnych, jaką
dane przedsiębiorstwo jest w stanie przynosić w danych warunkach rynkowych,
z wyłączeniem osobistej pracy współwłaściciela. Pozostaje to w zgodzie
z dyspozycją art. 53 § 2 i art. 54 k.c. (por. także uzasadnienie postanowienia SN
z dnia 15 kwietnia 2011 r., III CSK 191/10, LEX nr 864004 i orzeczenia tam
powołane).
W stanie faktycznym sprawy, jak ustaliły Sady meriti, przedsiębiorstwo nie
przynosiło w okresie relewantnym w sprawie żadnego zysku, co miało ten skutek,
że jako zorganizowany zespół składników, nie miało rynkowej wartości, mierzonej
bądź to czynszem dzierżawnym, bądź czynszem leasingu. Cena sprzedaży
natomiast mogła być odnoszona jedynie do wartości składników je tworzących,
tj. pojazdów.
W tym kontekście, brak rozliczenia pożytków, nie stanowił naruszenia
powołanych w skardze przepisów, lecz był wynikiem ustalenia, że przedsiębiorstwo
to nie przynosiło pożytków w rozumieniu art. 207 k.c. w zw. z art. 53 i art. 54 k.c.
7
Konkludując: przy rozliczaniu pożytków i innych przychodów ze wspólnego
majątku na podstawie art. 618 § 1 k.p.c. w zw. z art. 207 k.c., sąd uwzględnia
rzeczywistą, rynkową zdolność kreowania przez ten majątek pożytków naturalnych
i cywilnych (art. 53 i 54 k.c.), którą wyznaczać będzie z reguły możliwy do
uzyskania czynsz najmu lub dzierżawy tego majątku lub jego poszczególnych
składników. Dochód uzyskiwany przez współwłaściciela przedsiębiorstwa
w rozumieniu art. 55¹ k.c. dzięki jego osobistej pracy, nie jest równoznaczny
z pożytkami i innymi przychodami z tego przedsiębiorstwa, podlegającymi
rozliczeniu w postępowaniu działowym.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 108 § 1 k.p.c. i art.
520 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., a także art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, zasądzając na rzecz wnioskodawcy zwrot
kosztów wynagrodzenia adwokata według stawki minimalnej przewidzianej
w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze
zm.) w postępowaniu kasacyjnym przez Sądem Najwyższym - § 13 ust. 4 w zw.
z § 9 pkt 3 i § 6 pkt 6.