Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 lutego 2012 r.
III UK 51/11
Rolnik (domownik) prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą,
który zamierza nadal podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników, powinien
udokumentować kwotę należnego podatku dochodowego od przychodów z
pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok podatkowy zaświad-
czeniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego, złożonym w Kasie Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego odpowiednio do dnia 14 lutego i 31 maja
każdego roku podatkowego (art. 5a ust. 3, 4 i 5 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
o ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50,
poz. 291 ze zm.). Termin dokonana tej czynności jest terminem prawa material-
nego a jego niedochowanie powoduje ustanie rolniczego ubezpieczenia spo-
łecznego (art. 5a ust. 5 i 6 tej ustawy).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Halina Kiryło
(sprawozdawca), Jerzy Kwaśniewski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 lutego
2012 r. sprawy z odwołania Zbigniewa R. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w Z.G. z udziałem zainteresowanej Marzeny R.
o ustalenie braku podstaw do ustania ubezpieczenia społecznego rolników, na sku-
tek skargi kasacyjnej zainteresowanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z
dnia 7 grudnia 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z 20 kwietnia 2009 r. Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spo-
łecznego stwierdził ustanie z dniem 1 kwietnia 2005 r. ubezpieczenia społecznego
rolników w zakresie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego
oraz ubezpieczenia emerytalno-rentowego żony rolnika Zbigniewa R. - Marzeny R.
2
Na skutek odwołania ubezpieczonego Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 30 sierpnia 2010 r.
zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że ustalił, iż Marzena R. podlegała ubez-
pieczeniu społecznemu rolników w spornym okresie. Sąd pierwszej instancji ustalił,
że Zbigniew R. od 21 czerwca 1994 r. podlegał ubezpieczeniu społecznemu rolników
i obowiązkowi opłacania składki na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macie-
rzyńskie oraz ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Żona ubezpieczonego - Marzena
R., jako współmałżonka rolnika, zaczęła podlegać powyższym ubezpieczeniom od 8
lipca 1995 r. W dniu 9 lutego 2010 r. zainteresowana złożyła w Kasie Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności go-
spodarczej potwierdzające, że od 5 maja 2003 r. rozpoczęła prowadzenie działalno-
ści gospodarczej. Z wydanego przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w G.W. za-
świadczenia wynika, iż z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej opłacała ona
zryczałtowany podatek w wysokości: za 2005 r. - 760 zł, za 2006 r. - 833 zł, za 2007
r. - 919 zł, za 2008 r. - 974 zł i za 2009 r. - 991 zł. W 2004 r. podatek także nie prze-
kroczył 1.000 zł. Mimo to decyzją z 28 grudnia 2009 r. Prezes KRUS stwierdził usta-
nie ubezpieczenia społecznego rolników wobec Marzeny R. w zakresie ubezpiecze-
nia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego oraz ubezpieczenia emerytalno-
rentowego w okresie od 1 kwietnia 2005 r. do 31 grudnia 2009 r.
Sąd Okręgowy uznał odwołanie ubezpieczonego za zasadne. Motywując
swoje stanowisko Sąd pierwszej instancji wskazał, że po nowelizacji ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, ubezpieczenie to stało się
dostępne także dla tych rolników, którzy poza gospodarstwem rolnym posiadają do-
datkowe źródła utrzymania w postaci np. prowadzonej działalności gospodarczej.
Jednocześnie od 2004 r. ustawa pozostawiała możliwość wyboru ubezpieczenia rol-
nikom, którzy co najmniej po trzyletnim okresie podlegania obowiązkowemu ubezpie-
czeniu społecznemu rolników podejmą prowadzenie działalności gospodarczej w
niewielkim rozmiarze; wydłużono też termin do złożenia dokumentacji potwierdzają-
cej, w jakiej formie opodatkowana jest prowadzona przez rolnika działalność gospo-
darcza, tj. do dnia 30 września 2004 r. Od 1 lipca 2005 r. istniała także możliwość
przywrócenia terminu do złożenia zaświadczenia z urzędu skarbowego dotyczącego
kwoty należnego podatku dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności
gospodarczej za poprzedni rok podatkowy. Na tej podstawie Sąd Okręgowy uznał, że
Marzena R. znalazła się w systemie ubezpieczeń społecznych rolników przed wspo-
3
mnianą nowelizacją ustawy z 2004 r., dotyczącą rygoru udokumentowania kwot na-
leżnego podatku dochodowego od przychodów z tytułu pozarolniczej działalności
gospodarczej. Zważył też, że brak jest dowodu, który wskazywałby, iż zaintereso-
wana została pouczona o zmianach stanu prawnego dotyczącego ubezpieczenia
społecznego rolników. Dowodem takim nie jest bowiem pouczenie w formie ulotek,
gdyż nie jest ono opatrzone jakimkolwiek poświadczeniem odbioru pisma przez ad-
resata. Zainteresowana nie przekroczyła w żadnym roku podatkowym granicznego
progu podatkowego przewidzianego ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Ubezpieczeni rolnicy, którzy nie przekraczają ustawowego kryterium podatkowego,
zachowują uprawnienie do pozostania w systemie rolniczych ubezpieczeń społecz-
nych. Natomiast niepouczenie ubezpieczonego rolnika o skutkach przekroczenia
terminu do złożenia zaświadczenia o wysokości podatku za miniony rok nie może
pociągać za sobą negatywnych dla niego skutków. Konkludując Sąd pierwszej in-
stancji stwierdził, że zainteresowana nie powinna być pozbawiona rolniczego tytułu
ubezpieczenia społecznego od 1 kwietnia 2005 r. do 31 grudnia 2009 r.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł organ rentowy, zarzucając mu
sprzeczność ustaleń z treścią zebranego materiału dowodowego oraz naruszenie art.
5a ust. 1 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Apelujący zaskarżył roz-
strzygnięcie w całości i domagał się zmiany wyroku przez oddalenie odwołania Zbi-
gniewa R.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie wyro-
kiem z dnia 7 grudnia 2010 r. zmienił zaskarżone orzeczenie i oddalił odwołanie. Sąd
drugiej instancji podkreślił, że w niniejszej sprawie kwestią sporną była ocena, czy
Marzena R., jako współmałżonka rolnika, zgłoszona do ubezpieczeń społecznych
rolników od 1995 r., pozostaje w tym systemie ubezpieczeń po dniu 1 kwietnia 2005
r., mimo prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Zdaniem Sądu Apela-
cyjnego, chybiona jest zawarta w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku teza, że ko-
niunkcja braku pouczenia o istnieniu obowiązku zawiadomienia Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego oraz osiąganie przez zainteresowaną dochodów nie-
przekraczających wartości granicznej przesądza o pozostawaniu Marzeny R. w
ubezpieczeniach społecznych rolników. Sąd Apelacyjny zważył, że w świetle art. 6
pkt 1 i 13, art. 7 ust. 1 pkt 1, art. 16 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu spo-
łecznym rolników, w sytuacji gdy rolnik podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu,
4
to nie podlega z mocy ustawy wymienionym w niej rodzajom ubezpieczenia społecz-
nego rolników. Pogląd ten poparty został orzecznictwem Sądu Najwyższego. Skoro
zatem z mocy ustawy dotychczasowy rolnik, po spełnieniu określonych warunków,
zostaje wykluczony z preferencyjnego ubezpieczenia, to na tym rolniku spoczywa
ciężar udowodnienia okoliczności przeciwnej. W rozpoznawanej sprawie Sąd pierw-
szej instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny, jednak niedostatecznie uwzględnił
wagę niektórych faktów. Przed 2010 r. nie doszło w ogóle do zgłoszenia faktu rozpo-
częcia prowadzenia działalności gospodarczej przez zainteresowaną, mimo, że taka
działalność prowadziła od 2003 r. do 2009 r. W konsekwencji zainteresowana nie
została pouczona o zmianie treści art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków i o obowiązku złożenia w organie rentowym w terminie 14 dni stosownych
oświadczeń. W ocenie Sądu Apelacyjnego, błędny jest wniosek, iż zawinione przez
zainteresowaną niepouczenie w tym zakresie nie może działać na jej niekorzyść. Po-
nadto Sąd drugiej instancji zwrócił uwagę, iż w decyzji organu rentowego z dnia 26
lipca 1995 r. o podleganiu przez Marzenę R. ubezpieczeniu społecznemu rolników
zawarto stosowne pouczenie, z którego wynikało, że ubezpieczeniu społecznemu
rolników podlega z mocy ustawy małżonek rolnika, jeżeli nie podlega innemu ubez-
pieczeniu społecznemu, a także konieczność informowania Kasy Rolniczego Ubez-
pieczenia Społecznego o okolicznościach mających wpływ na podleganie owemu
ubezpieczeniu i zmianach tych okoliczności. Pomimo tego zainteresowana nie zgło-
siła faktu rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej. Z faktu zaś jej rozpo-
częcia i niezłożenia w terminie oświadczenia przewidzianego w art. 5a ust. 1 pkt 1
ustawy z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników wynika, że Marzena R. prze-
stała podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników ex lege. Mimo że rozpoczęcie
prowadzenia działalności gospodarczej wywołało skutki z mocy samego prawa i
doprowadziło do wyłączenia zainteresowanej z ubezpieczenia rolniczego, nigdy nie
wniosła ona o ponowne objęcie tym ubezpieczeniem. Na marginesie Sąd drugiej in-
stancji dodał, iż wszystkie stosowne pouczenia otrzymywał Zbigniew R., a prowadził
działalność gospodarczą tak samo jak jego małżonka. Zbieżny był adres siedziby ich
przedsiębiorstwa i firma, pod jaką działali. Ubezpieczony regularnie wysyłał komplet
dokumentów do placówki Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Bezzasad-
ne jest zatem twierdzenie, że zainteresowana udowodniła, iż nie wiedziała o swoich
obowiązkach względem organu rentowego.
5
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną zainteresowanej. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego, a mianowicie: 1) art.
5a ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków, w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 150 poz. 1248), poprzez jego zastosowanie, a w konsekwencji uznanie, iż zainte-
resowana Marzena R., z uwagi na niezgłoszenie rozpoczęcia prowadzenia działalno-
ści gospodarczej i niezłożenie właściwego oświadczenia, przestała podlegać ubez-
pieczeniu społecznemu rolników ex lege, podczas gdy art. 5a ust. 1 pkt 1 wyżej wy-
mienionej ustawy, w brzmieniu nadanym przez ustawę zmieniającą z dnia 1 lipca
2005 r., ma zastosowanie tylko wtedy, gdy ubezpieczony rolnik lub domownik rozpo-
czyna prowadzenie pozarolniczej działalności po dniu 24 sierpnia 2005 r. i w kolej-
nych latach tę działalność nieprzerwanie kontynuuje; 2) art. 2 Konstytucji RP, przez
jego niezastosowanie, polegające na zastosowaniu art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu nadanym przez
ustawę z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników
oraz o zmienie niektórych innych ustaw, do sytuacji faktycznej zaistniałej przed jego
wejściem w życie, podczas gdy zasada niedziałania prawa wstecz stanowi istotny
element demokratycznego państwa prawa, a każdorazowe odstępstwo od tej zasady
winno następować na podstawie wyraźnego zezwolenia ustawodawcy.
Skarżący wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Szczecinie, poprzez oddalenie apelacji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddziału Regionalnego w Z.G. od wyroku Sądu Okręgowego w Go-
rzowie Wielkopolskim z dnia 30 sierpnia 2010 r. […], a ponadto o zasądzenie od or-
ganu rentowego na rzecz zainteresowanej zwrotu kosztów postępowania, w tym
zwrotu kosztów zastępstwa adwokackiego w postępowaniu przed Sądem drugiej in-
stancji oraz Sądem Najwyższym.
W motywach skargi kasacyjnej wskazano, iż w niniejszej sprawie nie ma za-
stosowania art. 5a ust. 1 pkt 1 ustawy z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków. Decyzja organu rentowego została oparta na treści art. 5a ust. 5 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników w brzmieniu obowiązującym od dnia 2 maja
2004 r. do dnia 23 sierpnia 2005 r., a więc przed nowelizacją z dnia 1 lipca 2005 r.
Organ rentowy stwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników zainteresowa-
nej Marzeny R. od dnia 1 kwietnia 2005 r., czyli w okresie, w którym przywołany
6
przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie art. 5a ust. 1 pkt 1 ustawy jeszcze nie obowiązy-
wał. Ponadto przepis art. 5a ust. 1 pkt 1 ustawy ma zastosowanie do tych rolników i
domowników, którzy rozpoczną prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej
po dniu jego wejścia w życie, tj. po 23 sierpnia 2005 r. Tymczasem zainteresowana
Marzena R. rozpoczęła prowadzenie takiej działalności w dniu 5 maja 2003 r. Obo-
wiązujące wówczas przepisy nie nakładały na zainteresowaną bezwzględnego obo-
wiązku złożenia oświadczenia organowi rentowemu, a jedynie poinformowania Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych lub Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o
zamiarze podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu. W przypadku pozostania
w ubezpieczeniu społecznym rolników, przepisy wówczas obowiązujące nie nakła-
dały żadnych dodatkowych obowiązków na ubezpieczonych, w tym także rygoru
udokumentowania kwot należnego podatku dochodowego od przychodów z pozarol-
niczej działalności gospodarczej. W dniu rozpoczęcia pozarolniczej działalności go-
spodarczej Marzena R. spełniła zatem wszelkie przesłanki, aby wraz z rozpoczęciem
pozarolniczej działalności gospodarczej dalej podlegać ubezpieczeniu społecznemu
rolników.
Rozstrzygnięciu Sądu Apelacyjnego skarżąca zarzuciła nadto naruszenie za-
sady niedziałania prawa wstecz, bowiem Sąd drugiej instancji zastosował art. 5a ust.
1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmie-
niu nadanym przez ustawę z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników oraz o zmienie niektórych innych ustaw, do sytuacji faktycznej
zaistniałej przed jego wejściem w życie.
Skarżąca podkreśliła też, iż zgodnie z art. 64 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Kasa Rolniczego Ubezpiecze-
nia Społecznego prowadzi działalność w zakresie informowania ubezpieczonych i
świadczeniobiorców o prawach i obowiązkach wynikających z ustawy. Jednym ze
statutowych obowiązków Kasy jest informowanie osób podlegających ubezpieczeniu
społecznemu rolników o prawach i obowiązkach wynikających z norm prawnych za-
wartych w aktach prawa powszechnie obowiązującego. Dotyczy to również wcho-
dzących w życie zmian w przepisach, o których organ winien każdorazowo zawiada-
miać osoby, których te zmiany dotyczą. W przypadku niepouczenia ubezpieczonego
o obowiązku złożenia odpowiednich zaświadczeń i sankcjach z tym związanych, rol-
nik lub domownik nie ponosi negatywnych konsekwencji w postaci ustania ubezpie-
czenia społecznego. Ani ubezpieczony, ani zainteresowana nie zostali poinformo-
7
wani przez organ rentowy o zmianie przepisów wprowadzonej ustawą z dnia 2 kwiet-
nia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Skarżąca nie
uchybiła więc obowiązkom ze swojej winy, albowiem nie została o nich poinformowa-
na ani przez ubezpieczonego, ani przez organ rentowy. Co się natomiast tyczy uchy-
bienia polegającego na niezłożeniu, po dniu wejścia w życie ustawy z 2 kwietnia
2004 r., zaświadczeń o wysokości należnego podatku od przychodów z pozarolniczej
działalności gospodarczej, wypada zauważyć, iż w żadnym roku podatkowym zainte-
resowana nie przekroczyła kwoty granicznej. W ocenie skarżącej, kryterium podat-
kowe, a nie zachowanie ustawowych terminów na jego udokumentowanie, decyduje
o podleganiu przez rolnika lub domownika rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie, albowiem pomimo powoła-
nia w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nieprawidłowej podstawy materialnopraw-
nej rozstrzygnięcia, orzeczenie odpowiada prawu. Analizę prawidłowości zaskarżo-
nego wyroku rozpocząć wypada od przypomnienia, że zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 1 i 2
oraz art. 16 ust. 1 pkt 1 i 2 i ust. 3 w związku z art. 6 pkt 1, 2 i 13 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1008
r.Nr 50, poz. 291 ze zm.), ubezpieczeniu wypadkowemu, chorobowemu i macierzyń-
skiemu oraz emerytalno-rentowemu podlega z mocy ustawy rolnik (tj. pełnoletnia
osoba fizyczna, zamieszkująca i prowadząca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
osobiście i na własny rachunek, działalność rolniczą jako posiadacz samoistny lub
zależny gospodarstwa rolnego obejmującego obszar użytków rolnych powyżej 1 ha
przeliczeniowego lub dział specjalny) jak również domownik rolnika (tj. osoba bliska
rolnikowi, która ukończyła 16 lat, pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie
domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim są-
siedztwie oraz stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolni-
kiem stosunkiem pracy), jeżeli nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu i nie
ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczeń spo-
łecznych. O podleganiu z mocy ustawy ubezpieczeniu społecznemu rolników w peł-
nym zakresie decyduje więc łączne spełnienie przez rolnika (domownika) wszystkich
wyżej wymienionych pozytywnych kryteriów kwalifikacyjnych i niezaistnienie chociaż-
by jednej z negatywnych przesłanek, do których należy między innymi podleganie
8
zainteresowanego innemu ubezpieczeniu społecznemu. Osobą podlegającą innemu
ubezpieczeniu społecznemu jest zaś osoba podlegająca obowiązkowo ubezpiecze-
niom emerytalnemu i rentowemu na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń
społecznych lub objęta przepisami o zaopatrzeniu emerytalnym. Zatem, a contrario,
jeżeli rolnik (domownik) podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, to nie podlega
z mocy ustawy ubezpieczeniu społecznemu rolników. Właściwa wykładnia cytowa-
nych przepisów prowadzi do wniosku, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu z
innego tytułu „wyprzedza” ubezpieczenie rolnicze. Jest to oczywiste, jeśli zważyć na
fakt, że władza publiczna partycypuje w przeważającej mierze w kosztach tego prefe-
rencyjnego (z racji wymiaru składek) systemu. Dlatego też - jak podkreślił Trybunał
Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 marca 2006 r., P 8/05 (OTK-A 2006
nr 3, poz. 28) - system ubezpieczenia społecznego rolników ma na celu zapewnienie
tego ubezpieczenia jednoznacznie określonej grupie społecznej, dla której praca w
gospodarstwie rolnym stanowi podstawowe źródło utrzymania.
Wyjątek od prymatu podlegania innym ubezpieczeniom społecznym w razie
ich zbiegu z ubezpieczeniem społecznym rolników przewiduje art. 5a ustawy o ubez-
pieczeniu społecznym rolników, wprowadzony do tego aktu ustawą zmieniającą z
dnia 12 września 1996 r. (Dz.U. Nr 24, poz. 585) i wielokrotnie nowelizowany. Zgod-
nie z treścią tego przepisu w jego pierwotnym brzmieniu, rolnik lub domownik, który
podlegając ubezpieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie z mocy ustawy,
nieprzerwanie przez co najmniej jeden rok, podejmował pozarolniczą działalność
gospodarczą, nie będąc pracownikiem i nie pozostając w stosunku służbowym, pod-
legał nadal temu ubezpieczeniu. Mógł on jednak złożyć Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych lub Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego oświadczenie, że
chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu z racji prowadzonej działalności gospo-
darczej, o ile spełniał w tym zakresie warunki określone w odrębnych przepisach. Z
unormowania tego nie wynikała reguła pierwszeństwa podlegania rolniczemu ubez-
pieczeniu społecznemu w przypadku jego zbiegu z innym tytułem ubezpieczenia
społecznego, a jedynie możliwość dokonania przez zainteresowanego wyboru sys-
temu ubezpieczenia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego
2006 r., I UK 172/05, OSNP 2007 nr 3-4, poz. 52). Wybór ten dotyczył tylko sytuacji,
gdy dana osoba spełniała jednocześnie przesłanki objęcia rolniczym ubezpieczeniem
społecznym i ubezpieczeniem społecznym z racji prowadzenia pozarolniczej działal-
ności gospodarczej, a można go było dokonać wyłącznie w momencie podejmowania
9
tej ostatniej działalności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2006 r., III UK
46/06, OSNP 2007 nr 15-16, poz. 233) i to pod warunkiem uprzedniego (a więc bez-
pośrednio przed podjęciem pozarolniczej działalności gospodarczej), trwającego nie-
przerwanie przynajmniej jeden rok, podlegania z mocy ustawy ubezpieczeniu spo-
łecznemu rolników w pełnym zakresie, liczonego od dnia objęcia tym ubezpiecze-
niem (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2000 r., II UKN 618/99,
OSNAPiUS 2002 nr 1, poz. 27 i z dnia 17 listopada 2000 r., II UKN 54/00,
OSNAPiUS 2002 nr 12, poz. 290 i z dnia 7 kwietnia 2006 r., I UK 223/05, OSNP
2007 nr 7-8, poz. 109).
Prawdą jest, że będąc żoną rolnika - właściciela gospodarstwa rolnego, obej-
mującego obszar użytków rolnych o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego i
podlegając z tego tytułu ubezpieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie od
8 lipca 1995 r. Marzena R. spełniała w chwili podjęcia pozarolniczej działalności go-
spodarczej, tj. w dniu 5 maja 2003 r., wynikające z ówczesnego brzmienia art. 5a
ustawy przesłanki wyboru systemu ubezpieczenia społecznego. Rzecz w tym, że
zgodnie z art. 37 ust. 1 zdanie 2 omawianego aktu skarżąca zobowiązana była poin-
formować Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o okolicznościach mających
wpływ na podleganie rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Taką okolicznością,
istotną z punktu widzenia unormowań art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 1 i 2 oraz art. 5a
ustaw, było rozpoczęcie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, sta-
nowiącej wszak tytuł do objęcia powszechnym systemem ubezpieczeń społecznych.
Chcąc dalej podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników, Marzenia R. powinna
była złożyć stosowne oświadczenie w tej kwestii. W takiej sytuacji art. 39a ustawy
nakładał na Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego obowiązek pouczenia
rolnika o skutkach prawnych tego oświadczenia i zamieszczenia odpowiedniej infor-
macji na wydanej decyzji oraz przekazania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
odpisu decyzji stwierdzającej podleganie wnioskodawcy ubezpieczeniu społecznemu
rolników lub ustanie tego ubezpieczenia. Podobnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych
powinien był przekazać właściwemu oddziałowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego odpis decyzji ustalającej podleganie rolnika innemu ubezpieczeniu
społecznemu, wydanej w wyniku złożenia przez zainteresowanego oświadczenia tej
treści w trybie art. 5a ustawy. Tymczasem - jak ustaliły Sądy obydwu instancji - Ma-
rzena R. nie dopełniła powyższych obowiązków, co sprawiło, że nadal była traktowa-
na przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego jako osoba podlegająca ob-
10
owiązkowym ubezpieczeniom społecznym rolników z mocy art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 1
ustawy, a nie jako żona rolnika prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą i
dokonująca wyboru tego właśnie systemu ubezpieczenia społecznego.
Wypada zauważyć, że w dniu 2 maja 2004 r. weszła w życie ustawa z dnia 2
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873). Aktem tym nadano nowe
brzmienie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przede wszystkim
wydłużono okres nieprzerwanego podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników
uprawniający osobę podejmującą pozarolniczą działalność gospodarczą do wyboru
systemu ubezpieczenia społecznego i uzależniono możliwość tego wyboru od formy
opodatkowania wspomnianej pozarolniczej działalności gospodarczej. W myśl zno-
welizowanego ust. 1 powołanego artykułu, rolnik lub domownik, który podlegał ubez-
pieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie
przez co najmniej 3 lata i rozpoczął prowadzenie pozarolniczej działalności gospo-
darczej opodatkowanej zgodnie z przepisami o zryczałtowanym podatku dochodo-
wym lub rozpoczął współpracę przy prowadzeniu tej działalności, podlegał nadal
temu ubezpieczeniu, jeżeli nie był pracownikiem i nie pozostawał w stosunku służ-
bowym. Stosownie do ust. 5 tego artykułu, do dnia 14 lutego każdego roku rolnik lub
domownik prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracujący
przy prowadzeniu tej działalności, podlegający ubezpieczeniu, zobowiązany był po
rozliczeniu roku podatkowego złożyć w KRUS zaświadczenie właściwego organu po-
datkowego o wysokości należnego podatku za miniony rok. W świetle ust. 7 zmienio-
nego art. 5a niezachowanie terminu, o którym mowa w ust. 5, o ile nadal prowadzona
była pozarolnicza działalność gospodarcza, było równoznaczne z zaistnieniem oko-
liczności powodujących ustanie ubezpieczenia z końcem kwartału, w którym rolnik
lub domownik zobowiązany był złożyć wspomniane zaświadczenie. Zgodnie z ust. 6
tego artykułu także wtedy, gdy kwota podatku przekroczyła sumę 2.528 zł, ubezpie-
czenie rolnika lub domownika ustawało z końcem kwartału, w którym rolnik lub do-
mownik powinien był złożyć w KRUS powyższe zaświadczenie. W myśl art. 5 ust. 1,
2 i 3 ustawy nowelizującej z dnia 2 kwietnia 2004 r., rolnik lub domownik, prowadzący
pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracujący przy prowadzeniu tej
działalności, podlegający ubezpieczeniu społecznemu rolników w dacie wejścia w
życie tego aktu, był zobowiązany, w terminie do dnia 30 września 2004 r., udoku-
mentować Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, w jakiej formie jest opo-
11
datkowana prowadzona przez niego pozarolnicza działalność gospodarcza lub dzia-
łalność, przy której jest osobą współpracującą, a w przypadku prowadzenia działal-
ności w 2003 r., udokumentować również wysokość należnego podatku za ten rok.
Rolnik lub domownik zostawał wyłączony z rolniczego ubezpieczenia społecznego z
końcem trzeciego kwartału 2004 r., jeżeli z przedłożonych dokumentów wynikało, iż
prowadzona przez niego pozarolnicza działalność gospodarcza lub działalność, przy
której prowadzeniu jest osobą współpracującą, jest opodatkowana na zasadach in-
nych niż określone w przepisach o zryczałtowanym podatku dochodowym lub na-
leżny za ubiegły rok podatek przekroczył kwotę 2.528 zł. Niedostarczenie dokumen-
tów, o których mowa w ust. 1 tego artykułu, powodowało ustanie ubezpieczenia z
końcem trzeciego kwartału 2004 r.
Przepis art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu na-
danym aktem nowelizującym z dnia 2 kwietnia 2004 r., obowiązywał tylko w okresie
od 2 maja 2004 r. do 23 sierpnia 2005 r., gdyż z dniem 24 sierpnia 2005 r. weszła w
życie kolejna ustawa zmieniająca z dnia 1 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 150, poz. 1248).
Przepis art. 2 tego aktu uporządkował redakcyjnie określone w art. 5a ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników zasady dopuszczalności podlegania rolników i
domowników rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w okresie prowadzenia przez
nich pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej
działalności, uniezależniając możliwość wyboru systemu ubezpieczenia społecznego
od formy opodatkowania tejże działalności, ale zachowując podstawowe konstrukcje
prawne dotychczasowej regulacji tego zagadnienia, między innymi te, które odnoszą
się do przesłanki nieprzerwanego podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników z
mocy ustawy w pełnym zakresie przez co najmniej 3 lata, złożenia w Kasie Rolnicze-
go Ubezpieczenia Społecznego oświadczenia o kontynuowaniu tego ubezpieczenia
w terminie 14 dni od rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodar-
czej, udokumentowania kwoty należnego podatku dochodowego od przychodów z
pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok podatkowy zaświadcze-
niem właściwego naczelnika urzędu skarbowego, uwarunkowania prawa do korzy-
stania z ubezpieczenia społecznego rolników od płacenia kwoty należnego podatku
dochodowego za poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalno-
ści gospodarczej nieprzekraczającej 2.528 złotych oraz ustania ubezpieczenia spo-
łecznego rolników z końcem kwartału, w którym rolnik prowadzący pozarolniczą
12
działalność gospodarczą obowiązany był złożyć zaświadczenie urzędu skarbowego o
wysokości podatku dochodowego z tego tytułu, a obowiązku tego nie dopełnił.
Godzi się przypomnieć, że Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 13 marca
2006 r., P 8/05 (OTK-A 2006 poz. 28) orzekł, iż art. 5 ust. 2 ustawy z dnia 2 kwietnia
2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz. 873) w zakresie, w jakim ze względu na
formę opodatkowania wyłącza z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego rolni-
ków, z końcem trzeciego kwartału 2004 r., rolnika lub domownika prowadzącego po-
zarolniczą działalność gospodarczą, jest niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji oraz
nie jest niezgodny z art. 20 Konstytucji. W uzasadnieniu wyroku wskazano, iż zmie-
niając zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników osób, które jedno-
cześnie prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą, ustawodawca przyjął nie-
kwestionowane założenia, że dla osób podlegających ubezpieczeniu społecznemu
rolników to działalność rolnicza powinna stanowić podstawowe źródło dochodu, na-
tomiast pozarolnicza działalność powinna osiągać niewielkie rozmiary i mieć jedynie
charakter wspomagający ten dochód. Uznano, że pozarolnicza działalność gospo-
darcza opodatkowana zryczałtowanym podatkiem dochodowym jest właśnie działal-
nością o niewielkich rozmiarach. Podczas weryfikacji przeprowadzonej przez Kasę
Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego okazało się jednak, iż pozarolnicza działal-
ność gospodarcza prowadzona przez rolników, opodatkowana na zasadach ogól-
nych, nie zawsze wynika z jej rozmiarów, lecz często z jej specyfiki lub wymagań
nałożonych innymi przepisami. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że w świetle zasa-
dy równości nie wolno tworzyć takiego prawa, które różnicowałoby sytuację prawną
podmiotów, których sytuacja faktycznie jest taka sama. Tak pojmowana równość
oznacza też akceptację różnego traktowania przez prawo różnych podmiotów, z tym
jednak, że różne traktowanie powinno być uzasadnione. Sprawiedliwość wymaga,
aby zróżnicowanie prawne podmiotów pozostawało w odpowiedniej relacji do różnic
w ich sytuacji faktycznej jako adresatów danej normy prawnej. W niniejszym przy-
padku celem nowelizacji art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników była
racjonalizacja zasad podlegania temu ubezpieczeniu. Chodziło o to, aby system
ubezpieczeń społecznych rolników obejmował osoby, dla których rolnictwo jest za-
sadniczym źródłem utrzymania. Nowelizacja dokonana na mocy ustawy z dnia 2
kwietnia 2004 r. nie realizowała tego celu, gdyż o marginalnym charakterze działal-
ności gospodarczej świadczy nie rodzaj opodatkowania, ale w istocie wysokość wyli-
13
czonych dochodów. Tym samym wyłączenie z rolniczego ubezpieczenia społecz-
nego osób, które prowadziły jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą,
opodatkowaną na zasadach ogólnych, ale uzyskiwały dochód nieprzekraczający
kwoty określonej w art. 5 ust. 2 ustawy zmieniającej, nosi znamiona dyskryminacji.
Podobnie w wyroku z dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05 (OTK-A 2006 nr 7, poz. 81),
Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 5a ust. 6 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 3 ustawy
zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r., w zakresie, w jakim w 2004 r., z dniem 1 paź-
dziernika tegoż roku wyłączył, ze względu na formę opodatkowania i wysokość na-
leżnego za 2003 r. podatku, z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego rolników
lub domowników prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, jest niezgod-
ny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz nie jest niezgodny z art. 7 Kon-
stytucji. Trybunał Konstytucyjny podzielił zawartą w uzasadnieniu orzeczenia z dnia
13 marca 2006 r., P 8/05, argumentację w kwestii sprzeczności - analogicznej do
zamieszczonej w art. 5a ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników - regu-
lacji art. 5 ust. 2 ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r. z art. 2 Konstytucji RP
w zakresie wyłączenia z ubezpieczenia społecznego rolników osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą z uwagi na formę opodatkowania tej działalno-
ści. Natomiast sprzeczności art. 5a ust. 6 kontrolowanej ustawy z art. 2 Konstytucji
RP w części wyłączającej z owego ubezpieczenia z dniem 1 października 2004 r.
osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, od której należny za 2003
r. rok podatek przekroczył kwotę 2.528 zł, Trybunał Konstytucyjny upatrywał w krót-
kiej, jednodniowej vacatio legis aktu nowelizującego i braku precyzyjnej regulacji,
normującej sytuację podmiotów ubezpieczonych w 2004 roku, objętych kwestiono-
wanym przepisem. Sytuacja prawna osób dotkniętych nową regulacją powinna być
bowiem poddana takim przepisom przejściowym, aby osoby te miały czas na dokoń-
czenie przedsięwzięć podjętych na podstawie wcześniejszych unormowań, w prze-
świadczeniu, że unormowania te mają stabilny charakter. Wymagania tego nie speł-
nia zaś wprowadzenie innych niż dotychczas zasad wyboru systemu ubezpieczenia
społecznego w trakcie roku podatkowego. Warto podkreślić, iż w powołanym wyroku
z dnia 18 lipca 2006 r., P 6/05, Trybunał Konstytucyjny nie zanegował zgodności z
Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej art. 5a ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników w części statuującej tę przesłankę dopuszczalności wyboru systemu
ubezpieczenia społecznego, jaką jest nieprzekroczenie granicznej kwoty podatku od
14
przychodów uzyskanych z prowadzonej przez rolnika (domownika) pozarolniczej
działalności gospodarczej, w odniesieniu do kolejnych lat, następujących po 2004 r.
Tego rodzaju ustawowe kryterium dalszego podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników, jeśli nie zostało wprowadzone w trakcie roku podatkowego w sytuacji unie-
możliwiającej zainteresowanym dostosowanie prowadzonej działalności do nowych
przepisów, nie tylko nie narusza norm konstytucyjnych, ale wręcz służy realizacji
akceptowanego - jak wynika z lektury uzasadnień powołanych orzeczeń - przez Try-
bunał Konstytucyjny celu nowelizacji art. 5a ustawy, dokonanej aktem zmieniającym
z dnia 2 kwietnia 2004 r., jakim było ograniczenie możliwości wyboru preferencyjnego
(z racji wymiaru składek) systemu ubezpieczenia społecznego rolników do przypad-
ków, gdy prowadzona przez rolnika (domownika) pozarolnicza działalność gospodar-
cza stanowi dla zainteresowanego jedynie uboczne źródło utrzymania, a o drugo-
rzędnym charakterze tego źródła świadczy właśnie wysokość należnego podatku
obliczonego od uzyskanych z tego tytułu przychodów.
W świetle art. 5a ust. 6 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników w
brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r., a następnie art. 5a
ust. 1 pkt 5 ustawy o redakcji wprowadzonej aktem nowelizującym z dnia 1 lipca
2005 r., jedną z materialnych przesłanek dopuszczalności wyboru ubezpieczenia
społecznego rolników przez rolnika (domownika) prowadzącego pozarolniczą dzia-
łalność gospodarczą jest zatem wysokość należnego podatku dochodowego za po-
przedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie-
przekraczająca kwoty 2.528 zł. Natomiast w myśl art. 5a ust. 5 i 7 (obecnie: art. 5a
ust. 3, 4 i 6) ustawy udokumentowanie rozmiarów owego podatku następowało i na-
stępuje przez złożenie w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zaświadcze-
nia właściwego naczelnika urzędu skarbowego w terminie do 14 lutego (obecnie: 31
maja) każdego roku podatkowego, a skutkiem niedopełnienia tegoż obowiązku jest
ustanie rolniczego ubezpieczenia społecznego z końcem kwartału, w którym rolnik
(domownik) powinien był złożyć w organie rentowym stosowny dokument.
Zarówno w wyroku z 13 marca 2006 r., P 8/05, w odniesieniu do art. 5 ust. 1 i
3 ustawy zmieniającej z dnia 2 kwietnia 2004 r., dotyczącego rolników prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą w chwili wejścia w życie tego aktu, jak i w
orzeczeniu z 18 lipca 2006 r., P 6/05, w relacji do art. 5a ust.1 i 5 ustawy o ubezpie-
czeniu społecznym rolników w brzmieniu nadany powyższym aktem nowelizującym,
Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził niezgodności wskazanych przepisów z Kon-
15
stytucją Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniach wyroków podkreślono, że nie
istnieją przesłanki pozbawiające ustawodawcę możliwości ustanowienia czasowych
ograniczeń ubiegania się przez obywateli o pewne uprawnienia. Wyznaczenie termi-
nu udokumentowania formy opodatkowania prowadzonej działalności oraz wysokości
uzyskanego dochodu miało na celu racjonalizację zasad podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników. Chodziło o to, aby w zakreślonym przez ustawodawcę termi-
nie rolnicy przedstawiali dokumenty, na podstawie których można dokonać weryfika-
cji ich uprawnień do objęcia lub kontynuowania rolniczego ubezpieczenia społecz-
nego. Nie ma zatem racji skarżąca sugerując, że o ustaniu rolniczego ubezpieczenia
społecznego osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarcza decyduje
jedynie kwota należnego podatku dochodowego od przychodów z tej działalności.
Rolnik (domownik) prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą i zamierzający
nadal podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy art. 5a ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników powinien, zgodnie z ust. 5
tego artykułu w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą z dnia 2 kwietnia 2004 r.
oraz ust. 3 i 4 tego artykułu w redakcji wprowadzonej ustawą zmieniającą z dnia 1
lipca 2005 r., udokumentować kwotę należnego podatku dochodowego od przycho-
dów z pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok podatkowy zaświad-
czeniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego, złożonym w Kasie Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego do dnia odpowiednio 14 lutego i 31 maja każdego roku
podatkowego. Termin do dokonana tej czynności jest terminem prawa materialnego,
a jego niedochowanie implikuje - w myśl pierwotnie ust. 7 a obecnie ust. 5 i 6 ko-
mentowanego artykułu - ustanie rolniczego ubezpieczenia społecznego.
Mając na uwadze powyższy stan prawny, jak również zacytowane orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego wypada stwierdzić, że we wskazanej w zaskarżonej de-
cyzji dacie 1 kwietnia 2005 r. zainteresowana nie podlegała ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników z mocy przepisów ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r., nowelizującej
ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolników. Mimo powołania w uzasadnieniu wy-
roku Sądu drugiej instancji niewłaściwej podstawy prawnej rozstrzygnięcia, czyli
przepisów kolejnej ustawy nowelizującej ustawę o ubezpieczeniu społecznym rolni-
ków z dnia 1 lipca 2005 r., orzeczenie odpowiada prawu, a skarga kasacyjna podlega
oddaleniu z mocy art. 398¹⁴ k.p.c.
========================================