Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 2 LUTEGO 2012 R.
II KO 80/11
Oceny „potrzeby” wznowienia postępowania w związku z
rozstrzygnięciem organu międzynarodowego (art. 540 § 3 k.p.k.) dokonywać
należy zawsze w realiach konkretnej sprawy i wykluczone jest automatyczne
stosowanie tego przepisu w każdej sprawie, w której organ międzynarodowy
rozstrzygnie o naruszeniu przez Polskę przepisów prawa międzynarodowego.
„Potrzeba” ta może zachodzić wówczas, gdy przedmiot rozstrzygnięcia tego
organu dotyczy głównego nurtu procesu.
Przewodniczący: sędzia SN E. Strużyna.
Sędziowie SN: J. Szewczyk (sprawozdawca), W. Wróbel.
Sąd Najwyższy w sprawie Jacka M., w przedmiocie stwierdzenia
zgodności z prawdą oświadczenia lustracyjnego, po rozpoznaniu w Izbie
Karnej na posiedzeniu w dniu 2 lutego 2012 r., w trybie art. 544 § 2 i 3 k.p.k. w
zw. z art. 21d ust. 1 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu
informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944 –
1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 ze zm. –
zwanej dalej ustawą lustracyjną), wniosku obrońcy Jacka M. o wznowienie
postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem Sądu Apelacyjnego
w W. z dnia 30 maja 2006 r., utrzymującym w mocy orzeczenie Sądu
Apelacyjnego w W. z dnia 5 stycznia 2006 r.,
2
I. w z n o w i ł postępowanie i u c h y l i ł zaskarżone orzeczenie oraz
utrzymane nim w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji, a sprawę
p r z e k a z a ł Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania;
II. z a r z ą d z i ł zwrot opłaty od wniosku na rzecz wnioskodawcy.
U Z A S A D N I E N I E
Sąd Apelacyjny w W., orzeczeniem z dnia 5 stycznia 2005 r., stwierdził,
że Jacek M. złożył niezgodne z prawdą oświadczenie, o którym mowa w art. 6
ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w
organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944 –
1990 osób pełniących funkcje publiczne. Orzeczenie to w dniu 30 maja 2006
r., po rozpoznaniu odwołania wniesionego przez obrońcę lustrowanego,
zostało przez Sąd Apelacyjny w W. utrzymane w mocy. Postanowieniem z
dnia 22 maja 2007 r. Sąd Najwyższy oddalił kasację obrońcy osoby
lustrowanej. Ponadto postanowieniem z dnia 14 maja 2010 r. oddalono
wniosek o wznowienie postępowania lustracyjnego, złożony na podstawie art.
21d ust. 2 pkt 2 ustawy lustracyjnej.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 14 czerwca 2011 r., skarga nr
52443/07, Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu (Sekcja
Czwarta) stwierdził, że w postępowaniu lustracyjnym prowadzonym wobec
Jacka M. nastąpiło naruszenie art. 6 § 1 w związku z art. 6 § 3 Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Jednocześnie ETPC
orzekł, że „stwierdzenie naruszenia stanowi samo w sobie wystarczające
zadośćuczynienie za jakąkolwiek poniesioną szkodę niematerialną”.
3
Wniosek o wznowienie postępowania lustracyjnego złożył obrońca
Jacka M. Odwołując się do treści strasburskiego wyroku i powołując jako
podstawę prawną swojego stanowiska art. 21d ust. 1 ustawy z dnia 18
października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów
bezpieczeństwa państwa z lat 1944 – 1990 oraz treści tych dokumentów (Dz.
U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 ze zm.) i art. 540 § 3 oraz art. 542 § 1 i art. 544 §
2 k.p.k., zażądał uchylenia orzeczeń sądów obu instancji w całości i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.
Nadto obrońca wniósł o zasądzenie na rzecz lustrowanego od Skarbu
Państwa dotychczas poniesionych kosztów oraz dopuszczenie dowodów z akt
sprawy i odpisu wyroku ETPC z dnia 14 czerwca 2011 r., nr 52443/07.
W pisemnej odpowiedzi na wniosek, Dyrektor Biura Lustracyjnego
Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu wniósł o stwierdzenie, że brak jest podstaw do wznowienia w trybie
art. 21d ustawy lustracyjnej i art. 540 § 3 k.p.k. prawomocnie zakończonego
postępowania lustracyjnego wobec Jacka M. W uzasadnieniu podniósł m.in.,
że nie zachodzi potrzeba wznawiania konkretnego postępowania
lustracyjnego, bowiem wątpliwe jest, czy stwierdzone przez organ strasburski
naruszenie było istotne dla „głównego nurtu procesu”, a nawet gdyby tak było
nie wykazano, że skutkowało ono „niesłusznością orzeczenia”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Wniosek o wznowienie postępowania lustracyjnego zasługuje na
uwzględnienie.
Przepis art. 540 § 3 k.p.k. stanowi, że „postępowanie wznawia się na
korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu
międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej
4
ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską”. Regulacja ta znajduje
zastosowanie do spraw lustracyjnych (art. 21a ust. 1 ustawy lustracyjnej).
Jakkolwiek oceny „potrzeby” wznowienia postępowania na podstawie
art. 540 § 3 k.p.k. dokonywać należy zawsze w realiach konkretnej sprawy i
wykluczone jest automatyczne stosowanie tego przepisu w każdej sprawie, w
której organ międzynarodowy rozstrzygnie o naruszeniu przez Polskę
przepisów prawa międzynarodowego, to jednak „potrzeba” wznowienia
procesu zachodzi niewątpliwie wówczas, gdy przedmiot rozstrzygnięcia tego
organu dotyczy „głównego nurtu procesu” (zob. wyrok SN z dnia 23 kwietnia
2009 r., II KO 63/08, LEX nr 507963; M. Wąsek – Wiaderek: Wznowienie
postępowania karnego w następstwie wyroku Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka, Studia i Analizy Sądu Najwyższego, tom IV, Warszawa 2010, s.
277 – 304).
W sprawie dotyczącej Jacka M. ETPC stwierdził, że z powodu
niejawności dokumentów i ograniczenia osobie lustrowanej dostępu do akt
sprawy (szerzej o niemożności kopiowania materiałów zawartych w aktach
sądowych, konieczności czytania dokumentów poufnych jedynie w „tajnym
archiwum” sądu lustracyjnego, zakazie wynoszenia z „tajnego archiwum”
własnych notatek i poleganiu tym samym wyłącznie na własnej pamięci – w
pkt 40, 41, 42 uzasadnienia), jak również uprzywilejowanej pozycji Rzecznika
Interesu Publicznego w postępowaniu lustracyjnym, możliwości udowodnienia
przez Jacka M., że kontakty, jakie miał ze „służbami komunistycznymi
bezpieczeństwa”, nie oznaczały „umyślnej i tajnej współpracy”, były poważnie
ograniczone. Zwracając uwagę na szczególny kontekst postępowania
lustracyjnego i na skumulowane zastosowanie wskazanych zasad, Trybunał
uznał, że w praktyce sąd nałożył nierealistyczne obciążenie na skarżącego i
nie przestrzegał zasady równości stron w postępowaniu sądowym (pkt 45
5
uzasadnienia). W konsekwencji przyjął, że postępowanie lustracyjne
prowadzone wobec Jacka M. nie było sprawiedliwe, doszło więc do
naruszenia art. 6 § 1 w zw. z art. 6 § 3 EKPC, czyli wystąpiło naruszenie
prawa do rzetelnego procesu, zasady równości stron i prawa do obrony.
Przytoczone wypowiedzi ETPC nie pozostawiają wątpliwości, że
stwierdzone naruszenia proceduralne jak najściślej łączą się z „głównym
nurtem procesu” i to w jego newralgicznej części. Naruszenia te, co oczywiste,
miały strukturalny i kompleksowy charakter i tym samym mogły wywrzeć
wpływ na treść kwestionowanego rozstrzygnięcia lustracyjnego. W tych
warunkach „potrzeba wznowienia”, o której mowa w art. 540 § 3 k.p.k., jawi się
jako nieodzowna.
Nie przekonała Sądu Najwyższego argumentacja Dyrektora Biura
Lustracyjnego, iż ograniczenie możliwości procesowych Jacka M. i jego
obrońcy, które skutkowało naruszeniem wspomnianych przepisów Konwencji
„nie musiało in concreto sprowadzić faktycznego upośledzenia ich
uczestnictwa w procesie”, gdyż zarówno lustrowany jak i jego obrońca
prowadzili czynną obronę we wszystkich etapach zakończonego
postępowania lustracyjnego.
Następstwem przedstawionych rozważań stało się uchylenie orzeczeń
sądów obu instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w K., zgodnie z właściwością (rzeczową i miejscową)
przewidzianą w art. 63a ust. 4 ustawy lustracyjnej oraz § 1 pkt 8
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 lutego 2007 r. (Dz. U. Nr
35, poz. 224).
W toku powtórnego rozpoznawania sprawy zajdzie potrzeba ponownego
przeprowadzenia przewodu sądowego, w trakcie którego unikać należy
zachowań, które legły u podstaw niniejszego rozstrzygnięcia. Warto
6
przypomnieć, że z treści postanowienia Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 27
marca 2008 r. wynika, że dokumenty sporządzone w toku postępowania
lustracyjnego, jak też materiały wytworzone przez organa bezpieczeństwa
Państwa PRL w rozpoznawanej sprawie nie są już objęte klauzulą tajności.
O zwrocie uiszczonej przez wnioskodawcę opłaty od wniosku o
wznowienie postępowania orzeczono po myśli art. 15 ust. 2 ustawy o opłatach
w sprawach karnych (Dz. U. z 1983 r., Nr 49, poz. 223 ze zm.). Natomiast o
zasadności wniosku o zwrot dotychczas poniesionych kosztów przez Jacka M.
rozstrzygnie Sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie.