Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 176/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa BGŻ Leasing Spółki z o.o.
przeciwko Marianowi G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 19 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 31 maja 2010 r. Sąd Rejonowy– po rozpoznaniu zarzutów
od nakazu zapłaty wydanego w postępowaniu nakazowym – oddalił powództwo o
zapłatę 62 426,39 zł z ustawowymi odsetkami i orzekł o kosztach procesu.
Sąd ustalił, że w dniu 11 września 2008 r. powodowa Spółka zawarła
z Marianem G. umowę leasingu operacyjnego, której przedmiotem była suszarnia
do ziarna „Drzewicz SC-545”, rok produkcji 2008, o wartości netto 45 942,54 CHF.
Integralną część umowy stanowiły Ogólne warunki umów leasingu operacyjnego
(dalej: „Ogólne warunki”). W celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy
pozwany wystawił tego samego dnia weksel gwarancyjny in blanco, opatrzony
klauzulą „bez protestu”, i wydał go finansującemu.
Zgodnie z deklaracją wekslową z dnia 11 września 2008 r. powódka miała
prawo, w wypadku naruszenia warunków zawartej przez strony umowy, wypełnić
weksel w każdym czasie na sumę odpowiadającą pełnemu zobowiązaniu
finansowemu wobec niej, wynikającemu z umowy leasingu, opatrzyć weksel datą
płatności według swojego uznania i zawiadomić korzystającego o wypełnieniu
weksla w określony sposób.
Powołując się na § 14.2 lit. d Ogólnych warunków, pismem z dnia
30 kwietnia 2009 r. powódka wypowiedziała umowę leasingu z powodu
zaległości powstałych na skutek niepłacenia opłat leasingowych oraz „pozostałych
należności” i wezwała pozwanego do zapłaty zaległych opłat leasingowych oraz
zafakturowanych wynikających z umowy należności w kwocie 8 936,79 zł
wraz z odsetkami w wysokości 144,94 zł. Ponadto zażądała od pozwanego –
na podstawie § 14.3 Ogólnych warunków – zapłaty odszkodowania w kwocie
równej sumie wszystkich pozostałych do końca okresu leasingu opłat
leasingowych, pomniejszonych o korzyści, jakie uzyskała na skutek ich zapłaty
przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu, tj. kwoty
36 240,45 CHF. We wspomnianym piśmie powódka wskazała, że wszystkie
wymienione należności, powiększone o odsetki karne, należy zapłacić w terminie
3 dni od otrzymania pisma, nie później niż do dnia 7 maja 2009 r. i poinformowała,
3
że umowa leasingu ulega rozwiązaniu z upływem trzeciego dnia od otrzymania
wypowiedzenia.
Pismem z dnia 9 grudnia 2009 r. powódka zawiadomiła pozwanego,
że dokonała – w związku z wypowiedzeniem umowy i odebraniem przedmiotu
leasingu – ostatecznego rozliczenia umowy i wezwała pozwanego do zapłaty
62 426,39 zł (przedstawiając wyliczenie tej kwoty) w terminie do 16 grudnia 2009 r.
Wymienione pismo pozwany otrzymał dnia 15 grudnia 2009 r.
W dniu 21 grudnia 2009 r. powódka wypełniła weksel gwarancyjny na kwotę
62 426,39 zł. płatną w dniu 28 grudnia 2009 r. Tego samego powiadomiła o tym
pozwanego i wezwała go do wykupu weksla. Wezwanie okazało się bezskuteczne.
Podkreślając, że stanowiący podstawę wydania nakazu zapłaty weksel
gwarancyjny nie został puszczony w obieg, Sąd Rejonowy uznał, że pozwanemu
w sprawie przysługują zarzuty dotyczące zarówno weksla, jak i stosunku
podstawowego. Zdaniem Sądu umowa leasingu będąca źródłem roszczeń
zabezpieczonych wekslem ze względu na § 14.3 Ogólnych warunków,
stanowiących integralną część leasingu, jest niezgodna z prawem, ponieważ
przewidziane tym paragrafie należne finansującemu odszkodowanie, w kwocie
równej sumie pozostałych do końca okresu leasingu opłat leasingowych,
pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed
umówionym terminem i wygaśnięcia umowy, jest nieskuteczne, ponieważ
konstrukcyjnie odpowiada karze umownej w rozumieniu art. 483 § 1 k.c.
Tymczasem zastrzeżenie kary umownej jest niedopuszczalne w celu naprawienia
szkody spowodowanej niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania
pieniężnego. Sąd uznał, że niezgodna z prawem jest także deklaracja wekslowa,
sporządzona na podstawie zawartej przez strony umowy leasingu i Ogólnych
warunków umowy, ponieważ odwołuje się ona do niezgodnego z prawem
postanowienia umowy i stanowiących jej integralną część Ogólnych warunków.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy zmienił wyrok sądu pierwszej
instancji w ten sposób, że zawartemu w punkcie pierwszym merytorycznemu
rozstrzygnięciu nadał brzmienie: „Uchyla nakaz zapłaty wydany w postępowaniu
4
nakazowym w dniu 23 marca 2010 r. i oddala powództwo”, a ponadto oddalił
apelację w pozostałej części i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd odwoławczy podzielił jedynie podniesiony na rozprawie apelacyjnej
zarzut apelującej, że Sąd Rejonowy z naruszeniem art. 496 k.p.c. nie uchylił
w wyroku wydanego w postępowaniu nakazowym nakazu zapłaty. W pozostałym
zakresie apelację powódki, aprobując ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji, uznał za nieuzasadnioną. Sąd nie podzielił stanowiska
apelującej, że dochodzone roszczenie stanowiło w istocie realizację
przewidzianego w art. 70915
k.c. uprawnienia finansującego. Postanowienie § 14.3
Ogólnych warunków należało – zdaniem Sądu – uznać za nieważne, ponieważ jest
ono sprzeczne z art. 70915
k.c. (art. 58 § 1 k.c.). Zatem zobowiązanie umowne,
na którym było oparte dochodzone roszczenie, nie istnieje. W konsekwencji
nie istnieje także zobowiązanie wekslowe.
W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik powódki
zarzucił naruszenie art. 70915
i 483 § 1 k.c. oraz art. 10 ustawy z dnia 28 kwietnia
1936 r. – Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282, dalej: „Pr. wek.”). Powołując się
na te podstawy, wniósł o uchylenie zaskarżonego i uwzględnienie powództwa albo
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przez błędną wykładnię art. 70915
k.c. wiąże się
z zakwestionowaniem przyjętej przez Sąd nieważności § 13.3 Ogólnych warunków,
stanowiącego integralną część umowy leasingu, z powodu jego sprzeczności
z przytoczonym przepisem prawa. Dla oceny tego zarzutu istotne znaczenie ma
charakter przewidzianej w art. 70915
k.c. odpowiedzialności korzystającego.
Kwestia charakteru prawnego opartej na tym przepisie odpowiedzialności
korzystającego wobec finansującego za skutki wypowiedzenia przez finansującego
umowy leasingu z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność korzystający,
była przedmiotem rozważań w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia
9 września 2010 r., I CSK 685/09 (OSNC 2011, nr 5, poz. 58) i z dnia
9 września 2010 r., I CSK 641/10 (OSN-ZD 2011, nr 2, poz. 35). Wyjaśniono,
5
że wspomniana odpowiedzialność ma charakter odpowiedzialności kontraktowej.
Zgodnie z ogólnym założeniem odpowiedzialności odszkodowawczej,
odszkodowanie ma przywrócić stan, w jakim znajdowałby się poszkodowany, gdyby
nie nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, nie może ono jednak przewyższać
szkody powstałej w majątku poszkodowanego (art. 362 § 2 k.c.). Aby zatem
odszkodowanie nie przewyższało szkody, której rozmiar ustala się przez
porównanie stanu, w jakim poszkodowany rzeczywiście się znalazł na skutek
zdarzenia wyrządzającego szkodę, z tym stanem, w jakim znajdowałby się, gdyby
zdarzenie to nie nastąpiło, należy przy ustalaniu szkody uwzględnić uzyskane przez
poszkodowanego korzyści, czyli zastosować compensatio lucri cum damno
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2010 r., III CZP 7/10,
niepubl.). Zaliczenie korzyści na poczet szkody uzależnia się od tego, aby korzyść
i szkoda były następstwem tego samego zdarzenia. Choć bywa wyrażane także
odmienne zapatrywanie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2002 r.,
II CKN 727/99, niepubl.), nie jest konieczne, aby między uzyskaniem korzyści
a zdarzeniem powodującym szkodę zachodził związek przyczynowy, wystarczy,
że zdarzenie powodujące szkodę stanowiło conditio sine qua non uzyskania
korzyści. Wymaga się także, aby korzyść podlegająca zaliczeniu na poczet szkody
zaspakajała te same interesy poszkodowanego, do których zaspokojenia
zmierza odszkodowanie.
Przedstawione ogólne założenie odpowiedzialności odszkodowawczej - jak
wyjaśniono w przytoczonych wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 9 września
2010 r. I CSK 685/09 i I CSK 641/09 – znalazło także wyraz w art. 70915
k.c.
Przewidziana w tym przepisie zapłata finansującemu przez korzystającego –
w razie wypowiedzenia umowy przez finansującego na skutek okoliczności,
za które korzystający ponosi odpowiedzialność – wszystkich przewidzianych
w umowie a nie zapłaconych rat ma na celu przywrócenie takiego stanu, w jakim
finansujący znajdowałby się, gdyby korzystający należycie wykonał umowę
leasingu i nie dał powodu do jej przedwczesnego zakończenia. Pełni ona zatem
funkcję odszkodowania za szkodę poniesioną przez finansującego wskutek
naruszenia przez korzystającego umowy leasingu z powodów, za które
on odpowiada (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK
6
354/07, OSNC-ZD 2008, nr 4, poz. 116). Ze względu na to, że pełna kwota
ustalonych w umowie, a nie zapłaconych rat mogłaby przewyższać szkodę
powstałą w majątku finansującego, a więc przekraczać przewidziane w art. 361 § 2
k.c. granice dopuszczalnej wysokości odszkodowania, w art. 70915
k.c.
przewidziano pomniejszenie kwoty umówionych a nie zapłaconych rat o korzyści,
jakie finansujący uzyskał wskutek zapłaty rat przed umówionym terminem
i rozwiązania umowy leasingu.
Rozumiany w przedstawiony sposób przepis art. 70915
k.c. nie daje podstaw
- co trafnie zarzuciła skarżąca - do uznania, że § 14.3 Ogólnych warunków,
stanowiący integralną część umowy leasingu, jest nieważny z powodu sprzeczności
z art. 70915
k.c. Przytoczony paragraf reguluje, tak jak art. 70915
k.c., kontraktową
odpowiedzialność odszkodowawczą. Przewidziany w nim sposób uregulowania
zobowiązania korzystającego do zapłaty finansującemu przewidzianych w umowie
a niezapłaconych rat merytorycznie nie różni się od unormowania ustawowego;
co więcej, należna finansującemu suma z tytułu tych rat została przez strony
nazwana odszkodowaniem. Zatem zarzut skarżącej, że Sąd na skutek błędnej
wykładni art. 70915
k.c. uznał wspomniany § 14.3 za nieważny należało uznać
za uzasadniony.
Skarżąca trafnie zakwestionowała też stanowisko Sądu Odwoławczego,
będące konsekwencją zaaprobowania poglądu Sądu pierwszej instancji,
że w § 14.3 Ogólnych warunków, stanowiących integralną część umowy, strony
zastrzegły na rzecz finansującego karę umowną z naruszeniem art. 483 § 1 k.c.,
ponieważ przewidziały ją na wypadek naprawienia szkody powstałej na skutek
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania pieniężnego. Rację ma
skarżąca, że wynikające z przytoczonego paragrafu uprawnienie finansującego do
żądania od korzystającego odszkodowania – w kwocie równej sumie wszystkich
pozostałych do końca okresu obowiązywania umowy leasingu opłat leasingowych,
pomniejszonych o korzyści, jakie powód uzyskał wskutek ich zapłaty przed
umówionym terminem i wygaśnięcia umowy – nie stanowi w rozumieniu art. 483 § 1
k.c. kary umownej. Zapłata wynikających z zawartej przez strony umowy leasingu
a nieuiszczonych rat ma na celu przywrócenie takiego stanu, w jakim finansujący
znajdowałby się, gdyby korzystający należycie wykonał umowę leasingu i nie dał
7
podstaw do jej przedterminowego zakończenia. Przewidziane w umowie
uprawnienie do żądania tej zapłaty ma na celu także ochronę interesu
finansującego związanego ze swoiście kredytowym charakterem jego świadczenia
i ryzykiem, jakie ponosi on, wykładając pieniądze na nabycie rzeczy
dla korzystającego. Omawiane uprawnienie finansującego nie stanowi
dodatkowego zobowiązania korzystającego wobec finansującego i odpowiada
unormowaniu zawartemu w art. 70915
k.c., przewidującemu – jak wyjaśniono wyżej
– kontraktową odpowiedzialność odszkodowawczą. Argumentów przeciwko trafnie
zakwestionowanemu przez skarżącą stanowisku Sądu dostarcza także judykatura
Sądu Najwyższego, w której wykluczono kwalifikowanie przewidzianego w umowie
obciążenia korzystającego obowiązkiem zapłacenia finansującemu – w razie
wypowiedzenia przez niego umowy na skutek okoliczności, za które
ponosi odpowiedzialność korzystający - przewidzianych w umowie leasingu,
a nieuiszczonych rat jako zastrzeżenia kary umownej (por. wyroki Sąd
Najwyższego z dnia 8 listopada 2007 r., I CSK 205/07 niepubl. i z dnia 15 lutego
2008 r., I CSK 354/07). Wyrażonego o orzecznictwie poglądu w omawianej kwestii
nie podważa wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r. IV CSK
154/06 (OSNC 2007, nr 7-8, 117). Przyjęta w tym orzeczeniu możliwość
skutecznego zastrzeżenia, na podstawie art. 483 k.c., kary umownej w razie
niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez korzystającego,
dotyczy bowiem – co nie ma miejsca w sprawie – wypadku odstąpienia od umowy
leasingu.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
jw