Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 212/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Janusza M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek chorobowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 20 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G.
do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację skarżącego Janusza
M. od wyroku Sądu Rejonowego z 30 września 2010 r., którym oddalono jego
odwołanie od decyzji pozwanego z 11 maja 2010 r. i z 17 czerwca 2010 r.,
odmawiających mu prawa do zasiłku chorobowego za okres niezdolności do pracy
od 1 stycznia do 12 maja 2010 r. i od 13 maja 2010 r. do 9 czerwca 2010 r.
Podstawą negatywnego rozstrzygnięcia było otrzymywanie przez skarżącego
wynagrodzenia za udział w radach nadzorczych dwóch spółek. W zatrudnieniu
pracowniczym, jako dyrektor oddziału banku, skarżący pozostawał do 31 grudnia
2009 r. Niezdolność do pracy powstała przed tą datą. Skarżący już wcześniej był
członkiem rad nadzorczych dwóch spółek i po ustaniu pracowniczego zatrudnienia
nadal w nich uczestniczył jako przewodniczący rad nadzorczych (w dniach 23
marca i 20 kwietnia 2010 r. spółki z o.o. P. i 18 lutego, 12 kwietnia, 26 kwietnia i 10
maja 2010 r. spółki akcyjnej C.). Z tego tytułu otrzymywał wynagrodzenia
miesięczne, odpowiednio w wysokości około 2500 zł i 3400 zł. Sąd Rejonowy
decyzje pozwanego uznał za prawidłowe. Podstawę prawną stanowił przepis art. 13
ust. 1 pkt 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz. U.
z 2000 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.; dalej jako „ustawa” lub „ustawa zasiłkowa”).
Skarżący kontynuował działalność zarobkową po ustaniu zatrudnienia, gdyż za
udział w radach nadzorczych uzyskiwał comiesięczne regularne przychody. Miał
zapewnione środki do życia co wykluczało prawo do zasiłku chorobowego. W
apelacji skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię.
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu oddalenia apelacji skarżącego odwołał się do
wyroku Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2005 r. (I UK 154/04) i zauważył, że
członkowie rady nadzorczej spółki akcyjnej wykonują swoje czynności na podstawie
stosunku prawnego o charakterze cywilnoprawnym (organizacyjnym). Członkom
rady nadzorczej może być przyznane wynagrodzenie (art. 392 § 1 k.s.h.). Stanowi
wówczas ich „zarobek”. W konkluzji stwierdził, że już samo członkostwo w radzie
nadzorczej spółki i otrzymywanie z tego tytułu comiesięcznego wynagrodzenia w
formie ryczałtu jest świadczeniem pracy w rozumieniu ustawy zasiłkowej. Nie ma
znaczenia, czy ubezpieczony uczestniczył w posiedzeniach rady nadzorczej we
3
wszystkich miesiącach, za które został pozbawiony zasiłku chorobowego, czy tylko
– jak podnosił – incydentalnie, gdyż bezspornie we wszystkich tych miesiącach
pobierał stałe wynagrodzenia z tego tytułu. Utrata zasiłku chorobowego obejmuje
cały okres objęty zwolnieniem lekarskim. Tym samym brak jest podstaw do
przyznania prawa do zasiłku chorobowego za okresy zwolnień lekarskich, w których
ubezpieczony w ogóle nie brał udziału w posiedzeniach organów spółek.
Skarga kasacyjna zarzuciła: 1. naruszenie art. 13 ust. 1 pkt 2 i art. 17 ust. 1
ustawy zasiłkowej przez uznanie, iż stosunek organizacyjny jako członka rad
nadzorczych w spółkach był działalnością zarobkową (pracą zarobkową)
powodującą utratę prawa do zasiłku chorobowego od 1 stycznia do 9 czerwca
2010 r.; 2. naruszenie art. 13 pkt 1-5 ustawy zasiłkowej, a także art. 4 pkt 9 ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych przez przyjęcie, iż
nawet samo uczestnictwo w radach nadzorczych spółek prawa handlowego przez
ubezpieczonego w okresie zwolnienia lekarskiego powoduje utratę jego prawa do
zasiłku chorobowego; 3. przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów (art. 233
§ 1 k.p.c.), polegającej na dokonaniu tej oceny w sprzeczności z ustaleniami Sądu
pierwszej i drugiej instancji z treścią materiału dowodowego: poprzez przyjęcie, że
ubezpieczony wykonywał działalność zarobkową w okresie zwolnienia lekarskiego i
z tego tytułu zaszły negatywne przesłanki z art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy zasiłkowej,
które pozbawiły go zasiłku chorobowego oraz przyjęcie, iż podjęcie działalności
zarobkowej wyrażone w tym przepisie prawa obejmuje także przychody uzyskiwane
z pełnienia funkcji członka rad nadzorczych spółek prawa handlowego.
W odpowiedzi pozwany wniósł o oddalenie skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga została uwzględniona ze względu na prawo materialne, które może
być naruszone przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.).
Trudno byłoby zarzucać błędną wykładnię, gdyż w zaskarżonym wyroku
powtórzono w istocie stanowisko jakie zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 20 stycznia
2005 r., I UK 154/04 (OSNP 2005 nr 19, poz. 307). Teza tego wyroku stwierdza, iż:
4
członek rady nadzorczej spółki akcyjnej, który pobiera wynagrodzenie z tego tytułu
oraz wynagrodzenie z tytułu oddelegowania do stałego indywidualnego
wykonywania czynności nadzorczych, świadczy pracę zarobkową w rozumieniu art.
17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Rzecz jednak w tym, że wykładnia przyjęta w wyroku Sądu Najwyższego z
20 stycznia 2005 r. nie miała bezpośrednio zastosowania w sprawie objętej skargą,
gdyż wyrok dotyczy sytuacji określonej w art. 17 ustawy zasiłkowej, a więc innej niż
ustalona w sprawie, skoro sporny jest zasiłek chorobowy należy po ustaniu tytułu
ubezpieczenia chorobowego, a zatem na podstawie art. 13 tej ustawy. W sprawie
nie ustalono, iżby skarżący po ustaniu 31 grudnia 2009 r. pracowniczego
zatrudnienia miał ubezpieczenie chorobowe z innego tytułu. Jeżeli tak, to podstawą
rozstrzygania powinien być art. 13 ustawy. Tu zaś nie można było poprzestać tylko
na ogólnym (hasłowym) odwołaniu się do tego przepisu.
Wprawdzie Sąd pierwszej instancji oparł swe rozstrzygnięcie na przepisie
art. 13 ustawy i do tej podstawy apelacja kierowała swoje zarzuty, to Sąd Okręgowy
skupił się na argumentacji związanej z art. 17 ustawy, natomiast w odniesieniu do
art. 13 ustawy nie przeprowadził wymaganej analizy, poprzestając w konkluzji na
ogólnym stwierdzeniu, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo zinterpretował
przepisy art. 13 ust. 1 pkt 2 i art. 17 ust. 1 ustawy. Skarga kasacyjna przysługuje od
orzeczenia sądu drugiej a nie pierwszej instancji (art. 3981
§ 1 k.p.c.). Zasadny
byłby więc zarzut naruszenia art. 13 ustawy, jednak przez brak zastosowania
(niewłaściwe zastosowanie w rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), co zasadniczo
było konsekwencją nierozważenia zarzutów apelacji łączonych z tym przepisem
(art. 378 § 1 k.p.c.).
Regulacje z art. 13 i 17 ustawy zasiłkowej różnią się jako podstawy
rozstrzygania, nie tylko ze względu na inne okresy ochrony ubezpieczeniowej, ale
także dlatego, iż używają odmiennych pojęć, co już wstępnie wskazuje, że ich
znaczenie nie jest tożsame. Przepis art. 17 jest stosowany ze względu na
wykonywanie „pracy zarobkowej”, natomiast art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy ma na
uwadze „działalność zarobkową”. Oczywiście, działalność zarobkową - już tylko ze
względów semantycznych - można ujmować szerzej niż pracę zarobkową.
5
Odmienność ta wyraża różnicę pomiędzy regulacją z art. 13 i art. 17 ustawy, jednak
jej nie wyczerpuje. Zadanie ustalenia treści normy prawnej należy do sądu, który
stosuje prawo w rozstrzyganiu konkretnej sprawy. W ocenie składu rozpoznającego
skargę, ze względu na brak w zaskarżonym wyroku właściwej analizy i w efekcie
rozstrzygnięcia na podstawie art. 13, Sąd Najwyższy nie powinien przedstawiać
wiążącej wykładni w tym zakresie, albowiem rozpoznanie sprawy należy do sądu
powszechnego. Na rozpoznanie sprawy składa się ustalenie właściwego prawa
materialnego. Właściwie rozumiane prawo materialne określa też jakie ustalenia w
sprawie są konieczne dla dostatecznego jej wyjaśnienia (art. 217 § 2 k.p.c. i art.
227 k.p.c.). Nie zachodzi sytuacja, która uzasadniałaby stosowanie art. 39814
k.p.c.
Ponadto ze względów ustrojowych przypadki związania sądu powszechnego
wykładnią Sądu Najwyższego są ściśle określone (przykładowo art. 390 § 1 k.p.c.).
Z powyższych motywów zarzut skargi kasacyjnej dotyczący naruszenia art.
17 ustawy należy uznać za bezprzedmiotowy, gdyż decyzja i spór dotyczą zasiłku
chorobowego po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego (który według
dotychczasowych ustaleń ustał z końcem 2009 r.). Nie inną ocenę należałoby
odnieść również do zarzutu procesowego skargi, albowiem art. 233 § 1 k.p.c. ze
względu na ograniczenie wynikające z art. 3983
§ 3 k.p.c. nie może stanowić
oparcia dla zarzutu procesowego skargi; pomijając, że nie byłby zasadny, gdyż w
zaskarżonym wyroku za punkt odniesienia w ocenie żądania przyjęto wykonywanie
„pracy zarobkowej” a nie „działalności zarobkowej”. Innymi słowy nie powinno być
wątpliwości co do wniosków wypływających z wyroku Sądu Najwyższego 20
stycznia 2005 r., I UK 154/04, czyli, że członek rady nadzorczej, który pobiera
wynagrodzenie z tego tytułu, świadczy pracy zarobkową w rozumieniu art. 17 ust. 1
ustawy. Jednak w zaskarżonym wyroku brak jest samodzielnej oceny
(rozstrzygnięcia), czy ta sama sytuacja, jednak po ustaniu tytułu ubezpieczenia
chorobowego stanowi działalność zarobkową w rozumieniu art. 13 ust. 1 pkt 2
ustawy zasiłkowej i czy nie spełniają się pozostałe warunki negatywne prawa do
zasiłku, które ten przepis wymienia.
Uprawnione jest więc zwrócenie uwagi, że przepis art. 13 pkt 2 ustawy
zasiłkowej pierwotnie pozbawiał prawa do zasiłku chorobowego, jeżeli osoba
niezdolna do pracy kontynuowała działalność zarobkową lub podjęła działalność
6
zarobkową. Natomiast po zmianie (od 1 lipca 2004 r.) przepis ten stanowi, że
zasiłek chorobowy z tytułu niezdolności do pracy powstałej w czasie trwania
ubezpieczenia chorobowego, jak i z tytułu niezdolności do pracy powstałej po
ustaniu tytułu ubezpieczenia nie przysługuje za okres po ustaniu tytułu
ubezpieczenia chorobowego, jeżeli osoba niezdolna do pracy, kontynuuje
działalność zarobkową lub podjęła działalność zarobkową stanowiącą tytuł do
objęcia obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym albo
zapewniającą prawo do świadczeń za okres niezdolności do pracy z powodu
choroby.
Odniesienie tej regulacji do argumentacji prawnej skarżonego wyroku
uprawnia stwierdzenie, że rozpoznanie zarzutów skargi kasacyjnej oznaczałoby w
istocie rozpoznanie sprawy za sąd powszechny. Należałoby bowiem odpowiedzieć
nie tylko na pytanie czy udział skarżącego w radach nadzorczych stanowił
działalność zarobkową, a w przypadku odpowiedzi pozytywnej, ponadto czy
stanowił tytułu do objęcia obowiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniem
chorobowym albo czy działalność ta zapewniała prawo do świadczeń za okres
niezdolności do pracy z powodu choroby. Mankament ten rodzi też wątpliwość czy
wszystkie ustalenia konieczne zostały w sprawie dokonane (art. 217 § 2 k.p.c.).
Chodzi tu w szczególności o to, że analiza przepisów (art. 11 ustawy z 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych) może prowadzić do
wniosku, że udział w radzie nadzorczej nawet z prawem do wynagrodzenia (art.
392 § 1 k.s.h.) sam w sobie nie stanowił tytułu podlegania ubezpieczeniu
chorobowemu obowiązkowo lub dobrowolnie, co nie wykluczałoby potrzeby
ewentualnego rozważenia czy stosunek organizacyjny w radzie nadzorczej spółki
nie łączył się z dodatkową umową, z której wynikałby tytuł podlegania
ubezpieczeniu chorobowemu. Odrębnej i samodzielnej wykładni wymaga też druga
część alternatywy z przepisu art. 13 ust.1 pkt 2 ustawy, wyłączająca prawo do
zasiłku, gdy kontynuowana lub podjęta działalność zarobkowa zapewnia prawo do
świadczeń za okres niezdolności do pracy z powodu choroby. Sąd Najwyższy nie
powinien więc bez uprzedniego stanowiska Sądu powszechnego, kwalifikować i
rozstrzygać, czy wynagrodzenie wynikające ze stosunku organizacyjnego w radach
nadzorczych spółek było działalnością zarobkową w rozumieniu art. 13 ust. 1 pkt 2
7
ustawy, gdyż prócz tego wymagane było rozstrzygnięcie uwzględniające dalsze
alternatywne sytuacje ujęte w tym przepisie. Oczywiście skarga nie ma racji w
zarzucie, iż odmowa zasiłku wynikała z samego uczestnictwa w radzie nadzorczej
(stosunku organizacyjnego), gdyż pozwany ani Sądy pierwszej i drugiej instancji nie
zawężały tylko do tej przyczyny odmowy prawa do zasiłku, zwracając uwagę, że to
wynagrodzenie otrzymywane z tego tytułu stanowi fakt istotny w sprawie.
Natomiast co do kwestii czy utrata zasiłku chorobowego zawsze dotyczy
całego okresu niezdolności do pracy, to należy mieć na uwadze, że przy ścisłej co
do zasady wykładni przepisów o ubezpieczeniu społecznym (chorobowym), utrata
czy brak prawa do zasiłku nie mogą być ujmowane jako swoista sankcja zawsze
rozkładająca się na cały okres niezdolności do pracy, jeżeli ten składał się z kilku
okresów niezdolności do pracy. Utrata prawa do zasiłku chorobowego w okresie
ubezpieczenia nie powinna dotyczyć więc całego okresu niezdolności do pracy,
lecz tylko tego, w którym została podjęta praca - wyrok Sądu Najwyższego z 25
lutego 2008 r., I UK 249/07 (OSNP 2009 nr 11-12, poz. 152). Inna sytuacja
zachodzi, gdy ubezpieczony otrzymuje cyklicznie (miesięcznie) stałe i adekwatne
wynagrodzenie, które nie zależy od ilości i terminów wykonywanych zadań
(czynności) w określonym czasie. Właśnie w tym może się też wyrażać różnica
pomiędzy pracą i działalnością zarobkową, która z reguły obejmuje okres od jej
rozpoczęcia do zaprzestania i dlatego trwa przeważnie dłużej niż okazjonalna lub
konkretna praca zarobkowa. Przy działalności zarobkowej od jej rozpoczęcia do
zaprzestania należałoby wówczas uznać, że wykładnia prawa przyjęta w wyroku z
25 lutego 2008 r. nie byłaby aktualna dla takiej sytuacji. Przepis art. 17 ustawy
utratę prawa do zasiłku chorobowego odnosi do okresu zwolnienia wynikającego z
orzeczenia lekarskiego o zwolnieniu od pracy, natomiast według regulacji z art. 13
ustawy zasiłek chorobowy w ogóle nie przysługuje za okres po ustaniu tytułu
ubezpieczenia chorobowego, a więc nie odnosi się do okresów poszczególnych
zwolnień, tak jak w przepisie art. 17. Z tego względu tym bardziej więc nie byłaby
zasadna argumentacja skarżącego, że utrata prawa do zasiłku chorobowego
powinna być ograniczona tylko do poszczególnych okresów zwolnień lekarskich, w
których uczestniczył w posiedzeniach rad nadzorczych lub wykonywał konieczne
czynności. W sprawie chodziło też tylko o wynagrodzenie członka rady nadzorczej
8
przyznane na podstawie art. 392 § 1 k.s.h., a nie – jak zarzuca skarżący – o
wynagrodzenie członka rady nadzorczej z tytułu oddelegowania do stałego
indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych (art. 390 § 2 k.s.h.).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.