Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 68/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Józefa N. i Krystyny N.
przeciwko Albertowi M.
z udziałem interwenienta ubocznego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
w Warszawie Oddziału Okręgowego we W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego we W.
z dnia 26 lipca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Powodowie dochodzą od pozwanego odszkodowania za szkodę wyrządzoną
im wskutek wadliwie przeprowadzonej egzekucji kosztów postępowania
egzekucyjnego.
Orzekający po raz pierwszy Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo. Sąd
Apelacyjny uwzględnił w części apelację powodów, zasądzając wyrokiem
reformatoryjnym kwotę 112.200 zł, a dalej idącą apelację oddalił.
W wyniku rozpoznania skargi kasacyjnej obu stron Sąd Najwyższy wyrokiem
z dnia 28 listopada 2008 r. (V CSK 281/08) uchylił zaskarżony wyrok Sądu
Apelacyjnego orz wyrok Sądu Okręgowego i przekazał sprawę Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd pierwszej instancji, orzekając ponownie, zasądził od pozwanego
solidarnie na rzecz powodów kwotę 185.667,20 zł z ustawowymi odsetkami,
a w pozostałej części powództwo oddalił.
Apelację pozwanego, zaskarżającą wyrok Sądu Okręgowego w części
uwzględniającej powództwo, oddalił Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 lipca
2010 r. i zasądził od pozwanego koszty postępowania apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji podzielił i przyjął za własne ustalenia faktyczne
i podstawy prawne odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego, przyjęte
przez Sąd Okręgowy. Za istotę sporu uznał ocenę zgodności z prawem naliczenia
przez komornika samych opłat egzekucyjnych, a następnie ich egzekwowanie
kosztem majątku powodów, tj. z nabytej przez powodów i sprzedanej przez
komornika w następstwie przeprowadzonej licytacji, nieruchomości.
W ocenie Sądu odwoławczego, brak było podstawy prawnej do wydania
przez pozwanego postanowień z dnia 20 lipca 2004 r. o naliczeniu opłat
egzekucyjnych na podstawie przepisu uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za
sprzeczny z Konstytucją, a następnie zaniechanie uchylenia tych postanowień na
podstawie art. 359 § 2 k.p.c. Spowodowało to doprowadzenie we wrześniu 2005 r.
do drugiej licytacji i sprzedaży nieruchomości powodów wyłącznie w celu
zaspokojenia opłat egzekucyjnych nieprawidłowo naliczonych przez pozwanego.
3
Sąd Apelacyjny uznał poniesioną przez powodów szkodę za będącą następstwem
niewykonania przez pozwanego obowiązku wynikającego z art. 359 § 2 k.p.c.,
a także wynikającą z naruszenia, znajdującego zastosowanie także do komornika,
art. 799 k.p.c. zobowiązującego do zastosowania sposobu egzekucji najmniej
uciążliwej dla dłużnika. Naruszenie ostatnio wymienionego przepisu uzasadnił Sąd
odwoławczy sprzedażą przez pozwanego zajętej nieruchomości powodów jedynie
w celu zaspokojenia opłat egzekucyjnych w sytuacji, gdy wartość nieruchomości
wielokrotnie przekraczała wysokość tych opłat. Sąd drugiej instancji ocenił
zachowanie pozwanego jako noszące cechy szykany w sytuacji braku jego
rzeczywistych działań w celu poszukiwania innego majątku dłużnika.
Zdaniem Sądu, dokonanie przez pozwanego zwrotu powodom uprzednio
uiszczonej przez nich kwoty 16.268,29 zł tytułem kosztów postępowania
egzekucyjnego w innej sprawie było niezgodne z prawem i pozostawało w związku
przyczynowym ze szkodą powodów. Niezwrócenie tej kwoty powodom musiałoby
wykluczać w ramach racjonalnego działania pozwanego poszukiwanie pokrycia
części opłat egzekucyjnych w sprzedaży zajętej nieruchomości powodów.
Za szkodę powodów uznał Sąd Apelacyjny równowartość nieruchomości, której
powodów pozbawiono na skutek sprzedaży licytacyjnej dla zaspokojenia opłat
egzekucyjnych, nieprawidłowo ustalonych przez pozwanego i wadliwie
egzekwowanych.
Pozwany zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 26 lipca 2010 r. w
całości opierając skargę kasacyjną na obu podstawach.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie prawa
materialnego przez błędną wykładnię następujących przepisów:
- art. 23 ust. 1 w zw. z art. 49 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji, polegającą na wadliwym uznaniu za niezgodne z prawem
postanowień komornika z dnia 20 lipca 2004 r. o ustaleniu opłat egzekucyjnych,
a to z powodu zaspokojenia wierzyciela przez dłużnika poza postępowaniem
egzekucyjnym;
- art. 23 ust. 2 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji w zw. z art. 359 § 2
k.p.c. przez uznanie za niezgodne z prawem zaniechanie uchylenia z urzędu
4
przez pozwanego postanowień z dnia 20 lipca 2004 r. o ustaleniu opłat
egzekucyjnych, po wejściu w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
17 maja 2005 r. (P 6/04), podczas gdy w dniu 20 lipca 2004 r. nie obowiązywał
jeszcze przepis art. 359 § 2 k.p.c.;
- art. 361 § 1 k.c. przez uznanie szkody powodów za pozostającą w normalnym
związku przyczynowym z zaniechaniem uchylenia przez pozwanego
postanowień z dnia 20 lipca 2004 r. o ustaleniu kosztów egzekucyjnych,
podczas gdy zmiana art. 49 ustawy, w następstwie orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego, rozszerzyła możliwość pobrania opłaty egzekucyjnej na każdy
przypadek umorzenia postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela;
ponadto skarżący zarzuca, że wskutek uprawomocnienia się wydanych przez
niego postanowień i braku dobrowolnego ich wykonania, brak jest adekwatnego
związku przyczynowego pomiędzy ich ewentualną wadliwością a szkodą
powodów polegającą na utracie prawa własności nieruchomości.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący zarzucił naruszenie art. 382
k.p.c. mające istotny wpływ na wynik sprawy, wskutek uznania, że pozwany
naruszył powinność zastosowania sposobu egzekucji najmniej uciążliwego dla
dłużnika a jego działanie nosi cechy szykany, podczas gdy materiał zebrany
w postępowaniach przez sądami obu instancji nie wskazuje aby dłużnik
dysponował innym majątkiem, a wręcz że dłużnik unikał ujawnienia innego majątku
niż nieruchomość. Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. uzasadnił pozwany nadto tym,
że materiał dowodowy nie wskazuje na przyczyny wypowiedzenia powodom przez
bank umowy kredytowej i poniesienia związanych z tym kosztów egzekucyjnych
w kwocie 24.099,69 zł, a w konsekwencji wadliwe uznanie, że ta szkoda powodów
była konsekwencją sprzedaży nieruchomości powodów w drodze egzekucji w dniu
20 września 2005 r.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości wyroków Sądów obu instancji
i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa, ewentualnie
o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie mu sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie, ponieważ nie było
podstaw do uwzględnienia zasadności niektórych spośród zarzutów kasacyjnych,
a których bezzasadność przesądziła, że zaskarżony wyrok odpowiada prawu.
Niezasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., uzasadniony
wadliwą oceną prawną przez Sąd odwoławczy zachowania komornika,
a polegającą na uznaniu naruszenia powinności zastosowania sposobu egzekucji
najmniej uciążliwego dla dłużnika i uznaniu tego zachowania za noszące cechy
szykany. Nadto naruszenie art. 382 k.p.c. uzasadnił pozwany wadliwym przyjęciem
istnienia związku przyczynowego między szkodą powodów w wysokości
24.099.68 zł, a wypowiedzeniem im umowy kredytowej, w sytuacji braku
wskazania w zgromadzonym materiale dowodowym przyczyny wypowiedzenia
powodom przez bank tej umowy.
Tymczasem przepis art. 382 k.p.c. nakłada na Sąd drugiej instancji
obowiązek orzekania na podstawie materiału zebranego w postępowaniu przed
sądami obu instancji. Jego naruszenie może więc nastąpić jeśli Sąd drugiej
instancji pominie przy orzekaniu istniejący, określony element materiału zebranego
w dotychczasowym postępowaniu, a nie na tym, że kwestionowane oceny czy
ustalenia zostały poczynione przy zarzucanym braku w zebranym materiale
podstaw do dokonania tych ocen czy ustaleń. Uzasadnienie postawionego zarzutu
naruszenia art. 382 k.p.c., a sprowadzające się w istocie do niewskazania na jeden
z elementów pełnej podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie na dowody,
na których Sąd się oparł dokonując prawnej oceny zachowania pozwanego
i istnienia związku przyczynowego, mogłoby ewentualnie uzasadniać zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Skarga kasacyjna nie zarzuca jednak naruszenia
tego przepisu, a Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną – co do zasady –
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw (art. 39813
§ 1 k.p.c). Natomiast
zarzut braku wskazania w materiale dowodowym podstaw do dokonania ocen
prawnych zachowania pozwanego - nie uzasadnia zarzutu naruszenia art. 382
k.p.c., bo taki zarzut nie jest równoznaczny z naruszeniem przez Sąd odwoławczy
nakazu orzekania na podstawie zebranego materiału.
6
Wobec bezzasadności zarzutu mieszczącego się w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej, oceny zarzutów naruszenia pozostałych przepisów prawa należało
dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego, będącego podstawą rozstrzygania
dla Sądu drugiej instancji.
Sąd drugiej instancji nie dopuścił się błędnej wykładni art. 23 ust. 1 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji w jego brzmieniu
obowiązującym do dnia 12 listopada 2004 r., a więc także w dniu 20 lipca 2004 r.,
tj. w dacie wydania przez pozwanego postanowień o ustaleniu kosztów
egzekucyjnych. Uznanie przez Sąd wymienionych postanowień za niezgodne
z prawem nie jest przejawem dokonania błędnej wykładni wymienionego przepisu
ustawowego, ale ewentualnie może być tylko skutkiem dokonania jego wadliwej
wykładni. Zarzutu błędnej wykładni art. 23 ust. 1 wymienionej ustawy w brzmieniu
sprzed dnia 13 listopada 2004 r. nie można jednak uznać za uzasadniony,
ponieważ Sąd odwoławczy nie zanegował ponoszenia przez komornika
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności, a taki
wynik wykładni tego przepis jest oczywisty i nie nasuwa żadnych wątpliwości.
Odrębną kwestią jest zarzut błędnej wykładni art. 49 ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji w brzmieniu tego przepisu obowiązującym w dniu 20 lipca
2004 r., a więc w dacie wydania przez pozwanego postanowień, których wykonanie
określają powodowie jako zdarzenie sprawcze szkody. W podanej dacie przepisy
art. 49 zd. 2 i 3 wymienionej ustawy przewidywały pobieranie przez komornika
opłaty stosunkowej również w przypadku umorzenia postępowania na wniosek
wierzyciela, a w celu jej pobrania komornik zobowiązany był wydać postanowienie
wzywające dłużnika do uiszczenia należności.
Dopiero w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 2005 r. (sygn.
P 6/04), opublikowanego w dniu 30 maja 2005 r. w Dzienniku Ustaw 2005 r., Nr 94,
poz. 796, stwierdzona została niezgodność art. 49 zd. 2 i 3 w zw. z art. 45 ust. 2
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji z art. 2
Konstytucji. W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził
zarazem jednoznacznie, że w wyniku dokonanej we wrześniu 2004 r. nowelizacji tej
ustawy kwestionowana regulacja została nie tylko powtórzona ale znacząco
7
rozszerzona w odniesieniu do możliwości pobierania opłat przez komornika w razie
umorzenia postępowania egzekucyjnego. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego
regulacja konstytucyjnie wadliwa pozostaje więc w porządku prawnym, czemu
Trybunał Konstytucyjny, związany granicami pytania prawnego, zapobiec obecnie
nie może. Trybunał stwierdził zarazem, że nie jest (cyt.) „zawarowane” na gruncie
ustawowym niepobieranie przez komornika opłaty stosunkowej w sytuacji, gdy nie
wyegzekwował on żadnej kwoty.
Z powyższego wynika, że w dniu 20 lipca 2004 r., tj. w dacie wydania przez
pozwanego inkryminowanych postanowień o ustaleniu kosztów egzekucyjnych,
przepisy będące podstawą ustalenia tych opłat korzystały jeszcze z domniemania
ich zgodności z Konstytucją. Natomiast po ogłoszeniu w dniu 30 maja 2005 r.
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 maja 2005 r. przepisy art. 49 ustawy
były już w części przepisami uznanymi przez Trybunał za niezgodne z Konstytucją
w rozumieniu art. 359 § 2 k.p.c, który to przepis wszedł w życie z dniem 6 lutego
2005 r. z mocy art. 1 pkt 6 i art. 6 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie
ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. 2005 r. Nr 13, poz. 98). Jednakże z mocy art. 3 ostatnio
wymienionej ustawy, sprawy wszczęte przed dniem jej wejścia w życie, tj. przed
dniem 6 lutego 2005 r., toczą się od tego dnia według przepisów tej ustawy.
Oznacza to, że pozwany po dniu 30 maja 2005 r. (data ogłoszenia orzeczenia TK)
mógł już skorzystać z uprawnienia wynikającego z art. 359 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. i uchylić z urzędu postanowienia z dnia 20 lipca 2004 r., jako wydane na
podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za
niezgodny z Konstytucją. Uchylenie ich na mocy art. 359 § 2 k.p.c. po dniu 30 maja
2005 r. mogło zatem zapobiec sprzedaży nieruchomości powodów podczas drugiej
licytacji we wrześniu 2005 r., dokonanej wyłącznie w celu wyegzekwowania przez
pozwanego kosztów egzekucyjnych określonych w postanowieniu z dnia 20 lipca
2004 r. Okoliczność więc, że w dacie wydania postanowień, tj. w dniu 20 lipca
2004 r., nie obowiązywał jeszcze art. 359 § 2 k.p.c. nie stanowiła przeszkody do
ich uchylenia na podstawie tego przepisu po dniu 30 maja 2005 r., a więc w okresie
obowiązywania już tego przepisu, a przed dniem licytacyjnej sprzedaży
nieruchomości we wrześniu 2005 r. Zaniechanie więc uchylenia z urzędu przez
8
pozwanego na podstawie art. 359 § 2 k.p.c. postanowień, których niewykonanie
przez powodów spowodowało sprzedaż ich nieruchomości, mogło być uznane
przez Sąd za działanie niezgodne z prawem i powodujące szkodę wyrządzoną
przez pozwanego przy wykonywaniu czynności. Zarzut więc błędnej wykładni art.
23 ust. 1 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji w zw. z art. 359 § 2 k.p.c. nie
okazał się więc uzasadniony.
Odrębną kwestią jest ocena tego zaniechania pozwanego w kontekście
adekwatnej przyczynowości tego zdarzenia z wyrządzeniem powodom szkody,
a więc ocena zarzutu naruszenia art. 361 § 1 k.c. Podzielić należy stanowisko
pozwanego o braku normalnego związku przyczynowego między jego
zaniechaniem uchylenia na podstawie art. 359 § 2 k.p.c. postanowień z dnia
20 lipca 2004 r. a szkodą powodów, a to wobec obowiązywania od dnia
13 listopada 2004 r. znowelizowanego art. 49 ustawy, pomimo przyznania przez
Trybunał Konstytucyjny - w uzasadnieniu jego wyroku - istnienia konstytucyjnie
wadliwej regulacji tego przepisu, jednak pozostającego nadal w porządku prawnym,
czemu Trybunał Konstytucyjny zapobiec nie może będąc związany granicami
pytania prawnego. O zasadności zarzutu skarżącego braku normalnego związku
przyczynowego między zaniechaniem uchylenia przez pozwanego w trybie art. 359
§ 2 k.p.c. postanowień z dnia 20 lipca 2004 r. a szkodą powodów świadczy
twierdzenie skarżącego, że obowiązująca od 13 listopada 2004 r. norma art. 49
ustawy i tak wymagałaby wydania zgodnych z nią kolejnych postanowień
wzywających powodów do uiszczenia kosztów egzekucyjnych pomimo umorzenia
postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela.
Zważyć jednak należy, że zasadność zarzutu naruszenia art. 361 § 1 k.c.
z uwzględnieniem wskazanego przez skarżącego zakresu okoliczności
uzasadniających ten zarzut, nie eliminuje istnienia normalnego związku
przyczynowego między szkodą powodów a innym zdarzeniem sprawczym
przyjętym przez Sąd Apelacyjny za źródło szkody.
Na s. 13 uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sąd odwoławczy uznał także za
zdarzenie sprawcze szkody uchybienie przez pozwanego obowiązkowi
wynikającemu z art. 799 § 1 k.p.c., a mianowicie uchybienie obowiązkowi
9
zastosowania sposobu egzekucji najmniej uciążliwego dla dłużnika. Ocenę tę
Sąd Apelacyjny uzasadnił sprzedażą nieruchomości, o wartości wielokrotnie
przekraczającej wysokość opłat egzekucyjnych, dokonaną jedynie w celu
wyegzekwowania tych opłat i to przy braku działań komornika w celu poszukiwania
innego majątku dłużnika. Takie zachowanie pozwanego ocenił Sąd II instancji jako
noszące cechy szykany. Skarżący nie zarzucił skutecznie w skardze kasacyjnej
naruszenia w jakikolwiek sposób przez Sąd Apelacyjny art. 799 § 1 k.p.c, ani też
nie zakwestionował, przyjętego przez ten Sąd, adekwatnego związku
przyczynowego istniejącego także pomiędzy naruszeniem przez pozwanego
obowiązku przewidzianego w art. 799 § 1 k.p.c., a szkodą powodów. W tej sytuacji
Sąd Najwyższy, działając z mocy art. 39813
§ 1 k.p.c. w granicach zaskarżenia oraz
w granicach podstaw sformułowanych w skardze kasacyjnej, uznał, że zasadność
zarzutu naruszenia art. 361 § 1 k.c. w zakresie okoliczności określonej skargą
kasacyjną nie eliminuje istnienia adekwatnej przyczynowości w pozostałym
zakresie, tj. w odniesieniu do naruszenia przez pozwanego obowiązku określonego
w art. 799 § 1 k.p.c.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.
/tp/