Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 373/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa R. O.
przeciwko Gminie Miejskiej M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 27 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód R. O. – prowadzący działalność gospodarczą jako „Zakład
Budowlano-Remontowy” dochodził od pozwanej Gminy zapłaty kwoty 100.704 zł
tytułem reszty wynagrodzenia za wykonane roboty termoizolacyjne (ujawnione
w fakturze nr 4/07/2009 z dnia 21 lipca 2009 r.) oraz kwoty 7.980,88 zł jako
skapitalizowanych odsetek za opóźnienie z zapłatą wskazanej kwoty głównej.
W sprzeciwie od nakazu zapłaty, obejmującym dochodzone przez powoda
należności, pozwana Gmina stwierdziła, że doszło do umorzenia dochodzonych
pozwem należności w wyniku potrącenia kary umownej, przewidzianej w umowie
stron z dnia 7 lipca 2008 r.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo po dokonaniu następujących ustaleń
faktycznych.
Powód (wykonawca) wykonał roboty termoizolacyjne przewidziane
w umowie z dnia 7 lipca 2008 r. W umowie tej przewidywano wynagrodzenie
w wysokości 198.380 zł. Umowę zawarto po wygraniu przetargu przez powoda –
wykonawcę robót. Powód podpisał załącznik nr 1 do umowy, protokół przekazania
placu budowy oraz przystąpił do wykonania prac. Zakres robót określono w notatce
służbowej. Nieterminowe wykonanie robot spowodowane zostało, zdaniem
powoda, koniecznością dokonania robót dodatkowych, co wymagało dodatkowej
zapłaty za te roboty.
W ocenie Sądu Rejonowego, między stronami doszło do zawarcia umowy
o wykonanie robót termoizolacyjnych. Wynagrodzenie dla wykonawcy miało
charakter ryczałtowy, nie mógł on zatem żądać jego podwyższenia ani odstąpić od
umowy bez ponoszenia konsekwencji prawnych; konsekwencjami takimi było
wypowiedzenie umowy przez pozwaną Gminę i powstanie po stronie Gminy
roszczenia o zapłatę kary umownej, objętej następnie zarzutem potrącenia
z wynagrodzeniem należnym powodowi jako wykonawcy.
Oddalając apelację powoda, Sąd Apelacyjny podzielił ustalenie faktyczne
Sądu pierwszej instancji. W ocenie tego Sądu, nie ma podstaw do twierdzenia, że
złożenie przez powoda podpisu pod załącznikiem do umowy jest tożsame
3
z podpisaniem samej umowy. Podpisując umowę, strona akceptuje również
załączniki do umowy i wówczas zbędne jest dodatkowe podpisywanie
załączników. Nie można jednak twierdzić, że podpisanie wyłącznie załącznika,
stanowiącego integralną część umowy jest równoznaczne z podpisaniem umowy.
Nie miało znaczenia to, że zachowana została ciągłość numeracji umowy
i załącznika (s. 1-7). Taka ciągłość nie nadaje temu dokumentowi charakteru
innego niż ten, który wynika z jego treści. W konsekwencji Sad Apelacyjny
stwierdził niedojście do skutku umowy pisemnej z racji braku podpisu powoda
(wykonawcy). W tej sytuacji nie powstało roszczenie strony pozwanej (inwestora)
o zapłatę kary umownej przez wykonawcę i nie mogło być ono przedstawione do
potrącenia. Oznaczało to konieczność zmiany wyroku Sądu pierwszej instancji
i zasądzenie od pozwanego inwestora na rzecz wykonawcy dochodzonej kwoty
z odsetkami na podstawie art. 647 k.c. i art. 481 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej strony pozwanej wskazywano jedynie na naruszenie
art. 78 § 1 k.c. W ocenie strony skarżącej, skoro podpis wykonawcy robót
umieszczony został „pod treścią zasadniczą umowy i pod treścią załącznika”, to
należy uznać, że umowa między stronami doszła do skutku przy zachowaniu jej
formy pisemnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgłoszenie przez stronę pozwaną jedynie zarzutu naruszenia prawa
materialnego (art. 78 § 1 zd. pierwsze k.c.) oznacza rozpoznanie tego zarzutu przy
założeniu prawidłowości ustaleń faktycznych dokonanych przez oba Sądy meriti
(art. 3983
§ 3 k.p.c.). Z ustaleń tych wynika, że powód umieścił swój podpis jedynie
pod załącznikiem do umowy z dnia 7 lipca 2008 r., zatytułowanym „Wykaz
elementów rozliczeniowych”, natomiast brak było jego podpisu pod słowem
„wykonawca” po § 21 tej umowy.
Zarówno sam załącznik, jak i postanowienie umowy od § 1 do § 21 miały
numerację ciągłą (strony od 1 do 7). Powód podpisał także protokół przekazania
placu budowy, a następnie wykonał postanowienie umowy, żądając uznania
dodatkowej zapłaty wynagrodzenia za dodatkowe roboty.
4
Zgodnie z art. 78 § 1 k.c., do zachowania formy pisemnej oświadczenia woli
wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść
oświadczenia woli. W rozpoznawanej sprawie różnice zdań obu stron pojawiły się
odnośnie do tego, czy dla zachowania pisemnej formy oświadczenia woli
w okolicznościach danej sprawy wystarczające było złożenie podpisu przez
wykonawcę jedynie pod treścią załącznika nr 1, a nie bezpośrednio pod zasadniczą
treścią umowy.
Kategorycznie, negatywne stanowisko Sądu Apelacyjnego nie może być
uznane za dostatecznie przekonywające.
W świetle art. 78 § 1 k.c. sama objętość „dokumentu” nie może mieć
znaczenia. Może on składać się z kilku części (kilku stron) o różnej szacie
redakcyjnej. Istotna jest przy tym sama relacja takiego dokumentu do
umieszczonego w nim oświadczenia woli. Można mówić o tzw. dokumencie
zintegrowanym, jeżeli składa się on z kilku części (kilku stron), lecz zawiera to
samo oświadczenie woli pochodzące od określonego podmiotu. Rzecz jasna,
o takiej integracji nie przesądzają jeszcze elementy natury technicznej (np. sposób
fizycznego połączenia części dokumentu), lecz czynnik natury merytorycznej,
tj. sama treść dokumentu wyrażająca objęte nim oświadczenie woli i wskazująca
na sposób powiązania poszczególnych części dokumentu jako całości. Integralny
pod względem treści oświadczenia woli dokument może być podpisany wówczas
jako całość i podpis na takim dokumencie (pod treścią złożonego oświadczenia
woli) może oznaczać zachowanie formy pisemnej tego oświadczenia woli
w rozumieniu art. 78 § 1 k.c.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny
potraktował umowę z dnia 7 lipca 2008 r. i załącznik nr 1 do tej umowy jako jeden
dokument w rozumieniu art. 78 § 1 k.c. (s. 9 uzasadnienia). Wyjaśnił jednak
ogólnie, że „ciągłość numeracji stron tekstu umowy i załącznika nie nadaje temu
dokumentowi innego charakteru niż tego, który wynika z jego treści”, ponieważ
sama treść § 21 umowy wskazuje na to, iż złożenie przez powoda podpisu pod
załącznikiem do umowy „nie jest tożsame z podpisaniem przez powoda umowy”.
5
Tymczasem stwierdzenie w § 21 umowy, że jej integralną część stanowił
właśnie załącznik nr 1 (przy powiązaniu treści tego załącznika m.in. z § 5 umowy),
ciągła numeracja poszczególnych części jednego dokumentu (umowy i załącznika)
jako techniczny wyraz wspomnianej integracji merytorycznej (treściowej)
podpisanie przez powoda (wykonawcę) „protokołu przekazania placu budowy”,
a wreszcie – wybudowanie robót w całości, może świadczyć o tym, że złożenie
przez wykonawcę podpisu na samym załączniku (integralnym składniku umowy)
obejmowało jednak całość oświadczenia woli wyrażonego w treści całego
zintegrowanego dokumentu, tj. zawartego w §§ 1-21 umowy i w załączniku nr 1.
W tej sytuacji należało przyjąć, że Sąd Apelacyjny przy zastosowaniu art. 78
§ 1 k.c. nie wziął pod uwagę wszystkich okoliczności wynikających z ustaleń
faktycznych, pozwalających na właściwą ocenę tego, do jakiego zakresu
oświadczenia woli stron odnosił się podpis powoda umieszczony na załączniku
nr 1. Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).