Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 stycznia 2012 r.
II UK 80/11
Niska efektywność postępowania egzekucyjnego nie oznacza bezsku-
teczności egzekucji, o której mowa w art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie: SN Roman Kuczyński, SA
Maciej Piankowski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 stycznia
2012 r sprawy z wniosku Zdzisława P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w G. z udziałem zainteresowanego O. spółki z o.o. w G. o przenie-
sienie odpowiedzialności za zaległości składkowe, na skutek skargi kasacyjnej wnio-
skodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 15 października 2010 r.
[…]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie II i przekazał sprawę Sądowi Apela-
cyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępo-
wania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-w Gdańsku wyrokiem z dnia 15 października 2010 r. zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z siedzibą w Gdyni z dnia 3 lutego 2006 r. […] i
zwolnił Zdzisława P. od odpowiedzialności za zobowiązania O. spółki z o.o. w G. z
tytułu składek na ubezpieczenia społeczne należnych za grudzień 2001 r. (pkt I wy-
roku); oddalił apelację Zdzisława P. w pozostałej części (pkt II) oraz odstąpił od ob-
ciążania pozwanego częścią kosztów zastępstwa procesowego za postępowanie
apelacyjne i kasacyjne (pkt III wyroku).
Decyzjami z dnia 23 marca 2004 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w G. stwierdził, że Henryk R. jako wiceprezes zarządu oraz Zdzisław P. jako prezes
2
zarządu spółki z o.o. „O.” w G. zobowiązani są do zapłaty kwoty 177.641,03 zł wraz z
odsetkami ustawowymi do dnia zapłaty tytułem nieopłaconych składek na obowiąz-
kowe ubezpieczenia społeczne. Na przedmiotową kwotę składają się składki na
ubezpieczenie społeczne w wysokości 138.431,10 zł, składki na ubezpieczenie
zdrowotne w wysokości 28.531,94 zł oraz składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwa-
rantowanych Świadczeń Pracowniczych w wysokości 10.677,99 zł, nieopłacone w
okresie od grudnia 2000 do grudnia 2001 r.
Wyrokiem z dnia 3 lutego 2006 r. Sąd Okręgowy-Sąd Ubezpieczeń Społecz-
nych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni oddalił obydwa odwołania, ustalając, że spółka z
o.o. „O.” została utworzona aktem notarialnym w dniu 18 marca 1994 r. Aktem nota-
rialnym z dnia 16 października 2000 r. zmieniono umowę spółki, powołując zarząd
dwuosobowy. Funkcję prezesa zarządu objął Zdzisław P., zaś funkcję wiceprezesa
zarządu - Henryk R. Sposób reprezentacji spółki określono jako reprezentację łączną
obu członków zarządu albo jednego członka zarządu łącznie z prokurentem. Powyż-
szym aktem notarialnym rozszerzono przedmiot działalności spółki o usługi remon-
towe, instalacyjne, modernizacyjne, montaż sprzętu mechanicznego, budowę, re-
monty, konserwację, prefabrykację, montaż, modernizację statków lub zespołów i
części do nich oraz o handel artykułami rolnymi, spożywczymi i przemysłowymi.
Spółka z o.o. „O.” w G. miała problemy finansowe związane z niewywiązywaniem się
przez jej kontrahenta Stocznię G. SA ze zobowiązań. Z tego powodu od grudnia
2000 do grudnia 2001 r. spółka zaprzestała bieżącego regulowania składek na ubez-
pieczenia społeczne, w związku z czym jej zaległość z tego tytułu wyniosła
177.641,03 zł plus odsetki ustawowe od tej kwoty. Pismem z dnia 9 listopada 2001 r.
Zdzisław P. i Henryk R. wnieśli o ogłoszenie upadłości spółki „O.”. W dniu 17 grudnia
2001 r. Zdzisław P. złożył rezygnację z funkcji prezesa zarządu spółki „O.”. W dniu 2
stycznia 2002 r. odbyło się nadzwyczajne zgromadzenie wspólników spółki, na któ-
rym odwołano dotychczasowy zarząd w osobach Zdzisława P. oraz Henryka R., w
jego miejsce powołując zarząd w osobie Jakuba D. jako prezesa zarządu. Zmiany w
składzie zarządu nie zostały wpisane w KRS do dnia 25 maja 2004 r., kiedy to Sąd
Rejonowy w Gdańsku dokonał tego z urzędu, w odpowiedzi na monity wnioskodaw-
ców. W dniu 20 grudnia 2001 r. Henryk R., Zdzisław P., a także inni udziałowcy, za-
warli z Jakubem D. umowę sprzedaży udziałów spółki z o.o. O. Paragraf 9 umowy
przewidywał, że kupujący z dniem podpisania umowy przejmuje wszystkie zobowią-
zania spółki względem ZUS i Urzędu Skarbowego. W dniu 8 stycznia 2002 r. spółce
3
doręczono zarządzenie zobowiązujące do uzupełnienia braków formalnych wniosku
o ogłoszenie upadłości złożonego w dniu 9 listopada 2001 r. Zarządzeniem z dnia 6
maja 2002 r. wniosek o ogłoszenie upadłości został zwrócony wobec niewykonania
powyższego zobowiązania. Zarządzenie uprawomocniło się w dniu 1 czerwca 2002 r.
Pasywa spółki na początku roku 2000 wyniosły - 159.327,37 zł, który to ujemny wynik
spółka powiększyła w roku obrotowym 2000 o stratę w wysokości 99.326,38 zł.
Spółka na koniec tego roku posiadała z tytułu zobowiązań terminowych i funduszy
specjalnych dług w wysokości 289.685,41 zł (między innymi pożyczki bankowe, zo-
bowiązania z tytułu dostaw i usług, z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych,
wynagrodzeń). Na koniec 2001 r. spółka „O.” wykazała stratę w wysokości
333.093,91 zł, zaś z tytułu zobowiązań krótkoterminowych spółka posiadała dług w
wysokości 654.679,70 zł. Egzekucja wobec spółki okazała się bezskuteczna. Od dnia
1 marca 2001 r. organ rentowy podejmował czynności polegające na zajęciu prawa
majątkowego stanowiącego wierzytelność z rachunków bankowych u dłużnika zajętej
wierzytelności będącego bankiem do Banku P., zawiadomienia o zajęciu wracały z
adnotacją, że wskazane rachunki bankowe zostały zamknięte. W dniu 14 września
2001 r. wszczęto postępowanie egzekucyjne dokonując rejestracji administracyjnych
tytułów wykonawczych […] u Naczelnika Urzędu Skarbowego w G. Kolejno, w dniach
22 października 2001 r., 20 listopada 2001 r., 22 listopada 2001 r., 26 lutego 2002 r.,
24 lipca 2002 r., 7 listopada 2002 r. dokonano rejestracji kolejnych administracyjnych
tytułów wykonawczych u Naczelnika Urzędu Skarbowego w G. W dniu 31 maja 2002
r. dokonano zajęcia prawa majątkowego stanowiącego wierzytelność z rachunku
bankowego u dłużnika zajętej wierzytelności będącego bankiem do Banku N. W dniu
6 grudnia 2002 r. ZUS Odział w G. reprezentujący ZUS w W. złożył wniosek o ogło-
szenie upadłości spółki z o.o. O” w G., ponieważ nie odprowadzała ona składek, zaś
zaległość z tego tytułu wyniosła 299.325,42 zł. Postanowieniem z dnia 23 czerwca
2003 r. Sąd Rejonowy w G. Wydział Gospodarczy oddalił wniosek pozwanego, po-
nieważ nie uprawdopodobnił on w sposób wystarczający, że dłużnik zaprzestał pła-
cenia długów w rozumieniu art. 1 Prawa upadłościowego. Oprócz siebie organ ren-
towy nie wskazał bowiem innych wierzycieli spółki, zaś istnienie zaległości w stosun-
ku do jednego wierzyciela nie wystarczało na stwierdzenie, czy i od kiedy dłużnik
zaprzestał płacenia długów, pozwany nie wykazał też majątku spółki, z którego
można by pokryć koszty postępowania upadłościowego. W dniach 7 lutego 2003 r. i
31 marca 2003 r. nastąpił zwrot administracyjnych tytułów wykonawczych z relacją
4
poborcy podatkowego, który w dniu 17 grudnia 2002 r. udał się do siedziby spółki i
stwierdził, że nie prowadzi ona działalności pod tym adresem, pomimo że był on w
KRS wskazany jako jej siedziba. Spółka nie figurowała w Wydziale Gospodarki
Gruntami i Nieruchomościami Urzędu Miejskiego w G. jako właściciel nieruchomości.
W toku wywiadu majątkowego przeprowadzonego w październiku i listopadzie 2001
r. ujawniono jedynie, że była ona wtedy właścicielem pojazdów „Polonez Caro” oraz
„Polonez”. Sąd Okręgowy stwierdził, że sporne było jedynie ustalenie, czy przeciwko
zobowiązanej spółce wszczęto postępowanie egzekucyjne, które okazało się bez-
skuteczne i w związku z tym, czy Zdzisław P. oraz Henryk R. ponoszą odpowiedzial-
ność za zobowiązania spółki z o.o. „O.” z siedzibą w G. z tytułu nieopłaconych skła-
dek w łącznej kwocie 177.64,03 zł. Sąd Okręgowy podniósł, że przepisy art. 299
k.s.h. statuują ogólne zasady odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. Po-
lega ona na tym, że roszczenia wierzycieli nie mają charakteru roszczeń odszkodo-
wawczych, ale jest to odpowiedzialność za zobowiązania wobec wierzycieli, a nie
spółki. Wystarczającą podstawą jest istnienie straty w postaci należności, której nie
można ściągnąć oraz nieprawidłowości w działaniu członków zarządu, uzasadniają-
cych ich odpowiedzialność. Ponadto odpowiedzialność ta wynika z samej ustawy.
Dodał, że kolejną cechą odpowiedzialności członków zarządu jest to, że jest to od-
powiedzialność subsydiarna (uzupełniająca), a nie bezpośrednia członków zarządu.
Odpowiedzialność ta zależy od wyników egzekucji przeprowadzonej przeciwko
spółce, zaś członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiada
posiłkowo za zobowiązania spółki powstałe przed jego wykreśleniem z rejestru han-
dlowego. Bezskuteczność egzekucji odnosi się do egzekucji wszczętej zarówno w
danej konkretnej sprawie, jak i w jakiejkolwiek innej sprawie. W przypadku odpowie-
dzialności za zobowiązania publicznoprawne, tj. między innymi podatki oraz składki
na rzecz ZUS, zastosowanie ma regulacja zawarta w art. 116 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.). Przepis ten
wprowadza odpowiedzialność solidarną członków zarządu spółki całym swoim ma-
jątkiem (wspólnym i odrębnym), ale nie solidarną odpowiedzialność tych członków
zarządu ze spółką. Przesłankami orzekania o odpowiedzialności tych podmiotów są:
powstanie zobowiązania w czasie pełnienia przez osobę trzecią funkcji członka za-
rządu spółki, bezskuteczność egzekucji w stosunku do spółki w całości lub części,
niewykazanie przez członka zarządu, że złożono we właściwym czasie wniosek o
ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe albo wykazanie braku
5
winy (jakiejkolwiek) w niepodjęciu działań w tym kierunku, niewskazanie przez
członka zarządu mienia spółki umożliwiającego zaspokojenie znacznej części zale-
głości podatkowych spółki. Organ podatkowy jest zobowiązany wskazać okoliczności
pełnienia obowiązków członka zarządu w czasie powstania zobowiązania podatko-
wego, które przerodziło się w dochodzoną zaległość podatkową spółki oraz bezsku-
teczność egzekucji przeciwko spółce. Ciężar wykazania którejkolwiek okoliczności
uwalniającej od tej odpowiedzialności spoczywa na członku zarządu. Sąd Okręgowy
wyjaśnił, że na gruncie art. 116 Ordynacji podatkowej pojęcie bezskutecznej egzeku-
cji nie zostało zdefiniowane, a zatem należy je rozumieć stosownie do reguł języka
potocznego. Zgodnie z nimi pojęcie egzekucji należy wiązać z przymusowym ścią-
gnięciem należności skarbowych lub długów przysądzonych wierzycielowi. Oznacza
to, że przesłanka ta zostaje spełniona tylko wówczas, gdy takie postępowanie egze-
kucyjne będzie wszczęte i prowadzone czy to według przepisów Kodeksu postępo-
wania cywilnego, czy ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, a także
w razie oddalenia wniosku spółki o ogłoszenie upadłości z powodu braku majątku
potrzebnego na zaspokojenie kosztów postępowania. Przy czym obowiązek wszczę-
cia i prowadzenia egzekucji dotyczy konkretnej sprawy o przeniesienie odpowiedzial-
ności za składki na członka zarządu spółki, nie zaś prowadzenie egzekucji w jakiej-
kolwiek innej sprawie. Zachodzi w związku z tym konieczność wyczerpania w toku
tego postępowania wszystkich możliwych sposobów egzekucji, a nie wystarczy, że
jeden z nich okazał się bezskuteczny. W ocenie Sądu Okręgowego pozwany udo-
wodnił, że zaległość z tytułu składek powstała w okresie pełnienia przez Zdzisława P.
i Henryka R. funkcji członków zarządu spółki z o.o. O. Pozwany podejmował kroki
zmierzające do ustalenia majątku tej spółki, tj. dwukrotnie przeprowadził wywiad
majątkowy, podejmował kroki zmierzające do zajęcia wierzytelności z tytułu rachun-
ków bankowych spółki, jednakże bezskutecznie, z uwagi na zamknięcie tych rachun-
ków. Egzekucja przeciwko spółce została wszczęta i była prowadzona przez Urząd
Skarbowy w G. Pozwany dokonał rejestracji administracyjnych tytułów wykonaw-
czych u Naczelnika Urzędu Skarbowego w G., który w dniu 31 stycznia 2003 r. zwró-
cił je z relacją poborcy skarbowego, że przedmiotowa spółka nie prowadzi działalno-
ści pod adresem uwidocznionym w KRS. Pozwany złożył także wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki O., który został oddalony między innymi z powodu niewykazania
przez organ rentowy majątku potrzebnego na pokrycie kosztów postępowania upa-
dłościowego. W konsekwencji Sąd Okręgowy przyjął, że pozwany wyczerpał wszyst-
6
kie dostępne środki mające na celu skuteczne wyegzekwowanie jego należności i
udowodnił bezskuteczność egzekucji wobec spółki wskazaną w art. 116 Ordynacji
podatkowej. Wnioskodawcy złożyli wniosek o ogłoszenie upadłości w dniu 9 listopa-
da 2001 r., ale był on nieskuteczny, ponieważ wniosek zwrócony nie wywołuje żad-
nych skutków prawnych. Nie można uznać, że ubezpieczeni wykazali jedną z prze-
słanek zwalniających ich z odpowiedzialności za zobowiązania spółki, albowiem tylko
wniosek złożony skutecznie, inicjujący dalsze postępowanie, mógłby spowodować
zwolnienie z odpowiedzialności skarżących. Nie ma znaczenia postanowienie umowy
sprzedaży udziałów z dnia 20 grudnia 2001 r., że zobowiązania publiczno-prawne
spółki, w tym między innymi składki na ZUS, przejął od dnia podpisania umowy Ja-
kub D. Przepisy dotyczące odpowiedzialności za zobowiązania publiczno-prawne
mają bowiem charakter norm bezwzględnie obowiązujących i nie mogą zostać wyłą-
czone przez umowę cywilno-prawną, dlatego też, zgodnie z art. 58 § 3 k.c., postano-
wienie to jest nieważne, jako sprzeczne z ustawą Ordynacja podatkowa. Nie zacho-
dzi w sprawie także sytuacja wskazana w art. 112 tej Ordynacji, bowiem przepis po-
wyższy odwołuje się do przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c. lub do jego zor-
ganizowanej części, a także do składników majątku związanego z prowadzoną dzia-
łalnością gospodarczą. Nie chodzi więc na gruncie powyższego przepisu o udziały w
spółce. Status członka zarządu osoba fizyczna uzyskuje z chwilą podjęcia przez
wspólników uchwały o jej powołaniu do zarządu, a sam wpis do rejestru sądowego
ma w tym zakresie znaczenie deklaratoryjne. Mandat członka zarządu może wyga-
snąć w trakcie jego kadencji przez rezygnację z pełnionej funkcji albo odwołanie ze
składu zarządu w każdym czasie uchwałą wspólników. Mimo obowiązku ujawnienia
rezygnacji i odwołania w KRS, brak wpisu nie powoduje uwolnienia od odpowiedzial-
ności.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z dnia 24 października 2007 r. oddalił
apelacje wnioskodawców stwierdzając, między innymi, że pozwany udokumentował
bezskuteczność prowadzonej przez dyrektora oddziału ZUS egzekucji własnej i
Urzędu Skarbowego w G.
W wyniku uwzględnienia skargi kasacyjnej Zdzisława P. Sąd Najwyższy wyro-
kiem z dnia 23 lutego 2010 r. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24
października 2007 r. Sąd Najwyższy podniósł, że Sąd Apelacyjny, mimo wymienie-
nia, a więc i dostrzeżenia apelacyjnego zarzutu naruszenia prawa materialnego
przez niewłaściwą subsumcję art. 116 Ordynacji podatkowej, we wstępnej,
7
„historycznej” części uzasadnienia, pominął i nie rozpoznał w żadnym aspekcie za-
rzutu apelacji skarżącego dotyczącego przedwczesności oceny Sądu pierwszej in-
stancji co do bezskuteczności egzekucji wobec spółki, istotnego, gdyż bez jej stwier-
dzenia odpowiedzialność członków zarządu nie powstaje. Pominął także, że w art.
116 § 1 pkt. 1 i 2 Ordynacji podatkowej przewidziano trzy przesłanki wyłączające
subsydiarną odpowiedzialność członków zarządu, tj. zgłoszenie we właściwym cza-
sie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie postępowania układowego, brak
winy w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęciu postępowa-
nia zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) oraz wska-
zanie mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatko-
wych spółki w znacznej części. Zwrócił uwagę tylko na pierwszą z okoliczności egzo-
nerujących skarżącego - czyniąc to lakonicznie, bez własnych ustaleń i bez przejęcia
ustaleń faktycznych Sądu pierwszej instancji w zakresie subiektywnych przyczyn i
okoliczności powodujących niezgłoszenie wniosku w odpowiednim czasie. Nie od-
niósł się do twierdzenia skarżącego, że wskazywał istniejący majątek spółki w po-
staci środków trwałych oraz jej wierzytelności. Nie można także stwierdzić, czy Sąd
Apelacyjny, odnosząc się do zaległości składkowej za grudzień 2001 r., uwzględnił,
że obowiązek samoobliczenia i opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne aktu-
alizuje się za każdy okres ubezpieczenia (miesiąc kalendarzowy).
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Apelacyjny zmienił częściowo
wyrok Sądu Okręgowego zwalniając Zdzisława P. od odpowiedzialności za zobowią-
zania O. spółki z o.o. w G. z tytułu składek należnych za miesiąc grudzień 2001 r.,
gdyż rezygnacja wnioskodawcy z funkcji prezesa zarządu spółki została zgłoszona w
dniu 17 grudnia 2001 r., co doprowadziło do jego odwołaniem z tej funkcji z dniem 2
stycznia 2002 r., a to oznaczało, że nie można go było obciążać zaległością skład-
kową za grudzień 2001 r., gdyż obowiązek opłacenia składki za grudzień 2001 r.
upływał z dniem 15 stycznia 2002 r., a zatem w okresie kiedy wnioskodawca nie peł-
nił już funkcji w zarządzie spółki.
W pozostałym zakresie Sąd Apelacyjny oddalił apelację Zdzisława P. i pod-
niósł, że do rozpoznania niniejszej sprawy nie miał zastosowania art. 24 ust. 5d
ustawy systemowej, ani art. 118 § 2 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy
systemowej, a co za tym idzie, sąd rozpoznając odwołanie od decyzji ustalającej od-
powiedzialność członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za zaległe
składki tej spółki, nie jest uprawniony do badania kwestii przedawnienia zobowiąza-
8
nia wynikającego z tej decyzji, bo wykracza to poza ramy przedmiotu sporu. Sąd
Apelacyjny wskazał, że kwestią wymagającą rozważenia jest problem spełnienia
przesłanek wynikających z art. 116 Ordynacji podatkowej. Stosownie do art. 116 § 1 i
2 Ordynacji podatkowej (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) odpo-
wiedzialność członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością obejmuje
zaległości podatkowe w tytułu zobowiązań, które powstały w czasie pełnienia przez
nich obowiązków członków zarządu. Do orzeczenia solidarnej odpowiedzialności
członków zarządu za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie-
zbędne jest zaistnienie przesłanki w postaci bezskuteczności egzekucji z majątku
spółki w całości lub w części. Możliwość orzeczenia odpowiedzialności zostaje zaś
wyłączona, jeżeli członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wnio-
sek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości
(postępowania układowe) albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz
niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, bądź też wskaże
mienie, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w
znacznej części. Regulacja ta zawiera zatem zarówno pozytywne, jak i negatywne
(ekskulpacyjne) przesłanki przeniesienia odpowiedzialności na członków zarządów
kapitałowych spółek handlowych. Sens tych przesłanek sprowadza się zaś do tego,
że do orzeczenia odpowiedzialności na podstawie tego przepisu organ podatkowy
jest obowiązany wykazać jedynie okoliczność pełnienia obowiązków członka zarządu
w czasie powstania zobowiązania podatkowego, które przerodziło się w dochodzoną
zaległość podatkową spółki oraz bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce, bo-
wiem ciężar wykazania którejkolwiek okoliczności uwalniającej od odpowiedzialności
spoczywa na członku zarządu. Bezskuteczność egzekucji zależy od stanu majątko-
wego dłużnej spółki. Odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji podatkowej nie warun-
kuje ani nie uzależnia to jak starannie i szybko organ rentowy wprowadza zaległość
składkową do windykacji oraz prowadzi jej egzekucję. Nawet w systemie prawa cy-
wilnego szkoda wyrządzona przez dłużnika i odpowiedzialność za nią nie ulegają
zmniejszeniu przez to, że wierzyciel nie egzekwuje wierzytelności. Zmieniła się pod-
stawa prawna odpowiedzialności za składki. Wcześniej stanowiły ją przepisy prawa
handlowego (art. 298 k.h.) i o ile wówczas takie przyczynienie mogło być rozważane
w szczególnej sytuacji faktycznej i prawnej, to w odpowiedzialności za zobowiązanie
publicznoprawne (składkowe - na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej w
związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) - nie znajduje pod-
9
stawy prawnej. Podstawa prawna rozpatrywanej odpowiedzialności nie pozwala
przyjąć, że do bezskuteczności egzekucji wobec pierwotnego dłużnika przyczynił się
sam wierzyciel wobec opóźnionego jej wszczęcia lub prowadzenia z niewykorzysta-
niem wszystkich sposobów egzekucji i do całego mienia. W zależności przyczynowej
takie stwierdzenie może być prawdziwe, to znaczy, że wcześniejszej wprowadzenie
wierzytelności do egzekucji może zapewnić większą jej skuteczność (efektywność).
Rzecz jednak w tym, że organ rentowy nie ma takiego obowiązku. Wiążą go jedynie
terminy przedawnienia należności wobec dłużnika głównego i przedawnienia wyda-
nia decyzji o odpowiedzialności osoby trzeciej oraz jej odpowiedzialności za zale-
głość podatkową. Jednolicie przyjmuje się, że o bezskuteczności egzekucji można
mówić jedynie wówczas, gdy przymusowa realizacja zobowiązań dłużnika nie daje
rezultatu w stosunku do jego całego majątku, a nie jedynie wybranych składników
majątkowych. Bezskuteczność egzekucji należy rozumieć jako sytuację, w której nie
ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie zachodzi żadna możliwość zaspokojenia egze-
kwowanej wierzytelności z jakiejkolwiek części majątku spółki. Bezskuteczność eg-
zekucji w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji wiąże się zatem z brakiem możliwości
przymusowego zaspokojenia wierzyciela poprzez wszczęcie i przeprowadzenie przez
organ egzekucyjny egzekucji skierowanej do majątku spółki. Bezskuteczność egze-
kucji w takim rozumieniu występuje, gdy sam wierzyciel dysponuje postanowieniem o
umorzeniu postępowania egzekucyjnego ze względu na jego bezskuteczność. Są to
również postanowienia o umorzeniu postępowania upadłościowego (art. 361 pkt. 1
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz.
535 ze zm.), względnie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 13 ust. 1 i 2
Prawa upadłościowego i naprawczego). Przesłankę „bezskutecznej egzekucji” należy
rozumieć jako sytuację, w której nie ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie zachodzi
żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z jakiejkolwiek części
majątku spółki. Takiej pewności nie daje osąd wierzyciela, że z uwagi na sytuację
majątkową spółki egzekucja nie mogłaby dać żadnych rezultatów, ani nawet przewi-
dziana przepisami postępowania egzekucyjnego możliwość złożenia przez wierzy-
ciela wniosku o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku przed wszczęciem egze-
kucji (art. 71 § 2 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym, art. 913 § 2 k.p.c.). Celem
postępowania o wyjawienie majątku nie jest zaspokojenie wierzyciela, czy realizacja
administracyjnego (sądowego) tytułu wykonawczego, lecz jedynie wykrycie składni-
ków majątku zobowiązanego (dłużnika), do których w dalszej kolejności może być
10
skierowana egzekucja. Złożenie przez dłużnika wykazu majątku, podobnie jak od-
mowa dokonania tej czynności nie mogłyby oznaczać, że egzekucja „okazała” się
bezskuteczna, jak tego wymaga art. 116 § 1 Ordynacji. Konieczne jest więc wszczę-
cie postępowania egzekucyjnego, w toku którego taka bezskuteczność zostanie
stwierdzona. Przedstawiona interpretacja spełnia funkcję gwarancyjną, zabezpie-
czającą osobę trzecią przed przedwczesnym i nieuzasadnionym orzeczeniem jej od-
powiedzialności za zaległości podatkowe (składkowe) spółki, a biorąc pod uwagę
opisany powyżej charakter tej odpowiedzialności, zapewnienie takiej gwarancji jest
niezbędne. Przesłanki materialnoprawne do obciążenia członka zarządu odpowie-
dzialnością za zaległości składkowe spółki muszą być spełnione już na dzień wyda-
nia decyzji. Konstytutywny charakter decyzji w omawianym przedmiocie wyklucza
możliwość uznania jej za prawidłową, gdy została wydana bez stwierdzenia stanu
całkowitej lub częściowej bezskuteczności egzekucji w postępowaniu egzekucyjnym.
W orzeczeniu z dnia 21 stycznia 2010 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że bezskutecz-
ność egzekucji z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powinna być
wprawdzie stwierdzona wyłącznie w postępowaniu w sprawie egzekucji zaległości
składkowych, poprzedzającym wydanie decyzji o odpowiedzialności członków za-
rządu za te należności, co jednak nie oznacza, że warunek ten spełnia wyłącznie
formalne zakończenie postępowania egzekucyjnego w postaci jego umorzenia. Bez-
skuteczność egzekucji mogą bowiem potwierdzić także czynności przeprowadzone
przez wierzyciela w postępowaniu egzekucyjnym, jeżeli wynika z nich oczywista bez-
skuteczność egzekucji z majątku spółki zaległości składkowych. W tym zakresie to
członek zarządu, który został obarczony odpowiedzialnością za zaległości składkowe
spółki kapitałowej, ma obowiązek udowodnić, że w postępowaniu egzekucyjnym
wskazywał mienie, z którego egzekucja umożliwiałaby zaspokojenie zaległości
składkowych co najmniej w znacznej części (art. 116 § 1 pkt. 2 Ordynacji podatko-
wej), natomiast organ ubezpieczeń społecznych powinien wykazać, że podjęte dzia-
łania egzekucyjne nie pozostawiały wątpliwości, iż nie było jakiejkolwiek możliwości
zaspokojenia egzekwowanych zaległości składkowych chociażby z części majątku
spółki (II UK 157/09, Lex nr 583805). W tym zakresie skarżący zarzucił, że pozwany
skierował egzekucję jedynie do rachunków bankowych spółki, z których się częścio-
wo zaspokoił. Nie skierował natomiast egzekucji do dwóch samochodów Polonez
Caro - na kwotę 2.530 zł ani do innego mienia ruchomego spółki, tj. sprzętu spawal-
niczego wprowadzonego przez wnioskodawcę do spółki aportem w dniu 18 paź-
11
dziernika 2000 r. na kwotę 45.150 zł, czy żurawia marki Jones o wartości 12.000 zł.
W tym zakresie Sąd Apelacyjny stwierdził, że sumując te wartości otrzymujemy
kwotę 59.680 zł, co przy zaległości składkowej wynoszącej 177.641,03 zł stanowi
zaledwie około jej 1/3. Nie jest to więc wskazanie mienia, z którego egzekucja umoż-
liwiałaby zaspokojenie zaległości składkowych co najmniej w znacznej części. Po-
nadto celem postępowania o wyjawienie majątku nie jest zaspokojenie wierzyciela,
czy realizacja administracyjnego (sądowego) tytułu wykonawczego, lecz jedynie wy-
krycie składników majątku zobowiązanego (dłużnika), do których w dalszej kolejności
może być skierowana egzekucja. Złożenie przez dłużnika wykazu majątku, podobnie
jak odmowa dokonania tej czynności, nie mogłaby oznaczać, że egzekucja „okazała”
się bezskuteczna, jak tego wymaga art. 116 § 1 Ordynacji. Konieczne jest wszczęcie
postępowania egzekucyjnego, w toku którego taka bezskuteczność zostanie stwier-
dzona. W tym zakresie w toku prowadzonego przez pozwanego postępowania egze-
kucyjnego za pośrednictwem Naczelnika Urzędu Skarbowego w G. - zgodnie z rela-
cją poborcy podatkowego z dnia 17 grudnia 2002 r. - okazało się, że spółka pod ad-
resem wskazanym w KRS jako adres jej siedziby, nie prowadzi działalności ani nie
posiada składników majątku wskazanych przez wnioskodawcę. Nie można zatem
zarzucać pozwanemu, że nie prowadził postępowania egzekucyjnego w stosunku do
wskazanych składników majątku spółki, skoro ich nie odnalazł. Tym bardziej, że
nowy właściciel spółki i jednocześnie prezes jej zarządu zamieszkiwał w S., a miał
zamiar przenieść spółkę do W. Spółka O. istnieje nadal, jest wpisana do KRS z sie-
dzibą jak dotychczas w G., jednakże wszelka korespondencja kierowana na ten ad-
res wraca z adnotacją „adresat nieznany”, co świadczy o tym, że nie uaktualniono
nowego adresu spółki, skoro spółka pod tym adresem nie funkcjonuje, nie bytuje, nie
można stwierdzić czy istnieją (istniały) tam jakieś składniki majątkowe spółki. Wnio-
sek o bezskuteczności egzekucji jest w tym kontekście uzasadniony. Sąd Apelacyjny
wyjaśnił, że zwrot przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z powodu nieu-
zupełnienia jego braków formalnych jest równoznaczny z brakiem takiego wniosku.
Zwolnienie członka zarządu od odpowiedzialności za zobowiązania spółki zależy od
wykazania, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego
winy. Wnioskodawca podnosił w tym zakresie, że wniosek o upadłość został przez
zarząd spółki z jego udziałem zgłoszony w dniu 9 listopada 2001 r. Wezwanie do
uzupełnienia braków formalnych wniosku wpłynęło do spółki w dniu 8 stycznia 2002
r., a więc już w okresie kiedy wnioskodawca nie sprawował tej funkcji z własnej woli
12
(rezygnacja z funkcji prezesa - 17 grudnia 2001 r., sprzedaż udziałów - 20 grudnia
2001 r., odwołanie z funkcji prezesa - 2 stycznia 2002 r.). Wniosek nie został uzupeł-
niony przez nowy zarząd w osobie prezesa Jakuba D., co doprowadziło do jego
zwrotu. Należyta staranność przy podejmowaniu istotnych decyzji wpływających w
tym przypadku na ocenę czy wnioskodawca ponosi winę w niezgłoszeniu wniosku o
upadłość we właściwym terminie, powinna być dokonana przy uwzględnieniu tych
okoliczności. Złożenie wniosku o upadłość, a następnie poprzez wskazane wyżej
czynności, uchylenie się od doprowadzenia tego procesu do końca, jest rodzajem
niedbalstwa, co prowadzi do wniosku o ponoszeniu winy przez wnioskodawcę w nie-
zgłoszeniu wniosku o upadłość we właściwym czasie. Ponadto zgłoszenie wniosku o
upadłość w dniu 9 listopada 2001 r. było spóźnione. Z zeznań wnioskodawcy oraz
Henryka R. wynikało, że bilans za 2000 r. był ujemny, sytuacja finansowa spółki zła,
spółka miała długi, straty, były kłopoty z płatnościami od kontrahentów, w tym Stoczni
G. od czerwca 2001 r., latem 2001 r. były strajki pracowników z uwagi na niewypła-
canie wynagrodzeń. Zadłużenia spółki wobec organów podatkowych, ZUS, pracow-
ników, a także inne zadłużenia wynikały też wprost z bilansu za 2000 r. W tej sytuacji
trudno uznać, że złożenie wniosku o upadłość w dniu 9 listopada 2001 r. - niezależ-
nie od jego dalszych losów - nastąpiło w terminie. Z tego wynika, że nie zaszły prze-
słanki wyłączające odpowiedzialność wnioskodawcy za zobowiązania spółki, tj. czło-
nek zarządu nie wykazał, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie
upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowania ukła-
dowe), albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie
postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, bądź też wskazał mienie, z
którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej
części. Sąd Apelacyjny nie uwzględnił wniosku o powołanie biegłego do spraw ra-
chunkowości na okoliczność czasu właściwego do zgłoszenia wniosku o upadłość,
gdyż materiał dowodowy jest wystarczający do stwierdzenia danego stanu faktycz-
nego oraz dowodu z zeznań świadka Mariana N. na okoliczność wybiórczego prze-
prowadzenia egzekucji przez pozwanego, majątku posiadanego przez spółkę w 2000
r. i 2001 r., z którego pozwany mógł przeprowadzić egzekucję, stanu finansowego
spółki na moment składania wniosku, przygotowywania przez niego wniosku o ogło-
szenie upadłości oraz przyczyn, dla których wniosek ten został zwrócony, gdyż w
większości są to niesporne lub udowodnione elementy stanu faktycznego, bowiem
nikt nie neguje, że egzekucja została przeprowadzona tylko z rachunków bankowych,
13
majątek spółki wynika z bilansu za 2000 r. oraz oświadczeń wnioskodawcy, stan fi-
nansowy spółki na dzień wniosku o upadłość też wynika z materiału zebranego w
sprawie. Ponadto wnioski dowodowe należało ocenić też jako spóźnione w myśl art.
381 k.p.c.
Powyższy wyrok zaskarżył skargą kasacyjną pełnomocnik Zdzisława P. w czę-
ści w jakiej przesądzono o odpowiedzialności wnioskodawcy za zobowiązania O.
spółki z o.o. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i
Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za mie-
siące od grudnia 2000 r. do listopada 2001 r. i zarzucając naruszenie prawa mate-
rialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej w
związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, polegające na przyję-
ciu przez Sądy pierwszej i drugiej instancji (Sąd Okręgowy w Gdańsku i Sąd Apela-
cyjny w Gdańsku), że pozwany na moment wydania decyzji wykazał bezskuteczność
egzekucji w stosunku do majątku spółki w związku z zaległościami spółki w płatno-
ściach składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fun-
dusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku Sądu Apelacyjnego i jego zmianę, poprzez uwzględnienie powództwa w za-
skarżonej części i uwolnienie powoda od odpowiedzialności za zobowiązania O.
spółki z o.o. z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i
Fundusz Pracy oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za mie-
siące od grudnia 2000 do listopada 2001, zasądzenie od pozwanego na rzecz powo-
da kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i
przekazanie Sądowi Apelacyjnemu sprawy do ponownego rozpoznania z pozosta-
wieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie instan-
cje.
Uzasadniając skargę kasacyjną pełnomocnik argumentował, że Sądy obu in-
stancji błędnie przyjęły, iż w sprawie pozwany na moment wydania decyzji wyczerpał
wszystkie dostępne środki mające na celu skuteczne wyegzekwowanie jego należ-
ności i tym samym udowodnił bezskuteczność egzekucji w odniesieniu do majątku
spółki. Pozwany decyzję w sprawie przeniesienia odpowiedzialności na wnioskodaw-
cę uzasadnił tym, że prowadzone przeciwko spółce postępowanie egzekucyjne oka-
zuje się mało skuteczne. Niska efektywność prowadzonego postępowania egzeku-
cyjnego nie wyczerpuje przesłanki „bezskuteczności”. Z zebranego w sprawie mate-
14
riału dowodowego wynika, że egzekucja prowadzona przez pozwanego sprowadzała
się do zajęcia rachunku bankowego spółki. Wynik prowadzonej egzekucji nie świad-
czył o bezskuteczności, bowiem pierwsze zajęcie dokonane w dniu 1 maca 2001 r.
było skuteczne w całości, a drugie prowadzone w dniu 30 lipca 2001 r. było skutecz-
ne w części. Pozwany nie sprawdził, czy spółka posiada inny majątek (ruchomy lub
nieruchomy), niż rachunki bankowe. Z wywiadu majątkowego nie został spisany ża-
den protokół o stanie majątkowym spółki. Spółka O. nigdy nie prowadziła działalności
pod adresem jej siedziby. Miejscem prowadzenia działalności gospodarczej był teren
stoczni G. i tam też znajdowały się ruchome składniki jej majątku, z których egzeku-
cja była możliwa. W bilansie za 2000 r. spółka wykazała „urządzenia techniczne i
maszyny” o wartości 4.000 zł oraz „materiały” o wartości 41.780,36 zł. Spółka wyka-
zała w majątku obrotowym należności o wartości 68.905,13 zł (były to głównie należ-
ności w stosunku do Stoczni G.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2
k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej i jest zwią-
zany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, je-
żeli - tak jak w rozpoznawanej sprawie - skarga nie zawiera zarzutu naruszenia prze-
pisów postępowania. Okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy nie budzą
wątpliwości, sporna pozostaje ich ocena w świetle przepisów prawa materialnego.
Dokonując tej oceny, należało uznać, że zarzut naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej jest uzasadniony.
Zgodnie z tym przepisem - w brzmieniu obowiązującym w okresie objętym
sporem do dnia 31 grudnia 2000 r. - za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością i spółki akcyjnej odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem
członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna,
chyba że członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono upadłość lub
wszczęto postępowanie układowe albo że niezgłoszenie upadłości oraz brak postę-
powania układowego nastąpiły nie z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z którego
egzekucja jest możliwa. W dalszym okresie objętym sporem, a zatem od 1 stycznia
2001 r. do 30 listopada 2001 r. przepis ten obowiązywał w brzmieniu nadanym przez
art. 608 ustawy z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94,
15
poz. 1037) i stanowił, że za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzial-
nością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej i
spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem człon-
kowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, chyba
że członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłosze-
nie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie
układowe) albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie
postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z
którego egzekucja jest możliwa.
Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania podatkowe (składkowe - art.
31 i 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych -
jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) występuje więc w sytuacji
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania podatkowego (składkowe-
go) przez podatnika (płatnika), a więc jest instytucją prawną wiążącą skutki istnienia
zobowiązania podatkowego z podmiotem innym niż podatnik. Odpowiedzialność ta
jako uzależniona od istnienia zobowiązania podatkowego podatnika powoduje, że ma
ona charakter akcesoryjny, następczy i gwarancyjny, gdyż nie może powstać bez
uprzedniego powstania obowiązku w stosunku do pierwotnego dłużnika. Jest to także
odpowiedzialność subsydiarna (posiłkowa), biorąc pod uwagę, że wierzyciel podat-
kowy (składkowy), nie ma swobody w kolejności zgłaszania roszczenia do podatnika
lub osoby trzeciej, lecz w pierwszej kolejności musi dochodzić należności od podat-
nika (tak też Sąd Najwyższy w wyroku z 3 grudnia 2009 r., II UK 393/08, niepubliko-
wany). Osoby trzecie ponoszą zatem odpowiedzialność za cudzy dług, a orzeczenie
o odpowiedzialności osób trzecich nie uwalnia dłużnika (podatnika) od odpowiedzial-
ności.
W skardze kasacyjnej zarzucono, że błędnie Sąd Okręgowy, a następnie Sąd
Apelacyjny przyjął, że organ rentowy na moment wydania decyzji wykazał bezsku-
teczność egzekucji w stosunku do majątku spółki O. Dokonując wykładni pojęcia
„bezskuteczności egzekucji” w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej na-
leży stwierdzić, że w świetle poglądów judykatury i doktryny zawarty w art. 116
Ordynacji podatkowej termin „egzekucja” ma tę samą treść normatywną, jaką
określeniu temu nadają przepisy regulujące cywilne i administracyjne postępowa-
nie egzekucyjne. Przyjęcie takiej wykładni uzasadnione jest językowym znacze-
niem terminów „egzekucja” i „bezskuteczna”, które kojarzą się jednoznacznie z
16
podjęciem przez uprawniony podmiot przewidzianego prawem formalnego postę-
powania przymuszającego, którego skutek w postaci zaspokojenia wierzytelności
nie nastąpił (por. A. Mariański, A. Karolak: Odpowiedzialność członków zarządu
za zobowiązania spółki z o.o. w świetle przepisów prawa handlowego i podatko-
wego, Warszawa 1994, s. 27 oraz uchwały Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca
1999 r., III CZP 10/99, Monitor Prawniczy 1999 nr 11, s. 42 i z dnia 13 maja 2009
r., I UZP 4/09, OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319 oraz wyroki z dnia 2 września 2009
r., II UK 336/08, LEX nr 533102 i z dnia 3 grudnia 2009 r., II UK 393/08, niepubli-
kowany). Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w dniu 13 maja 2009 r., I UZP 4/09
wskazał, że bezskuteczność egzekucji w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji wiąże
się z brakiem możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela poprzez
wszczęcie i przeprowadzenie przez organ egzekucyjny egzekucji skierowanej do
majątku spółki. Bezskuteczność egzekucji należy odnosić do całego majątku
spółki, a nie tylko do jego części. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11
maja 2006 r., I UK 271/05 (OSNP 2007 nr 10, poz. 142), egzekucja tylko z części
majątku lub przeprowadzona z wykorzystaniem tylko jednego ze sposobów egze-
kucji nie uzasadnia przyjęcia bezskuteczności egzekucji jako przesłanki odpowie-
dzialności członka zarządu spółki handlowej za dług tej spółki jako płatnika skła-
dek na ubezpieczenie społeczne.
W postanowieniu z dnia 20 maja 2011 r., II UK 41/11 (niepublikowane) Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że w orzecznictwie ścierają się dwa poglądy na temat sposo-
bu wykazania bezskuteczności egzekucji przeciwko podatnikowi (płatnikowi skła-
dek). Zdaniem części przedstawicieli judykatury bezskuteczność egzekucji do
majątku spółki organ rentowy może wykazać za pomocą wszelkich dowodów po-
twierdzających fakt niemożności zaspokojenia całości lub części roszczeń, a wy-
móg formalnego stwierdzenia owej bezskuteczności nie znajduje jakiegokolwiek
umocowania w treści obowiązującego prawa (wyrok Naczelnego Sądu Admini-
stracyjnego z dnia 31 stycznia 2007 r., I FSK 508/06, LEX nr 285257 oraz wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2008 r., I UK 107/08, z dnia 9 grudnia
2008 r., I PK 151/08 i z dnia 17 lutego 2009 r., I UK 231/08, LEX nr 518064). Na-
tomiast według innych bezskuteczności egzekucji nie można wykazać bez obo-
wiązku wszczynania postępowania egzekucyjnego - o bezskuteczności egzekucji
można mówić tylko jako o zdarzeniu zaistniałym, przez co nie można tego powie-
dzieć o niej jako o zdarzeniu przyszłym (uchwała Naczelnego Sądu Administra-
17
cyjnego z dnia 8 grudnia 2008 r., II FPS 6/08, LEX nr 465091 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 maja 2006 r., I UK 271/05). Opisana rozbieżność orzecz-
nictwa w omawianej materii skłoniła Sąd Najwyższy do podjęcia uchwały w po-
większonym składzie z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09 (OSNP 2009 nr 23-24,
poz. 319), w której wyrażono pogląd, że bezskuteczność egzekucji z majątku
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o której mowa w art. 116 § 1 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr
8, poz. 60 ze zm.) w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74
ze zm.), może być stwierdzona wyłącznie w postępowaniu w sprawie egzekucji
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, poprzedzającym wydanie
decyzji o odpowiedzialności członka zarządu spółki za te należności. W uzasad-
nieniu tej uchwały oraz licznych wyrokach Sądu Najwyższego podkreśla się przy
tym, że warunek wykazania bezskuteczności egzekucji jest spełniony, jeżeli przed
wydaniem decyzji obciążającej członka zarządu za zaległości składkowe spółki
dojdzie do umorzenia postępowania upadłościowego na podstawie art. 361 pkt 1
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.) względnie do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na pod-
stawie art. 13 ust. 1 albo ust. 2 tej ustawy. W sprawie niniejszej żadna z powyż-
szych sytuacji nie wystąpiła. Ustalono bowiem, że wniosek z dnia 9 listopada
2001 r. złożony przez wnioskodawców o ogłoszenie upadłości spółki O. został
przez Sąd zwrócony z uwagi na jego nieuzupełnienie. Natomiast wniosek o
ogłoszenie upadłości spółki O. złożony przez organ rentowy w dniu 6 grudnia
2002 r. został oddalony gdyż ZUS nie uprawdopodobnił, że dłużnik zaprzestał
płacenia długów.
Upadłość określana w nauce prawa jako egzekucja uniwersalna, w odróż-
nieniu od egzekucji syngularnej (prowadzonej przez poszczególnych wierzycieli
na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego albo ustawy z dnia 17
czerwca 1966 r., o postępowaniu egzekucyjnym w administracji - jednolity tekst:
Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm., dalej u.p.e.a.) ma na celu równomierne,
choćby częściowe zaspokojenie wszystkich wierzycieli z całego majątku niewy-
płacalnego dłużnika, w trybie i na zasadach określonych w Prawie upadłościo-
wym. Niemożliwość realizacji tego celu z uwagi na to, że majątek dłużnika nie
wystarczy nawet na zaspokojenie kosztów postępowania, jest równoznaczny z
18
bezskutecznością egzekucji uniwersalnej, co odnosi się do wszystkich zobowią-
zań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich jego wierzycieli (wyroki Sądu Najwyż-
szego z dnia 17 lipca 2009 r., I UK 49/09, LEX nr 529769, z dnia 22 lipca 2009 r.,
I UK 46/09, LEX nr 529770, z dnia 16 września 2009 r., I UK 277/08, LEX nr
550986 i z dnia 3 grudnia 2009 r., II UK 393/08, niepublikowany). Bezskuteczność
egzekucji występuje bez wątpienia wówczas, gdy sam wierzyciel dysponuje po-
stanowieniem o umorzeniu postępowania egzekucyjnego ze względu na jego bez-
skuteczność. Natomiast, gdy wierzyciel nie dysponuje takim postanowieniem,
rozważenia wymagają dwie możliwe sytuacje, tj. po pierwsze, gdy w ogóle nie
wszczęto postępowania egzekucyjnego w związku z nieściągalnością wierzytelno-
ści od samej spółki, tj. stanem, w którym z okoliczności sprawy wynika, że spółka
nie ma majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie swojej należ-
ności, i po drugie, gdy egzekucja prowadzona przez innego wierzyciela w stosun-
ku do tego samego dłużnika okazała się bezskuteczna z powodu braku majątku.
Z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09 wypływa
wniosek, że organ rentowy nie jest uprawniony do samodzielnego - z pominięciem
trybu egzekucji administracyjnej lub sądowej - decydowania o bezskuteczności
egzekucji zaległości składkowej w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Nie może zatem poprzestać na wynikach własnego postępowania kontrolnego i
opartej na nich ocenie kondycji spółki oraz możliwości zaspokojenia wierzytelno-
ści z majątku dłużnika. Niewystarczające dla przyjęcia odpowiedzialności członka
zarządu za zaległości spółki z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne jest
również powoływanie się na stwierdzoną przez organ egzekucyjny bezskutecz-
ność działań egzekucyjnych podejmowanych wobec dłużnika na rzecz innych wie-
rzycieli. Odpowiedzialność członka zarządu spółki kapitałowej przewidziana w art.
116 Ordynacji podatkowej musi być traktowana jako ostateczne zaspokojenie
roszczeń wierzycieli publicznoprawnych przeciwko spółce. Brak jest podstaw do
uznania, że mają oni prawo zaspokoić się z majątku członków zarządu, jeżeli jest
to możliwe z majątku spółki. Bezskuteczność egzekucji jest zatem stanem fak-
tycznym, w którym z majątku danego podmiotu nie da się uzyskać zaspokojenia
całości lub części należności. Nie jest więc stanem niezmiennym, wobec czego
nie można wykluczyć, iż ze względu na różne okoliczności, które mogą powstać
po stwierdzonej bezskuteczności egzekucji innych wierzycieli, należności publicz-
noprawne mogą być jednak zaspokojone z majątku spółki. W konsekwencji tegoż
19
bezskuteczność egzekucji, jako przesłanka odpowiedzialności składkowej członka
zarządu spółki, powinna być stwierdzona w postępowaniu w sprawie egzekucji tej
właśnie należności i to jeszcze zanim zostanie wydana decyzja stwierdzająca tę
odpowiedzialność. Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że bezskuteczność egzeku-
cji, rozumiana jako brak możliwości przymusowego zaspokojenia wierzyciela pu-
blicznoprawnego w toku wszczętej i przeprowadzonej przez organ egzekucyjny
egzekucji skierowanej do majątku spółki może być wykazana nie tylko na podsta-
wie postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, ale także w inny
sposób. Bezskuteczność egzekucji stwierdza się na podstawie okoliczności wyni-
kających z czynności przeprowadzonych w postępowaniu egzekucyjnym, a udo-
wodnienie spełnienia tej przesłanki należy do organu właściwego w sprawach
ubezpieczeń społecznych. Należy dodać, że wykazanie bezskuteczności egzeku-
cji może nastąpić w każdej fazie postępowania egzekucyjnego. Sąd Najwyższy we
wskazanym wyżej postanowieniu z 20 maja 2001 r., II UK 41/11, wyjaśnił, że na
gruncie ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w admi-
nistracji (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm.) rozróżnia się
postępowanie egzekucyjne oraz egzekucję administracyjną. Egzekucja admini-
stracyjna odbywa się bowiem w ramach postępowania egzekucyjnego. Admini-
stracyjne postępowanie egzekucyjne obejmuje, oprócz stosowania środków egze-
kucyjnych, także inne czynności procesowe, podejmowane przez podmioty inne
niż organ egzekucyjny, np. przez wierzyciela. Prowadzona w ramach tego postę-
powania egzekucja administracyjna oznacza zaś stosowanie przez powołane do
tego organy egzekucyjne konkretnych środków egzekucyjnych. W konsekwencji
różne są momenty wszczęcia postępowania egzekucyjnego i egzekucji. Postępo-
wanie egzekucyjne wszczynane jest więc wcześniej niż sama egzekucja. Wszczę-
cie postępowania egzekucyjnego następuje w dniu doręczenia organowi egzeku-
cyjnemu przez wierzyciela wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego
wraz z tytułem wykonawczym, a jeśli wierzyciel jest jednocześnie organem egze-
kucyjnym - w dniu wystawienia przezeń tytułu wykonawczego (art. 61 § 1 i 3 k.p.a.
w związku z art. 18 u.p.e.a.). Natomiast wszczęcie egzekucji administracyjnej na-
stępuje z chwilą zaistnienia jednego z wymienionych w art. 26 § 5 u.p.e.a zda-
rzeń, tj. doręczenia zobowiązanemu odpisu tytułu wykonawczego albo doręczenia
dłużnikowi zajętej wierzytelności zawiadomienia o zajęciu wierzytelności lub inne-
go prawa majątkowego, jeżeli to doręczenie nastąpiło przed doręczeniem zobo-
20
wiązanemu odpisu tytułu wykonawczego (wyroki Wojewódzkiego Sądu Admini-
stracyjnego w Gliwicach z dnia 5 maja 2008 r., I SA/GI 932/07, LEX nr 469776 i
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 17 września 2008 r., I
SA/Po 709/08, LEX nr 524156). Oba warunki wszczęcia egzekucji administracyj-
nej wymienione są na zasadzie alternatywy rozłącznej, zatem wystarczające jest
spełnienie jednego z nich, by uznać, że doszło do owego wszczęcia (wyrok Wo-
jewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 30 listopada 2007 r., III
SA/Wa 1632/07, LEX nr 494225). Dla skutecznego wszczęcia egzekucji admini-
stracyjnej niezbędne jest przy tym doręczenie zobowiązanemu lub dłużnikowi za-
jętej wierzytelności odpisu tytułu wykonawczego albo zawiadomienia o zajęciu, co
następuje w trybie art. 39 Kodeksu postępowania administracyjnego (wyrok Wo-
jewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 29 października 2004
r., III SA 3051/03, LEX nr 164438). Skoro zaś do wszczęcia egzekucji administra-
cyjnej dochodzi również w dacie doręczenia dłużnikowi zawiadomienia o zajęciu
wierzytelności lub innego prawa majątkowego, to znaczy, że środek egzekucyjny,
jakim jest wspomniane zajęcie, może wyprzedzać wszczęcie egzekucji (wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 23 stycznia 2008 r., I
SA/Po 1248/07, LEX nr 489617).
Przenosząc powyższe wyjaśnienia na płaszczyznę prawa ubezpieczeń spo-
łecznych należy stwierdzić, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako wierzyciel
działający w interesie Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, powinien podjąć ini-
cjatywę zmierzającą do zaspokojenia wierzytelności składkowej na drodze postę-
powania egzekucyjnego, tzn. złożyć w organie egzekucyjnym wniosek o wszczę-
cie postępowania egzekucyjnego wobec dłużnika. Rzeczą Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych pozostaje też wykazanie - przed wydaniem decyzji o odpowiedzial-
ności członków zarządu spółki za zaistniałą zaległość bezskuteczności egzekucji
należności z majątku dłużnika w ramach tegoż postępowania i to niekoniecznie
poprzez uzyskanie postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego ale
także innymi środkami. Dowody bezskuteczności egzekucji mogą zaś dotyczyć
każdej fazy postępowania, również tej początkowej (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia z dnia 18 marca 2010 r., II UK 303/09, LEX nr 603839).
Dla stwierdzenia bezskuteczności egzekucji niezbędne jest wykazanie przez
wierzyciela zastosowania przez organ egzekucyjny środków egzekucyjnych skiero-
wanych do całego majątku dłużnika. Zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennic-
21
twie, tak na gruncie prawa handlowego, jak i Ordynacji podatkowej, aktualnie w za-
sadzie jednolicie przyjmuje się, że o bezskuteczności egzekucji można mówić jedynie
wówczas, gdy przymusowa realizacja zobowiązań dłużnika nie daje rezultatu w sto-
sunku do jego całego majątku, a nie jedynie wybranych składników majątkowych
(por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2000 r., II CKN 682/98, niepublikowany;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2006 r., I UK 271/05, OSNP 2007 nr 9-10,
poz. 142; K. Strzelczyk [w:] J. Paweł Naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R.
Potrzeszcz: Komentarz do Kodeksu spółek handlowych. Spółka z ograniczoną od-
powiedzialnością, Warszawa 2001, s. 643 - 645), które to stanowisko jest w pełni
uzasadnione z uwagi na subsydiarny charakter odpowiedzialności członków zarządu
za zaległości spółki.
W świetle poczynionych wyżej wyjaśnień należało stwierdzić, że Sąd Apela-
cyjny zasadnie przyjął, że o bezskuteczności egzekucji można mówić jedynie wów-
czas, gdy przymusowa realizacja zobowiązań dłużnika nie daje rezultatu w stosunku
do całego majątku, a nie jedynie wobec wybranych składników majątkowych i nie ma
jakichkolwiek wątpliwości, że nie zachodzi żadna możliwość zaspokojenia egzekwo-
wanej wierzytelności z jakiejkolwiek części majątku spółki. Konieczne jest więc
wszczęcie postępowania egzekucyjnego, w toku którego taka bezskuteczność zosta-
nie stwierdzona. Takie postępowanie ma na celu realizację funkcji gwarancyjnej, za-
bezpieczającej osobę trzecią przed przedwczesnym i nieuzasadnionym orzeczeniem
jej odpowiedzialności za zaległości podatkowe (składkowe) spółki. To organ ubezpie-
czeń społecznych powinien wykazać, że podjęte działania egzekucyjne nie pozosta-
wiły wątpliwości, iż nie było jakichkolwiek możliwości zaspokojenie egzekwowanych
zaległości składkowych chociażby z części majątku spółki (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 21 stycznia 2010 r., II UK 157/09, LEX 583805).
Skarżący zarzucał, że pozwany skierował egzekucję jedynie do rachunków ban-
kowych spółki, z których się częściowo zaspokoił. Egzekucja nie została jednak skie-
rowana do istniejących składników majątkowych spółki, tj. dwóch samochodów oraz do
innego mienia ruchomego spółki, tj. sprzętu spawalniczego wprowadzonego przez
wnioskodawcę do spółki aportem w dniu 18 października 2000 r., a także do żurawia
marki Jones. Łączna wartość tego majątku wynosiła kwotę 59.680 zł. Sąd drugiej in-
stancji błędnie rozważył powyższą okoliczność jako przesłankę egzoneracyjną okre-
śloną w art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji, gdy tymczasem należało ją ocenić przez pryzmat
dopuszczalności wydania zaskarżonej decyzji jaką musiała być bezskuteczność egze-
22
kucji wobec spółki. Sąd drugiej instancji powinien rozważyć, czy materiał dowodowy
daje podstawę do stwierdzenia, że nie ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie zachodzi
żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z jakiejkolwiek czę-
ści majątku spółki. Należy podkreślić, że takiej pewności nie daje osąd wierzy-
ciela, że z uwagi na sytuację majątkową spółki egzekucja nie mogłaby dać żad-
nych rezultatów. Nawet złożenie przez dłużnika wykazu majątku (w ramach po-
stępowania o wyjawienie majątku), podobnie jak odmowa dokonania tej czynno-
ści, nie mogłyby oznaczać, że egzekucja „okazała” się bezskuteczna, jak tego
wymaga art. 116 § 1 Ordynacji. Konieczne jest więc wszczęcie postępowania eg-
zekucyjnego, w toku którego taka bezskuteczność zostanie stwierdzona.
Także stanowisko wyrażone przez Sąd drugiej instancji, że skoro koresponden-
cja kierowana na adres siedziby spółki wraca z adnotacją „adresat nieznany”, to nie
można stwierdzić czy istnieją (istniały) tam jakieś składniki majątkowe spółki, a zatem
wniosek o bezskuteczności egzekucji jest uzasadniony, okazało się nieuzasadnione,
gdy się zważy, że spółka O. prowadziła działalność poza swoją siedzibą, w szczegól-
ności na terenie Stoczni G. SA i według twierdzeń wnioskodawcy to właśnie na terenie
tego zakładu znajdował się wskazany wyżej majątek ruchomy. Powyższe twierdzenie
znajduje oparcie w dokumentach w postaci bilansu za 2000 r. i aktu notarialnego […].
Wykładnia semantyczna i funkcjonalna przepisu art. 116 § 1 Ordynacji podat-
kowej wskazuje, że bezskuteczność egzekucji musi mieć charakter obiektywny i nie-
wystarczające jest subiektywne przekonanie organów o bezskuteczności egzekucji.
Przeciwna interpretacja pozwalałaby bowiem organom egzekwować należności od
członków zarządu spółki nawet wówczas, gdy spółka posiada majątek pozwalający
na przeprowadzenie egzekucji. Spółka może wszak nie dysponować środkami pie-
niężnymi, a jednocześnie posiadać inny majątek, z którego możliwe jest zaspokoje-
nie organów podatkowych. W konsekwencji nieudana egzekucja tylko z części ma-
jątku, na przykład rachunku bankowego nie wypełnia przesłanek dopuszczalności
żądania przymusowego wykonania zobowiązania przez osobę trzecią. Stąd też spo-
czywający na organach obowiązek zebrania materiału dowodowego na okoliczność
bezskuteczności egzekucji z majątku spółki przed przeniesieniem odpowiedzialności
na osoby trzecie.
Z treści decyzji z dnia 23 kwietnia 2004 r. wynika, że obciążenie wnioskodaw-
cy odpowiedzialnością za składki organ ubezpieczeniowy uzasadnił tym, że prowa-
dzone przeciwko spółce postępowanie egzekucyjne okazuje się mało skuteczne. Po-
23
dzielić należy pogląd skarżącego, że niska efektywność prowadzonego postępowa-
nia egzekucyjnego nie wyczerpuje przesłanki „bezskuteczności”. Sam fakt, że postę-
powanie egzekucyjne było mało skuteczne, nie przesądza jeszcze, że wierzyciel nie
uzyskałby zaspokojenia (w całości lub w części), gdyby to postępowanie było dalej
prowadzone, a podejmowane działania zostały skierowane do całego majątku spółki.
Z powyższych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2
k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzeczono jak w sentencji wyroku.
========================================