Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 296/11
POSTANOWIENIE
Dnia 13 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku Syndyka Masy Upadłości I. V. P. Spółki
z o.o. w W.
przy uczestnictwie E. - Doradztwo Finansowe Spółki z o.o. w W.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 21 kwietnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od uczestnika
postępowania na rzecz wnioskodawcy kwotę 120
(sto dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W dniu 6 października 2008 r. I. V. P. sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w W.
złożyła wniosek o wykreślenie z działu II księgi wieczystej nr [...] jako użytkownika
wieczystego i właściciela budynku E. - Doradztwo Finansowe sp. z o.o. w upadłości
z siedzibą w W. a wpisanie I. V. P. sp. z o.o. w upadłości z siedzibą w W., na
podstawie postanowienia z dnia 5 sierpnia 2008 r. oraz postanowienia z dnia
25 września 2008 r. zezwalającego syndykowi upadłości I. V. P. sp. z o.o. z
siedzibą w W. na odstąpienie od umowy wzajemnej zawartej w dniu 3 kwietnia
2006 r.
Wniosek został oddalony przez referendarza sądowego. W uzasadnieniu
orzeczenia podniesione zostało, że podstawowym przepisem regulującym kwestię
formy dokumentów, które mogą stanowić podstawę wpisu jest art. 31 ust. 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, według brzmienia którego
wpis może być dokonany na podstawie dokumentu z podpisem notarialnie
poświadczonym, jeżeli przepisy szczególne nie przewidują innej formy dokumentu.
Prawomocne postanowienie zezwalające na odstąpienie przez I. V. P. sp. z o.o. od
umowy wzajemnej sprzedaży nie jest wystarczającą podstawą do dokonania
zmiany użytkownika wieczystego w dziale II, albowiem niezbędne jest złożenie w
formie aktu notarialnego oświadczenia woli obu stron umowy z dnia 13 kwietnia
2006 r. o powrotnym przeniesieniu prawa użytkowania wieczystego gruntu.
Postanowieniem z dnia 13 lipca 2009 r. Sąd Rejonowy nie uwzględnił skargi
na orzeczenie referendarza sądowego i wniosek o wpis oddalił. Sąd Rejonowy
stwierdził, że orzeczenie referendarza jest prawidłowe albowiem wskazać należy, iż
Sąd w postępowaniu wieczystoksięgowym bada jedynie treść wniosku, treść księgi
wieczystej oraz treść i formę dołączonych do wniosku dokumentów. Zdaniem Sądu
I instancji dołączone do wniosku oświadczenie syndyka masy upadłości I. V. P. sp.
z o.o. na zasadzie art. 98 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego odstąpienia
od umowy wzajemnej tj. umowy sprzedaży wywiera jedynie skutek obligacyjny, a
nie jak wskazuje skarżący skutek obligacyjny i rzeczowy.
3
Uwzględniając apelację uczestnika I. V. P. sp. z o.o. Sąd Okręgowy
stwierdził, że zgodnie z treścią art. 98 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego,
jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie zostały
wykonane w całości lub części, syndyk może wykonać zobowiązanie upadłego i
zażądać od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub od umowy
odstąpić.
Syndyk również powinien niezwłocznie złożyć drugiej stronie oświadczenie
co do tego, czy umowę wykonuje, czy też od niej odstępuje. Do przedmiotowego
wniosku dołączono postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 25 września 2008 r.
zezwalające syndykowi na odstąpienie od umowy wzajemnej zawartej w dniu 13
kwietnia 2006 r., ponadto oświadczenie syndyka z dnia 30 września 2008 r.
sporządzone w formie aktu notarialnego o odstąpieniu od niewykonanej przez
strony umowy wzajemnej, a także kserokopię pocztowego dowodu nadania tego
oświadczenia na adres strony umowy.
W ocenie Sądu Okręgowego dokumenty te stanowiły podstawę do
uwzględnienia wniosku. Należy bowiem zauważyć, ze uregulowania zawarte
w prawie upadłościowym i naprawczym stanowią uregulowania szczególne
kształtujące sytuację prawną upadłego zmierzające do jak najbardziej korzystnego
zaspokojenia wierzycieli, czemu służy szybkie odzyskanie majątku i jego
spieniężenie. Należy również podkreślić, że odstąpienie od umowy działa ex tunc.
W skardze kasacyjnej uczestnik postępowania zarzucił naruszenie prawa
materialnego, tj.: 1) art. 98 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo
upadłościowe i naprawcze przez jego błędną wykładnię poprzez przyjęcie,
że odstąpienie od umowy sprzedaży udziału w prawie wieczystego użytkowania
nieruchomości gruntowej i współwłasności budynku, dokonane na podstawie tego
przepisu, wywiera skutek rzeczowy w postaci przejścia udziału w prawie
wieczystego użytkowania nieruchomości gruntowej i współwłasności budynku
z powrotem na zbywcę, podczas gdy prawidłowa wykładnia wskazanego przepisu
prowadzi do wniosku, że nie wywiera ono takiego skutku; 2) art. 155 § 1 k.c. przez
jego niewłaściwe zastosowanie do zobowiązania powstałego w wyniku odstąpienia
od umowy podczas gdy powinien on być stosowany tylko i wyłącznie do
zobowiązań powstałych w wyniku zawarcia umowy; 3) art. 158 k.c. przez jego
4
niewłaściwe zastosowanie poprzez niezastosowanie go w sytuacji istnienia
zobowiązania do przeniesienia nieruchomości powstałego na skutek zdarzenia
innego niż zawarcie umowy zobowiązującej do przeniesienia własności
nieruchomości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 494 k.c. strona, która odstępuje od umowy wzajemnej
obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko co otrzymała od niej na mocy
umowy. W przepisie tym, inaczej niż w przypadku art. 395 § 2 k.c., który wskazuje,
że w razie wykonania umownego prawa odstąpienia od umowy uważa się
ją za niezawartą, nie określa się skutków ustawowego prawa odstąpienia od
umowy, to jednak w orzecznictwie i doktrynie nie budzi wątpliwości, że także gdy
odstąpienie od umowy następuje na podstawie ustawy (art. 491 k.c. lub 560 § 1
k.c.) należy uznać, że zawarta umowa nie wywiera skutków prawnych ex tunc.
Prowadzi to do skutków opisanych w art. 494 k.c. Mając na uwadze, że na skutek
odstąpienia, umowa między stronami uważana jest od jej zawarcia, jako
nie wywierająca skutków prawnych, to strony powinny sobie zwrócić wszystko
co świadczyły na podstawie tej umowy. Jeżeli mamy do czynienia z odstąpieniem
od umowy sprzedaży rzeczy, to biorąc pod uwagę, że w stosunku do rzeczy
określonych w art. 155 § 1 k.c., zgodnie z tym przepisem, z mocy prawa umowa
zobowiązująca wywołuje także skutek rozporządzający, powstaje istotne pytanie.
Czy skutkiem odstąpienia od umowy sprzedaży będzie wtedy zniweczenie tylko
skutków obligacyjnych tej umowy, czy upadnie również skutek rzeczowy. Innymi
słowy, wracając na grunt regulacji zawartej w art. 494 k.c., strona, która uzyskała
prawo własności lub użytkowanie wieczyste na podstawie umowy, od której
skutecznie odstąpiono, przestaje z mocy prawa być właścicielem i ciąży na niej
tylko obowiązek wydania jej nowemu właścicielowi, czy też ma ona jedynie
obowiązek powrotnego przeniesienia własności rzeczy na sprzedawcę.
W przypadku gdy mamy do czynienia z odstąpieniem przez syndyka
od umowy sprzedaży udziału w użytkowaniu wieczystym gruntu oraz własności
posadowionego na tym gruncie budynku, tak jak w rozpoznawanej sprawie, ocena
skutków odstąpienia od takiej umowy jest dodatkowo skomplikowaną, co wiążą się
z dwoma różnymi okolicznościami. Po pierwsze, w orzecznictwie Sądu
5
Najwyższego za ugruntowane uznać należy stanowisko, że w przypadku
odstąpienia od umowy sprzedaży własności lub użytkowania wieczystego
nieruchomości, odstąpienie od umowy powoduje tylko zniweczenie skutków
obligacyjnych umowy sprzedaży. W takiej sytuacji do zwrotu prawa własności lub
użytkowania wieczystego, do czego w wyniku skutecznego odstąpienia od umowy
zobowiązany jest kupujący, potrzebna jest dodatkowa umowa o skutku rzeczowym
zawarta pomiędzy stronami umowy sprzedaży, od której skutecznie odstąpiono.
Takie stanowisko znalazło wyraz w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego:
uchwała z dnia 17 listopada 1993 r., III CZP 156/93 (OSNC 1994, nr 6, poz. 128),
dotyczącej odstąpienia od umowy przeniesienia prawa użytkowania wieczystego
gruntu i sprzedaży znajdujących się na nim budynków, uchwała składu siedmiu
sędziów z dnia 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94 (OSNC 1995, nr 3, poz. 42)
uchwała z dnia 27 kwietnia 1994 r., III CZP 60/94 ("Biuletyn SN" 1994, nr 4, s. 16),
uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 27 lutego 2003 r., III CZP 80/02 (OSNC
2003/11/141). Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lipca
1980 r., II CR 190/80 (OSNCP 1981, nr 1, poz. 18). Takie stanowisko orzecznictwa
podyktowane jest tym, że biorąc pod uwagę brzmienie art. 155 k.c. trudno byłoby
uzasadnić, że samo jednostronne oświadczenie woli osoby niebędącej
właścicielem stwarza skuteczną podstawę dla przejścia na nią prawa własności.
Ponadto obrót nieruchomościami podlega szczególnym ograniczeniom
i wymaganiom, dlatego pogląd zgodnie z którym odstąpienie od umowy sprzedaży
nieruchomości wywołuje tylko skutki obligacyjne, lepiej służy bezpieczeństwu
obrotu i ułatwia stronom umowy, od której skutecznie odstąpiono, zwrot świadczeń.
W czasie który upłynął od zawarcia umowy do chwili odstąpienia od tej umowy stan
nieruchomości niejednokrotnie ulega istotnym zmianom. W takiej sytuacji wymóg
zawarcia, w następstwie odstąpienia od umowy sprzedaży nieruchomości, umowy
o skutku tylko rzeczowym, stwarza dogodną okoliczność dla określenia sytuacji
stron w kontekście zmian jakie zaszły pomiędzy momentem zawarcia umowy
a odstąpieniem od niej. Te względy, pomimo tego, że istnieją także ważne
argumenty natury jurydyczne przemawiające za tym, aby z odstąpieniem od umowy
sprzedaży nieruchomości wiązać również skutek rzeczowy, skłaniają
do odmiennego traktowania skutków odstąpienia od umowy sprzedaży rzeczy
6
ruchomych i nieruchomości, czemu dał wyraz Sąd Najwyższy w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 27 lutego 2003 r., III CZP 80/02 (OSNC 2003/11/141).
Drugą istotną okolicznością, którą należy wziąć pod uwagę
w rozpoznawanej sprawie jest to, że podstawą odstąpienia był tu art. 98 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst Dz. U.
z 2009 r., Nr 175, poz. 1361 ze zm.). Przepis ten przyznaje ustawowe prawo do
odstąpienia od umowy w innej sytuacji niż ta z jaką mamy do czynienia na
tle regulacji zawartej w kodeksie cywilnym. Po pierwsze, prawo do odstąpienia
zostało zastrzeżone nie dla strony umowy sprzedaży, lecz może je wykonać
syndyk. Niewątpliwie chodzi więc o stworzenie takiej regulacji, która ma zapewnić
szybkie odzyskanie przez masę upadłości tego co upadły świadczył na podstawie
umowy. Po drugie, syndyk aby wykonać takie prawo do odstąpienia od umowy jest
dodatkowo ograniczony. O tym, czy może on się nim posłużyć, nie decyduje
samodzielnie lecz musi mieć upoważnienie rady wierzycieli, a jeżeli nie została ona
powołana, sędziego komisarza. Po trzecie, inaczej niż w przypadku odstąpienia od
umowy sprzedaży nieruchomości, które dokonuje się poza postępowaniem
upadłościowym, druga strona nie może żądać tego co świadczyła na podstawie tej
umowy wprost od syndyka z masy upadłości, ale może dochodzić w postępowaniu
upadłościowym należności z tytułu wykonania zobowiązania i poniesionych strat,
zgłaszając te wierzytelności sędziemu-komisarzowi. Te istotne odrębności
pomiędzy ustawowym odstąpieniem od umowy uregulowanym w kodeksie
cywilnym a odstąpieniem od umowy w postępowaniu upadłościowym uzasadniają
odrębne traktowanie tych instytucji. Podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
20 października 2011 r., IV CSK 47/11 niepubl.
Wskazane odrębności odstąpienia od umowy sprzedaży nieruchomości
dokonane przez syndyka, w sytuacji gdy na skutek odstąpienia nieruchomość ma
wrócić do masy upadłości, uzasadniają stwierdzenie, że odstąpienie na podstawie
art. 98 prawa upadłościowego i naprawczego pociąga za sobą zarówno skutki
obligacyjne jak i rzeczowe. Innymi słowy, jeżeli syndyk skutecznie odstąpi od
umowy, sprzedana przez upadłego nieruchomość wraca do masy upadłości.
Odpada wobec tego konieczności zawierania dodatkowej umowy pomiędzy
syndykiem i kupującym z umowy sprzedaży, od której syndyk odstąpił, o skutku
7
rzeczowym. W sytuacji gdy odstąpienie od umowy sprzedaży nieruchomości
następuje w trakcie postępowania upadłościowego nie widać podstaw do tego, aby
wymagać dodatkowej umowy o skutku rzeczowym. W postępowaniem
upadłościowym w umowie takiej nie można bowiem uregulować wzajemnych
roszczeń stron jakie pojawiają się w związku z koniecznością zwrotu
nieruchomości, skoro druga strona umowy może tylko je zgłosić sędziemu
komisarzowi. Ponadto nad tym, aby obrót nieruchomościami odbywał się
z zachowaniem szczególnych wymogów, czuwa także sędzia komisarz. Wszystko
to razem znacznie osłabia argumenty jakie przemawiają w obrocie
nieruchomościami poza postępowaniem upadłościowym, za koniecznością
zawierania, po odstąpieniu, dodatkowej umowy o skutku rzeczowym. Nie ma także
zdecydowanych argumentów natury dogmatycznej, zważywszy, że jeżeli
przyjmujemy, iż odstąpienie ex tunc niweczy skutki umowy sprzedaży, a umowa
taka z chwilą jej zawarcia z mocy art. 155 k.c., wywarła także skutek rzeczowy,
to uzasadniony jest wniosek, że skuteczne odstąpienie od umowy sprzedaży
pozbawiło ją także tego skutku, czyli właścicielem rzeczy staje się z powrotem
sprzedawca.
Mamy tu do czynienia z nabyciem własności budynku i udziału
w użytkowaniu wieczystym, ale nabycie to następuje w szczególnych
okolicznościach. Uzasadniony jest więc wniosek, że nie jest to nabycie, o którym
mowa w art. 155 k.c., lecz swoista sytuacja, która uzasadnia wniosek o upadku
skutku rzeczowego na skutek odstąpienia. Wniosek taki znajduje
dodatkowe wsparcie, w razie gdy od umowy w postępowaniu upadłościowym
odstępuje syndyk.
Mając na uwadze, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się
nieuzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak
w sentencji postanowienia.