Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 231/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa „T.” – Spółki Akcyjnej z siedzibą w P.
przeciwko Grupa Energetyczna „E.” – Spółce Akcyjnej z siedzibą w P.
o nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z
dnia 7 czerwca 2010 r. i sprawę przekazuje temu Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w sprawie z powództwa
Przedsiębiorstwa Inżynieryjnego T. spółka z o.o. w P. zobowiązał pozwanego
Grupę Energetyczną E. S.A. w P. do przebudowy sieci energetycznej linii
napowietrznej 110 kV C. – P. w odcinku od słupa numer 15 do słupa numer 17
poprzez demontaż słupa przelotowego numer 16 wraz z fundamentami
prefabrykowanymi, przewodami roboczymi, przewodem odgromowym i kablem
optotelekomunikacyjnym ADSS w odcinku od słupa numer 15 do słupa numer 17
znajdującego się na działce o numerze 59 pomiędzy ulicami R. i N. w P. i
poprowadzenia na tym odcinku linii wysokiego napięcia kablem w obrębie
nieruchomości powoda.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu wniesionych przez obie strony apelacji,
wyrokiem z dnia 12 czerwca 2008 r. zmienił zaskarżony wyrok: w punkcie 1
eliminując z niego słowa „i prowadzenie na tym odcinku linii wysokiego napięcia
kablem w obrębie nieruchomości powoda”, w punkcie 2, zasądzając od pozwanego
na rzecz powoda kwotę 62.146 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia
2005r., a nadto powództwo oddalił, w punkcie 3, nadając mu treść: zasądza od
pozwanego na rzecz powoda 19.169,66 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 6 maja 2009 r. sygn. akt II CSK 594/08
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację pozwanego (punkt 2) oraz
rozstrzygającej o kosztach postępowania (punkt 1 i 3) i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Apelacyjny w wyniku ponownego rozpoznania sprawy uchylił wyrok
Sądu Okręgowego z dnia 30 listopada 2006 r. w pkt 1 i w tym zakresie przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 7 czerwca 2010 r. zobowiązał pozwanego
do przebudowy sieci energetycznej – linii napowietrznej 110 kV C. – P. w odcinku
od słupa numer 15 do słupa numer 17 poprzez demontaż słupa przelotowego
numer 16 wraz z fundamentami prefabrykowanymi, przewodami roboczymi,
przewodem odgromowym i kablem optotelekomunikacyjnym ADSS w odcinku od
3
słupa numer 15 do słupa numer 17, znajdującego się na działce o numerze 59
pomiędzy ulicami R. i N. w P. w terminie czterech miesięcy od daty
uprawomocnienia się wyroku, a kosztami postępowania obciążył pozwanego i z
tego tytułu zasądził od niego na rzecz powoda kwotę 19.308 zł.
Wyrokiem z dnia 14 października 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
strony pozwanej.
W sprawie dokonano następujących ustaleń.
Przedsiębiorstwo Inżynieryjne T. spółka z o.o. w P. jest właścicielem
nieruchomości – działki nr 59, znajdującej się w P. pomiędzy ulicami R. i N., o
powierzchni 15.148 m2
, dla której Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą o nr
[...]. Nieruchomość ta ma szerokość około 30 m i długość 500 m. Nad
niezabudowaną działką przebiega linia napowietrzna 110 kV C. – P. Umiejscowione
na niej są trzy słupy prowadzące linię, które stanowią własność strony pozwanej.
Dwa słupy o numerach 15 i 17 stoją na skrajnych częściach działki, natomiast
trzeci słup, tj. numer 16, umiejscowiony jest na środku działki. Wskazane
urządzenia zostały zainstalowane w okresie, kiedy strona powodowa nie była
jeszcze właścicielem nieruchomości. Umiejscowienie urządzeń energetycznych, a
zwłaszcza słupa numer 16, uniemożliwia prowadzenie działań inwestycyjnych
zmierzających do realizacji budownictwa mieszkaniowego. Nieruchomość położona
jest na obszarze przeznaczonym w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego pod budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne i usługowe.
Biuro Studiów i Projektów Energetycznych Energoprojekt S.A., działając na
zlecenie powoda, sporządziło projekt koncepcyjny skablowania odcinka istniejącej
linii napowietrznej 110 kV C. – P. według trzech wariantów. W piśmie z dnia 21
września 2005 r. pozwany poinformował powoda, że ewentualne skablowanie
proponuje zaprojektować i wykonać zgodnie z wariantem I, zakładającym
pozostawienie istniejących słupów numer 15 i 17 i wykorzystanie ich jako słupów
krańcowych. Jedynie odcinek linii między tymi słupami podlegałby skablowaniu.
Wiązałoby się to z usunięciem słupa numer 16.
Strony nie doszły jednak do porozumienia z uwagi na brak konsensusu, co
do kwestii dotyczących kosztów przebudowy.
4
W dniu 10 października 2008r. Prezydent Miasta P. wydał decyzję
nr 2424/2008 zatwierdzającą projekt budowlany i udzielającą pozwolenia na
wykonanie robót budowlanych w postaci budowy linii elektroenergetycznej 110 kV
oraz demontażu istniejącej napowietrznej linii 110 kV na działce nr 59.
Sąd Okręgowy dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu projektowania,
instalacji sieci i urządzeń elektroenergetycznych, w której biegły sądowy stwierdził,
że w przypadku braku awarii w sieci 110 kV, wyłączenie linii 110 kV nie powinno
mieć bezpośrednich negatywnych konsekwencji dla odbiorców, ale w przypadku,
gdy podczas trwania przebudowy linii 110 kV wystąpi awaria sieci 110 kV, mogą
wystąpić ograniczenia w dostawie energii elektrycznej dla odbiorców. Biegły
sądowy na rozprawie podtrzymał pisemną opinię w całości. Uznał, że odcinek linii
energetycznej napowietrznej 110 KV C. – P. jest dosyć ważną linią dla zasilania
miasta P., choć nie jest linią strategiczną. Wskazał, że w razie przebudowy linii
konieczne będą wyłączenia zasilania, co nie jest jednak równoznaczne z
wystąpieniem przerw w dostawie energii elektrycznej dla odbiorców. Wskazał, że
linia nie może zostać usunięta, lecz przebudowana, przy czym przebudowanie
polegać by miało na skablowaniu. Biegły wyjaśnił, że skablowanie linii pozytywnie
wpływa na bezpieczeństwo linii. W ocenie biegłego przebudowa linii może zamknąć
się w terminie sześciu dni, zaś okres czterech miesięcy jest w ocenie biegłego,
terminem wystarczającym na wykonanie prac łącznie ze wszystkimi
formalnościami. Biorąc pod uwagę stan zaawansowania prac przygotowawczych,
biegły stwierdził, że całość prac związanych z przebudową linii mogłaby się
zakończyć w ciągu miesiąca od dnia wstrzymania zasilania i dopuszczenia do
pracy wykonawców.
Sąd Okręgowy skoncentrował się na zagadnieniu, czy powód może
skutecznie domagać się od pozwanego przebudowy sieci energetycznej
napowietrznej 110 kV C. – P. w odcinku od słupa numer 15 do słupa numer 17,
poprzez demontaż słupa przelotowego, zgodnie z żądaniem pozwu w aspekcie
zarzutu pozwanego z art. 5 k.c.
Uznano, że urządzenia energetyczne należące do pozwanego naruszają
własność powoda w inny sposób niż przez pozbawienie go faktycznego władztwa
5
nad rzeczą, nie tylko utrudniając, ale wręcz uniemożliwiając mu wykonywanie
planów inwestycyjnych, tj. zabudowy działki budynkami mieszkalnymi, ponieważ
urządzenia przesyłowe są umieszczone wzdłuż całej działki. W ocenie sądu
bezprawny charakter tego naruszenia nie budzi wątpliwości, ponieważ pozwany nie
wykazał, że przysługuje mu jakikolwiek tytuł prawny do nieruchomości, na której
umieszczone zostały wskazane urządzenia energetyczne. Oznacza to, że powód
ma prawo domagać się przywrócenia stanu zgodnego z prawem poprzez
przywrócenie właścicielowi stanu niezakłóconego władztwa nad rzeczą
i wyeliminowanie władztwa osoby nieuprawnionej. Sąd Okręgowy uznał, że nie
powstaną żadne negatywne konsekwencje przebudowy linii dla odbiorców energii
elektrycznej. Z uwagi na powyższe, zarzut pozwanego z art. 5 k.c. co do
naruszenia zasad współżycia społecznego uznano za niezasadny.
Sąd Apelacyjny wywody pozwanej dotyczące konieczności zapewnienia
prawidłowego funkcjonowania i bezpieczeństwa systemu energetycznego, a także
celu i funkcji urządzeń przesyłowych uznał za bezprzedmiotowe, ponieważ
w związku z przebudową linii, a nie jej demontażem, nie nastąpią żadne
negatywne skutki dla przedsiębiorstwa przesyłowego i funkcjonowania systemu
energetycznego. Zdaniem Sądu, skoro strony prowadziły rozmowy w sprawie
przebudowy linii i tylko względy finansowe spowodowały, że zostały przerwane, to
argumenty dotyczące nadużycia wykonywania prawa podmiotowego zostały
zasadniczo podniesione wyłącznie na użytek procesu.
W ocenie Sądu Apelacyjnego nadużycie prawa zachodzi w sytuacji, w której
uprawniony wykonując swoje prawo, działa sprzecznie z zasadami dobrej wiary lub
używa prawa niezgodnie z celem, ze względu na który prawo mu służy.
Jednocześnie chodzi o działanie, które formalnie mieści się w sferze możliwości
postępowania zakreślonej przez normę prawną regulująca dany typ prawa
podmiotowego, ale nie może być uznane za jego wykonywanie, a przeciwnie za
działanie bezprawne, nie korzystające z ochrony prawa.
Wskazano, że powód żądając przebudowy odcinka linii energetycznej
110 KV ograniczył żądanie do niezbędnego minimum, aby nie narazić interesów
osób trzecich i samego pozwanego. Z kolei postawa pozwanego jest, w ocenie
6
Sądu, przeciwieństwem postawy powoda. Pozwany sprzeciwiając się przebudowie
linii energetycznej widzi przede wszystkim swój interes.
W ocenie sądu nie zachodziły podstawy do zawieszenia postępowania
Pozwany uzasadnił stosowny wniosek tym, że właściciel sieci, spółka Akcyjna E. O.
wniosła w trybie art. 3052
§ 1 k.c. o ustanowienie służebności przesyłu. Sąd uznał,
że bez względu bowiem na ostateczne rozstrzygnięcie sporu, konieczne jest
zalegalizowanie przebiegu linii elektroenergetycznej przez działkę powoda.
Wniosek pozwanego o przypozwanie spółki E. O. został oddalony, ponieważ
pozwany nie wykazał istnienia interesu prawnego w przystąpieniu tej spółki do
procesu.
Wskazany wyżej wyrok pozwana spółka zaskarżyła skargą kasacyjną
w całości. Jako podstawy skargi wskazano naruszenie:
- art. 49 § 1 k.c. i art. 3051
i n. k.c. poprzez ich niezastosowanie i pominięcie
kwestii przysługującego przedsiębiorstwu energetycznemu prawa
podmiotowego własności urządzeń przesyłowych, posadowionych na gruncie
powoda oraz przysługującego pozwanemu na podstawie art. 3051
i n. k.c.
roszczenia o ustanowienie na nieruchomości powoda prawa rzeczowego
w postaci służebności przesyłu, w sytuacji, gdy koniecznym było zbadanie
wzajemnej relacji praw podmiotowych przysługujących stronom niniejszego
postępowania w kontekście żądania powoda i dokonanie oceny ich wzajemnego
odniesienia, również w świetle art. 5 k.c.;
- art. 140 k.c. w zw. z art. 5 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie
i dokonanie ustaleń co do nadużycia prawa podmiotowego jedynie
w kontekście przebudowy (skablowania) linii energetycznej, podczas gdy
z treści zaskarżanego orzeczenia wynika obowiązek demontażu części linii
energetycznej przez pozwanego, czyli wyłączenia jej z sieci energetycznej
miasta P. oraz przyjęcie, iż żądanie demontażu znajdującego się na działce
powoda słupa nr 16 wraz z fundamentami prefabrykowanymi, przewodami
roboczymi, przewodem odgromowym i kablem optotelekomunikacyjnym ADSS,
które to elementy stanowią składniki przedsiębiorstwa pozwanego, mieści się w
granicach przysługującego powodowi prawa własności i nie stanowi nadużycia
7
tegoż prawa, w szczególności w sytuacji, gdy pozwany jest właścicielem
urządzeń przesyłowych posadowionych na nieruchomości powoda i w świetle
art. 3051
i n. kodeksu cywilnego przysługuje mu roszczenie o ustanowienie
prawa podmiotowego służebności przesyłu, które realizuje w drodze
postępowania sądowego, tj. przysługuje mu dostatecznie ukształtowana
ekspektatywa nabycia prawa służebności przesyłu na nieruchomości powoda;
- art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., poprzez oddalenie wniosku pozwanego o zawieszenie
postępowania w niniejszej sprawie w sytuacji, w której jej rozstrzygnięcie zależy
od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego, tj. postępowania
prowadzonego przez Sąd Rejonowy I Wydział Cywilny w sprawie z wniosku E.
O. Sp. z o.o. z siedzibą w P., przy udziale T. Spółka Akcyjna M. Spółka
komandytowo-akcyjna z siedzibą w P. oraz E.- Ł. Sp. z o.o. z siedzibą w Ł., o
ustanowienie służebności przesyłu obciążającej nieruchomość powoda;
- art. 386 § 6 k.p.c., poprzez nieuwzględnienie przez Sąd I i II instancji wskazań
co do dalszego postępowania przy ponownym rozpoznawaniu sprawy,
wyrażonych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego uchylającym wyrok
Sądu Okręgowego z dnia 30 listopada 2006 r. w pkt I i przekazującym w tym
zakresie sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i oddalenie powództwa. Powódka w odpowiedzi na skargę kasacyjną
pozwanego wniosła o oddalenie skargi w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący trafnie zwraca uwagę, że oddalenie apelacji przez Sąd Apelacyjny
spowodowało, iż ostał się wyrok Sądu Okręgowego, nakazujący jednie pozwanej
demontaż sieci elektrycznej z posesji powoda. Taki stan rzeczy nie odpowiada ani
istocie treści żądania, ani intencjom strony powodowej, która od początku sprawy
(już w uzasadnieniu pozwu) domagała się przebudowy tej linii przez zastosowanie
połączenia kablowego podziemnego, zamiast istniejącej dotychczas trakcji
napowietrznej. Jest też rzeczą jasną, że rozstrzygnięcie w takiej postaci nie może
też zostać zaakceptowane z punktu widzenia interesu publicznego i zasad
8
współżycia społecznego, gdyż pozbawiałoby miasto P. istotnego połączenia w sieci
elektrycznej, mającej – według określenia biegłego – „znaczenie większe niż
lokalne”. Należy podkreślić, że Sąd Najwyższy w uzasadnieniu pierwszego wyroku
wydanego w niniejszej sprawie, wskazał, iż w ramach roszczenia negatoryjnego
powód może nie tylko żądać przywrócenia stanu poprzedniego, ale także jest
uprawniony do żądania podjęcia przez pozwanego „działań prowadzących do
zmiany sposobu korzystania z nieruchomości niezgodnego z jego wolą, na inny
określony sposób, zgodny z wolą właściciela i zgodny z prawem”. Z tych względów
w treści poprawnie sformułowanego wyroku, uwzględniającego żądanie powoda,
powinno się znaleźć nie tylko zobowiązanie pozwanego do demontażu istniejącej
linii napowietrznej i usunięcia słupa nr 16, ale także do odpowiedniej przebudowy,
w zakreślonym terminie, sieci elektrycznej prowadzącej przez nieruchomość
powoda z istniejącej na skablowaną podziemną. Gdyby nawet powód tego
wyraźnie nie sprecyzował, to takie jego stanowisko mieściło się implicite w żądaniu
przebudowy tej sieci, a zatem poprzestanie przez Sądy obu instancji na nakazie jej
demontażu było niedopuszczalne i sprzeczne z istotą rzeczy. Skarżący trafnie też
zwraca uwagę na to, że w obecnej postaci orzeczenie Sądu mogłoby okazać się
niemożliwe do przymusowego wykonania. Z tych przyczyn zaskarżony wyrok
podlegał uchyleniu (art. 39815
k.p.c. w zw. z art. 108 k.p.c.), a sprawa przekazaniu
Sądowi I-ej instancji w celu prawidłowego sformułowania rozstrzygnięcia
o obowiązku przebudowy przez pozwanego sieci elektrycznej.
Niezasadne są natomiast pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej. Nie ma racji
skarżący, iż Sąd „całkowicie pominął” w swoich rozważaniach art. 49 i art. 3051
k.c.
Wbrew temu należy stwierdzić, że podstawą rozstrzygnięć obu Sądów było
uwzględnienie uprawnień strony pozwanej, opartych na tych obu przepisach, do
urządzeń przesyłowych służących do przekazywania energii elektrycznej.
Sąd Apelacyjny szeroko rozważał roszczenie powoda w aspekcie art. 5 k.c.
i przekonująco wykazał, że, co do zasady, nie pozostaje ono w sprzeczności
z zasadami współżycia społecznego, a zatem zarzut skargi o naruszeniu art. 5 k.c.
jest niezasadny.
9
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd rozważy wniosek pozwanego
o zawieszenie postępowania na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., mając na
uwadze, że w judykaturze podkreśla się wyjątkowość instytucji zawieszenia
postępowania, tamującej główny cel procesu, jakim jest merytoryczne rozpatrzenie
sprawy. Fakultatywność skorzystania z tej instytucji nie oznacza pozostawienia
kwestii zawieszenia do dowolnego uznania sądu, lecz nakłada obowiązek
rozważenia wszystkich okoliczności i wydania decyzji w danej sytuacji celowej.
Dlatego też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 lipca 2002 r., II CKN 826/00 przyjął,
że zawieszenie postępowania w sprawie o wydanie nieruchomości tylko dlatego, że
strona pozwana spowodowała wszczęcie innego postępowania dotyczącego tej
samej nieruchomości, może doprowadzić do bezpodstawnego wstrzymania na czas
bliżej nieokreślony orzeczenia co do istoty sprawy, a tym samym do szkodliwego
społecznie wstrzymania wymiaru sprawiedliwości. Stanowisko to może mieć
odpowiednie zastosowanie w niniejszej sprawie. Trzeba podkreślić, że pozwany
zdaje się przyjmować jako rzecz oczywistą, iż ustalenie ewentualnej służebności
przesyłu na gruncie powoda nastąpi w takim samym kształcie i przebiegu, w jakim
linia ta funkcjonuje obecnie. Jest to przekonanie nieuzasadnione, gdyż nie
uwzględnia zawartego w art. 3054
odesłania do odpowiedniego stosowania art. 287
i art. 288 k.c.
Z podanych przyczyn orzeczono jak w wyroku.