Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 139/11
POSTANOWIENIE
Dnia 18 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. C.
przy uczestnictwie I. C.
o podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 7 września 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 12 lutego 2010 r. Sąd Rejonowy dokonał podziału
majątku wspólnego byłych małżonków – wnioskodawcy J. C. i uczestniczki I. C. Do
majątku podlegającego podziałowi zaliczył własność nieruchomości położonej w Z.
przy ul. L. [...] o wartości 478 000 zł oraz własność ruchomości o wartości 23 606 zł,
w większości stanowiących wyposażenie budynku znajdującego się na wspólnej
nieruchomości. Podział przeprowadzony został w ten sposób, że wnioskodawca na
wyłączną własność otrzymał nieruchomość i część ruchomości o wartości 17 390
zł, natomiast uczestniczka pozostałe ruchomości o wartości 6 216 zł. Sąd dokonał
jednocześnie wzajemnych rozliczeń między stronami, zasądzając ostatecznie od
wnioskodawcy na rzecz uczestniczki 215 587 zł. Ustalił, że strony były
małżeństwem od 1966 do 1987 r. W 1970 r. małżonkowie zakupili nieruchomość
i rozpoczęli budowę domu. W tym samym roku rodzice uczestniczki darowali
na budowę domu 60 000 zł, a jej siostra dokonała na jej rzecz spłaty z rodzinnego
gospodarstwa w kwocie 20 000 zł. Budowa domu mieszkalnego przebiegała
w dwóch etapach i zakończyła się w 1975 r. Wówczas też wzniesiono budynek
gospodarczy. Następny budynek gospodarczy wybudował wnioskodawca w 1986 r.
i wynajmuje go stolarzowi za 100 zł miesięcznie. Po rozwodzie wnioskodawca
nakłonił uczestniczkę do podpisania oświadczenia, w którym zobowiązał się spłacić
na jej rzecz w ramach rozliczeń z majątku wspólnego 4 000 000 zł. Uczestniczka
nie dostała jednak żadnych pieniędzy. Dokument ten nie został przedstawiony
w postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Po ustaniu wspólności wnioskodawca
wybudował kolejny budynek gospodarczy i wynajmował go od 1994 r., ponadto
wykonał szereg prac remontowych i ulepszających budynek mieszkalny.
Jego nakłady wyniosły 64 000 zł. Ugodą sądową z 2004 r. strony rozliczyły się
z pożytków z nieruchomości – czynszów najmu za okres 3 lat (wnioskodawca
zobowiązał się przekazać uczestniczce 6 500 zł). Wnioskodawczyni domagała się
także rozliczenia pożytków za okres późniejszy. W 1994 r. uczestniczka darowała
swój udział w nieruchomości synowi, który sprzedał go osobie trzeciej, od której
uczestniczka odkupiła go w 1999 r. Sąd ustalił, że fizyczny podział budynku nie
jest możliwy.
Postanowienie zaskarżył wnioskodawca w części dotyczącej zasądzenia
dopłaty na rzecz uczestniczki. Skarżący argumentował, że nie jest w stanie uiścić
3
zasądzonej sumy. Zarzucił naruszenie art. 45 k.r.o. przez jego niezastosowanie
i nierozliczenie nakładów z majątku odrębnego wnioskodawcy na majątek wspólny
oraz wadliwą ocenę materiału dowodowego powodującą ustalenie,
że wnioskodawca nie przekazał uczestniczce postępowania 4 000 000 zł jako
spłaty w 1987 r. W toku postępowania apelacyjnego wnioskodawca przedstawił
nowy dowód - odpis umowy zawartej 15 listopada 1987 r. z uczestniczką,
potwierdzony za zgodność przez adwokata, a następnie dostarczył kserokopię tej
umowy potwierdzoną za zgodność z oryginałem przez notariusza. Wyjaśnił,
że oryginał zaginął u notariusza. Zarzucił naruszenie art. 88 § 1 k.c. i art. 88 § 2 k.c.
przez ich niezastosowanie. W toku postępowania wniósł o dokonanie fizycznego
podziału nieruchomości.
Sąd Okręgowy oddalił apelację wnioskodawcy. Uzupełnił ustalenia
poczynione przez Sąd Rejonowy w zakresie faktów wynikających
z przedstawionego przez wnioskodawcę odpisu dokumentu. Przyjął, że strony
zawarły 15 listopada 1987 r. pisemną umowę, w której stwierdzono,
że wnioskodawca za połowę nieruchomości daje uczestniczce 4 000 000 zł.
Uczestniczka pokwitowała w tym dokumencie odbiór wskazanej kwoty.
Ustalił także, że w treści dokumentu zawarte zostało oświadczenie uczestniczki,
iż pieniądze na zakup nieruchomości niezabudowanej i wzniesienie domu
wnioskodawca posiadał przed zawarciem związku małżeńskiego.
Sąd Okręgowy uznał, że z uwagi na zaskarżenie przez uczestnika
postanowienia tylko w zakresie rozstrzygnięcia o wysokości dopłaty bezzasadne
były wnioski dotyczące sposobu podziału majątku wspólnego, ponieważ wykraczały
poza granice zaskarżenia.
Nie stwierdził naruszenia art. 45 § 1 k.r.o. w zarzucanym zakresie, z uwagi
na nieudowodnienie przez wnioskodawcę, że dysponował majątkiem odrębnym
obejmującym kwotę 100 000 zł, którą przeznaczył na zakup i zabudowę
nieruchomości wspólnej. Nie podzielił także zarzutu naruszenia art. 88 § 1 i 2 k.c.
Stwierdził, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił, że wnioskodawca nie
wręczył uczestniczce kwoty 4 000 000 zł, a gdyby nawet taką kwotę jej dał,
to wręczone pieniądze były wspólne, jako że pochodziły z pożyczki
4
zaciągniętej przez wnioskodawcę przed ustaniem wspólności majątkowej.
O rozliczenie spłaty pożyczki w ramach nakładów wnioskodawca natomiast nie
wystąpił. Zawarte w umowie z 15 listopada 1987 r. oświadczenia uczestniczki Sąd
uznał za oświadczenia wiedzy, które nie podlegają przepisom art. 88 § 1 i 2 k.c.
Wnioskodawca złożył skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. Oparł ją na obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach
pierwszej podstawy zarzucił niezastosowanie art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1038 § 1
k.c., wadliwe zastosowanie art. 31 k.r.o. w zw. z art. 45 § 2 k.r.o., niezastosowanie
art. 65 k.c. do oceny umowy z 15 listopada 1987 r. oraz niezastosowanie art. 88
k.c. Uchybienie przepisom postępowania ujął w zarzutach naruszenia art. 382
k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c., art. 316
k.p.c., art. 684 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., art. 245 k.p.c. oraz art. 567 § 3
w zw. z art. 684 k.p.c.
We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia oraz
postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 12 lutego 2010 r. w całości i przekazania
sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący ma rację, że Sąd Okręgowy naruszył zarówno art. 382 k.p.c.
jak i art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. W postępowaniu apelacyjnym
przeprowadził dowód z dokumentu obejmującego umowę stron z 15 listopada
1997 r., jednak zawarte w uzasadnieniu informacje nie pozwalają na stwierdzenie,
jakie właściwie ustalenia poczynione zostały na podstawie tego dowodu.
Sąd Okręgowy najpierw wskazał, iż ustalił, „że uczestnicy w formie pisemnej
zawarli umowę, w której stwierdzono, iż wnioskodawca za połowę przedmiotowej
nieruchomości „daje” uczestniczce kwotę 4.000.000 PLZ, zaś uczestniczka
pokwitowała odbiór takiej kwoty i oświadczyła dodatkowo, że pieniądze na zakup
nieruchomości niezabudowanej oraz wzniesienie domu wnioskodawca posiadał
przed zawarciem związku małżeńskiego.”, by następnie ocenić, że wnioskodawca
nie udowodnił, aby nabywając i zabudowując nieruchomość dysponował kwotą
100 000 zł z majątku odrębnego i przeznaczył ja na zakup i budowę, co prawidłowo
5
ocenił Sąd I instancji oraz że Sąd ten również prawidłowo ustalił, że uczestniczka
nie otrzymała kwoty 4 000 000 zł. Zważywszy jednak, że Sąd Rejonowy nie
dysponował dokumentem, którego odpis przedstawiony i objęty postępowaniem
dowodowym został dopiero w postępowaniu apelacyjnym – w świetle art. 328 § 2
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 382 k.p.c. obowiązkiem Sądu
Okręgowego było przeprowadzenie ponownej oceny materiału dowodowego
z uwzględnieniem tego dowodu i ustalenie czy i w jaki sposób wpływa on na
ostateczny kształt stanu faktycznego stanowiącego podstawę orzekania. Było to
szczególnie istotne z uwagi na to, że dokument zawierał oświadczenia stron
o spornych między nimi kwestiach mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, do jakich należało poczynienie przez wnioskodawcę z jego majątku
odrębnego nakładów na zakup nieruchomości oraz budowę domu oraz przekazanie
uczestniczce 4 mln zł w ramach rozliczeń majątkowych. Treść uzasadnienia zdaje
się sugerować, że Sąd Okręgowy odmówił wiary temu dowodowi, skoro jego treść
uwzględnia w uzasadnieniu jedynie warunkowo, poprzedzając rozważania
zastrzeżeniem „gdyby jednak (…) przyjąć, że było inaczej”. Motywy odmowy
wiarygodności przedstawionego dokumentu nie zostały jednak podane.
W rezultacie skuteczne okazały się zarzuty procesowe dotyczące naruszenia art.
382 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 245 k.p.c.
Wobec niejednoznaczności uzasadnienia trudno ustalić, czy Sąd Okręgowy
naruszył art. 316 § 1 i art. 384 k.p.c w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. przez pominięcie
przy ustalaniu składników majątku wspólnego kwoty 4 000 000 zł, gdyż nie
wiadomo czy przyjął, że kwota taka pozostawała w rękach wnioskodawcy w dniu
15 listopada 1987 r. czy też nie i czy przeszła w posiadanie uczestniczki. Dopiero
ostateczne sprecyzowanie faktów, które zostały ustalone pozwoli na rozważenie ich
konsekwencji prawnych. Zawarcie przez strony umowy dotyczącej podziału majątku
wspólnego w czasie, kiedy obowiązywała jeszcze między nimi wspólność
majątkowa nie mogło wywołać skutków prawnych z uwagi na przewidziany w art.
35 k.r.o. zakaz podziału majątku wspólnego w czasie trwania wspólności.
Nie oznacza to jednak, że przeniesienie w oparciu o taką umowę określonych
składników majątku do rąk jednego z małżonków pozostaje bez znaczenia, skoro
wskazywałoby po pierwsze, że taki składnik należał do majątku wspólnego, a po
6
drugie - który z małżonków miał go w swoim posiadaniu. Z tych samych przyczyn
przedwczesne jest rozstrzyganie zarzutu naruszenia wskazanych przez
wnioskodawcę przepisów materialnoprawnych, które muszą być odniesione do
stanowczo skonkretyzowanej podstawy faktycznej. Jedynie co do zarzutu
naruszenia art. 31 k.r.o. w zw. z art. 45 § 2 k.p.o. należy stwierdzić, że zarzut ten
opiera się na wadliwej interpretacji stanowiska Sądu Okręgowego,
przedstawionego w ramach warunkowo prowadzonych rozważań prawnych. Sąd
ten nie przyjął bynajmniej, że przekazanie drugiemu małżonkowi środków z majątku
wspólnego stanowi nakład z majątku odrębnego małżonka przekazującego.
Wskazał jedynie, że takim nakładem byłoby spłacenie z majątku odrębnego długu
z którego pochodziły przekazane środki. W świetle stanowiska wnioskodawcy nie
budzi wątpliwości, że domagał się on uwzględnienie w rozliczeniach pomiędzy
stronami kwoty, którą - jak twierdził - przekazał uczestniczce. Dopiero jednak
ustalenie, czy kwota ta istniała jako składnik majątku wspólnego, jakie było jej
pochodzenie i czy wiązały się z jej uzyskaniem zobowiązania zaspokojone
z majątku odrębnego (twierdzenia wnioskodawcy dotyczące źródeł posiadania
przez niego tej kwoty Sąd Rejonowy uznał za nieudowodnione) zaktualizuje
potrzebę oceny, jak należy zakwalifikować stanowisko wnioskodawcy, że kwota ta
powinna być przedmiotem rozliczeń pomiędzy stronami.
Z przytoczonych względów zaskarżone postanowienie należało uchylić
i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art. 108
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 oraz art. 13 § 2 k.p.c.