Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 286/11
POSTANOWIENIE
Dnia 22 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku A. C., I. E., L. G. i M. K.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Gospodarstwa Leśnego Lasów Państwowych
Nadleśnictwa L.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 30 grudnia 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem częściowym z dnia 24 września 2010 r., wydanym
w postępowaniu o zniesienie współwłasności nieruchomości położonej w P.
oznaczonej numerem ewidencyjnym działki 88/7 LP, Sąd Rejonowy oddalił
wniosek Skarbu Państwa – Nadleśnictwa L. o zasiedzenie własności tej
nieruchomości.
Według ustaleń Sądu Rejonowego przedmiotowa nieruchomość w 1945 r.
została odebrana jej właścicielce M. C. zaliczonej do drugiej
grupy narodowościowej niemieckiej. Postanowieniem Sądu Grodzkiego
właścicielka nieruchomości została zrehabilitowana i nakazano zwolnienie całego
jej majątku nieruchomego obejmującego gospodarstwo rolne o obszarze 20 ha.
Do zwrotu nieruchomości nie doszło i to pomimo prób jej odzyskania
podejmowanych do 1952 r. przez M. C. a później jej spadkobierców. W odpowiedzi,
ówczesne organy władzy państwowej informowały o rozdysponowaniu
nieruchomością wobec osób trzecich a po wejściu w życie ustawy z dnia 12 marca
1958 r. o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz o uporządkowaniu
niektórych spraw związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa
rolnego (Dz. U. Nr 17, poz. 71 ze zm. – dalej jako ustawa z dnia 12 marca 1958 r.)
swoje władztwo nad nieruchomościami opierały na treści tej ustawy. W 1995 i w
1996 r. A. C. - jeden ze współwłaścicieli – ponownie, bezskutecznie wnosił o zwrot
nieruchomości. Skarb Państwa co najmniej od 1971 r. posiadał przedmiotową
nieruchomość a posiadanie to miało samoistny charakter i mogło prowadzić do
zasiedzenia. Sąd Rejonowy - odwołując się do stanowiska wyrażonego przez Sąd
Najwyższy w uchwale całego składu Izby Cywilnej z dnia 26 października 2007 r.
(sygn. akt III CZP 30/07, OSNC z 2008 r. nr 5, poz. 43), według którego władanie
cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa uzyskane w ramach władztwa
publicznego, może być posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia,
jednak zasiedzenie nie biegło, jeżeli właściciel nie mógł skutecznie dochodzić
wydania nieruchomości – wskazał, że w okresie obowiązywania ustawy z dnia 12
marca 1958 r., a zwłaszcza jej art. 9, właściciele byli pozbawieni prawnej i
skutecznej możliwości domagania się zwrotu nieruchomości. Według jego treści,
nieruchomości rolne i leśne, objęte we władanie Państwa do dnia wejścia w życie
3
tej ustawy, przejmowane były na własność Państwa, bez względu na ich obszar,
jeżeli znajdowały we władaniu Skarbu Państwa lub też zostały przekazane przez
państwo w użytkowanie innym osobom. Dopiero od dnia 1 stycznia 1992 r., kiedy
została uchylona ustawa z dnia 12 marca 1958 r., rozpoczął bieg termin
zasiedzenia własności nieruchomości objętej wnioskiem. Skoro sam Skarb
Państwa jako datę początkową objęcia w posiadanie przyjmował dzień 30 marca
1971 r., to nie można mówić o upływie jakiegokolwiek okresu potrzebnego do
zasiedzenia przed dniem 1 stycznia 1992 r.
Postanowieniem z dnia 30 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wniesioną przez Skarb Państwa od wymienionego postanowienia. Sąd Okręgowy
zaaprobował dotychczasowe ustalenia faktyczne i uznał je za własne. Wynika z
nich, że spadkobiercy M. C. po jej śmierci podjęli działania zmierzające do wydania
im przedmiotowej nieruchomości. Sąd Okręgowy podzielając pogląd o zawieszeniu
biegu terminu zasiedzenia w okresie obowiązywania ustawy z dnia 12 marca 1958
r., powołał się dodatkowo na treść jej art. 9 ust. 4 który stanowił, że postępowania
sądowe o przywrócenie posiadania lub wydanie nieruchomości określonych w ust.
1 podlegały umorzeniu, a niewykonane tytuły egzekucyjne zasądzające te
roszczenia były pozbawione skutków prawnych. Zdaniem Sądu Okręgowego, nie
jest zasadny zarzut wnioskodawcy, że stan prowadzący do zasiedzenia istniał od
1945 r. do 4 kwietnia 1958 r. (do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 1958
r.). Na tę okoliczność, poza pismem Prezydium Wojewódzkiego Zarządu Rolnictwa
z dnia 25 stycznia 1958 r., sąd przytoczył szereg przepisów powojennych
regulujących sytuację obywateli polskich, którzy w warunkach okupacji niemieckiej
zgłosili swą przynależność do narodowości niemieckiej. Podkreślił, że samo
zrehabilitowanie M. C. przez Sąd Grodzki i zwolnienie nieruchomości spod zajęcia,
dozoru i zarządu nie było równoznaczne z przywróceniem posiadania a ponadto
zwrot zajętego majątku, stosownie do treści § 6 ust. 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 26 lipca 1950 r. w sprawie wykonania ustawy o zniesieniu sankcji
oraz ograniczeń w stosunku do obywateli, którzy zgłosili swą przynależność do
narodowości niemieckiej (Dz. U. Nr 32, poz. 294 dalej jako rozporządzenie
wykonawcze), mógł nastąpić pod warunkiem, że zajęty majątek znajdował się
w posiadaniu właściciela. Jeśli zatem w okresie od 1945 r. do 1992 r. nie biegł
4
termin prowadzący do zasiedzenia, to brak było podstaw do przyjęcia, że uczestnik
nabył własność nieruchomości przez zasiedzenie, gdyż od dnia 1 stycznia 1992 r.
do chwili orzekania nie upłynął okres samoistnego posiadania wymagany w art. 172
§ 1 k.c.
Skarb Państwa wniósł skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. W ramach podstawy wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucił
naruszenie art. 610 k.p.c. w związku z art. 677 k.p.c. przez nieuwzględnienie
okresu posiadania samoistnego sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca
1958 r., co powinno skutkować stwierdzeniem zasiedzenia nieruchomości przez
Skarb Państwa. W skardze kasacyjnej zarzucono także naruszenie przepisów
prawa materialnego tj. art. 121 pkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c. przez
niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że w okresie obowiązywania
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. istniał stan siły wyższej, co spowodowało
zawieszenie biegu zasiedzenia. Poza tym, według wnoszącego skargę kasacyjną,
sąd drugiej instancji naruszył art. 172 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 121 pkt 4 k.c.
i 175 k.c. przez ich niewłaściwe niezastosowanie, pomimo iż uczestnik posiadał
przedmiotową nieruchomość jako posiadacz samoistny przez odpowiednio długi
czas prowadzący do nabycia jej własności przez zasiedzenie. Na tych podstawach
Skarb Państwa wniósł o uchylenie i zmianę zaskarżonego postanowienia,
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezpodstawnie zarzuca się, iż doszło do naruszenia przepisów
postępowania w sposób wskazany w skardze kasacyjnej. Z pisemnych motywów
zaskarżonego postanowienia jednoznacznie wynika, że Sąd drugiej instancji
uwzględnił treść art. 677 k.p.c., stosowanego odpowiednio do orzeczenia
o stwierdzeniu zasiedzenia (art. 610 § 1 k.p.c.), i przyjął brak związania wnioskiem
co do osób, które nabyły prawo własności w drodze zasiedzenia jak również co do
chwili, w której to nabycie nastąpiło. Co więcej, pomimo podawania przez Skarb
Państwa dnia 30 marca 1971 r., jako początkowej daty objęcia w posiadanie
nieruchomości, sąd drugiej instancji, w związku z treścią zarzutów apelacyjnych,
5
podjął się rozważań dotyczących wcześniejszego okresu posiadania
nieruchomości. Natomiast nieuwzględnienie okresu posiadania samoistnego
Skarbu Państwa sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 1958 r. było
wynikiem, zarzucanego w innym miejscu skargi kasacyjnej, zastosowania art. 121
pkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c.
Nie ma także racji skarżący kwestionując uznanie przez sąd, że w okresie
obowiązywania art. 9 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. (w tekście jednolitym
art. 16 ust. 3 i 4 Dz. U. Nr z 1989 r., Nr 58, poz. 348 ze zm.) istniał stan siły wyższej
powodujący zawieszenie biegu zasiedzenia. Jak wskazał Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 26 października
2007 r. (sygn. akt 30/07, OSNC 2008, nr 5, poz. 43) zastosowanie art. 121 pkt 4
w związku z art. 175 k.c. jest uzasadnione tylko w razie ustalenia, iż osoba
uprawniona do skutecznego dochodzenia roszczenia o wydanie nieruchomości
rzeczywiście była tej możliwości pozbawiona. Takie ustalenie nie może być
dokonane wyłącznie na podstawie twierdzeń osoby uprawnionej. Konieczne jest
wykazanie, że w ówczesnych warunkach ustrojowych i w stanie prawnym wówczas
obowiązującym skuteczne dochodzenie roszczenia nie było możliwe bądź
ze względu na niedostępność środków prawnych, które pozwoliłyby podważyć
wadliwe akty władzy publicznej, bądź ze względu na to, że powszechna praktyka
stosowania obowiązujących wówczas przepisów - obiektywnie biorąc - nie
stwarzała realnych szans uzyskania korzystnego dla uprawnionego rozstrzygnięcia.
Taki właśnie obiektywnie istniejący stan rzeczy uniemożliwiający poprzednikom
prawnym właścicieli nieruchomości skuteczne dochodzenie swych praw
wprowadziła ustawa z dnia 12 marca 1958 r. Zgodnie z jej art. 9 nieruchomości
rolne i leśne, objęte we władanie Państwa do dnia jej wejścia w życie, przyjmowało
się na własność Państwa bez względu na ich obszar, jeżeli znajdują się one nadal
we władaniu Państwa lub zostały przekazane przez Państwo w użytkowanie innym
osobom fizycznym lub prawnym. Skutek nacjonalizacyjny następował bez względu
na sposób objęcia przez Państwo we władanie nieruchomości. O przejęciu
nieruchomości leśnych orzekał dyrektor okręgowego zarządu lasów państwowych
a postępowania sądowe o przywrócenie posiadania lub wydanie nieruchomości
podlegały umorzeniu. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 sierpnia
6
2008 r. (sygn. akt II CSK 105/08, nie publ.), do chwili uchylenia mocy wiążącej art.
9 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. przepis ten zawierał stosowaną niejednokrotnie
konstrukcję postanawiającą o nabyciu prawa z mocy ustawy, lecz połączoną
z wydaniem aktu administracyjnego stwierdzającego nabycie. Znaczenie takiego
aktu wynika z jego legitymującego charakteru, umożliwiającego wykonywanie
prawa rozporządzania rzeczą będącego istotnym atrybutem prawa własności.
Umorzenie postępowania w sprawach o przywrócenie posiadania lub wydanie
nieruchomości mogło nastąpić po stwierdzeniu, że właściwy organ administracyjny
wydał orzeczenie o przejęciu przedmiotu sporu na własność Państwa (tak Sąd
Najwyższy w orzeczeniu z dnia 21 sierpnia 1959 r., I CR 964/58, OSNCK 1961, nr
2, poz. 42). Dlatego, jak trafnie podniósł Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
16 września 2011 r. (sygn. akt IV CSK 63/11, nie publ.) powołując się także na
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2009 r., IV CSK 442/09
odmawiające w podobnej sprawie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania),
wystąpienie przez właścicieli nieruchomości pozostających we władaniu Państwa
w okresie obowiązywania ustawy z dnia 12 marca 1958 r. z powództwem
o przywrócenie posiadania lub wydanie rzeczonej nieruchomości niechybnie
prowadziłoby do przejęcia nieruchomości na własność Państwa. Wymienione
przepisy stanowiły zatem przeszkodę w dochodzeniu roszczeń przez właścicieli
nieruchomości znajdujących się w posiadaniu Skarbu Państwa, która uzasadnia
zastosowanie art. 121 pkt 4 w związku z art. 175 k.c.
Brak jest natomiast uzasadnionych podstaw aby przyjmować, iż do chwili
wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 1958 r. istniały obiektywne przeszkody
uniemożliwiające rozpoczęcie lub powodujące zawieszenie biegu zasiedzenia.
Sąd Okręgowy przytoczył wprawdzie akty prawne zawierające restrykcyjne
regulacje wobec osób, które zgłosiły przynależność do narodowości niemieckiej.
Nie oznacza to jednak, iż osoby, którym zostały postawione niesłuszne zarzuty
pozbawione były skutecznych środków zmierzających do ochrony ich praw.
Dowodem tego jest wydanie dnia 5 marca 1946 r. postanowienia przez Sąd
Grodzki, mocą którego ówczesna właścicielka nieruchomości została
zrehabilitowana i nakazano zwolnienie jej całego majątku nieruchomego.
Nie stanowi wystarczającej podstawy do wnioskowania o obiektywnym braku
7
możliwości odzyskania nieruchomości pismo sporządzone dnia 25 stycznia 1958 r.,
a więc po wielu latach, przez Prezydium Wojewódzkiego Zarządu Rolnictwa, nawet
jeśli zawierało ono informacje wprowadzające w błąd właścicieli nieruchomości.
Z tego samego pisma wynika, że spadkobiercy M. C. zwracali się do organów
administracji państwowej o zwrot nieruchomości. Uczestniczący w postępowaniu
następcy prawni M. C. nie wykazali aby poza tym wnioskiem podejmowali inne,
zgodne z prawem, próby zmierzające do ochrony ich praw jak też nie wskazali
konkretnych, do nich odnoszących się, przyczyn zaniechania dokonania tych
czynności, pomimo dysponowania orzeczeniem uznającym ich prawa do
nieruchomości. Wskazany przez sąd § 6 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego
dotyczy zwolnienia od zajęcia majątku, co do którego pozostały w mocy orzeczenia
o przepadku zapadłe przed wejściem w życie ustawy z dnia 20 lipca 1950 r.
o zniesieniu sankcji oraz ograniczeń w stosunku do obywateli, którzy zgłosili swą
przynależność do narodowości niemieckiej.
Z tych względów słusznie zarzuca się w skardze kasacyjnej, w ramach
naruszenia art. 121 pkt 4 k.c. w związku z art. 175 k.c. oraz art. 172 k.c.,
nieuwzględnienie okresu posiadania nieruchomości przez Skarb Państwa przed
wejściem w życie ustawy z dnia 12 marca 1958 r. jak również okresu po uchyleniu
tej ustawy. Nie uprawnia to jednak do uchylenia i zmiany zaskarżonego
postanowienia.
Posiadanie nieruchomości przez Skarb Państwa przed wejściem w życie
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. obejmuje także okres sprzed dnia 1 stycznia
1947 r. Zgodnie z art. XLII przepisów wprowadzających kodeks cywilny, jeżeli
przed dniem 1 stycznia 1947 r. istniał stan rzeczy, który według przepisów prawa
rzeczowego (dekret z dnia 11 października 1946 r. - Dz. U. Nr 57, poz. 319)
i kodeksu cywilnego prowadziłby do zasiedzenia, jakkolwiek według przepisów
obowiązujących przed dniem 1 stycznia 1947 r. zasiedzenie nie byłoby w tym
wypadku możliwe, termin zasiedzenia biegnie od dnia 1 stycznia 1947 r.
i ulega skróceniu o czas, w ciągu którego ten stan rzeczy istniał przed tą datą,
jednakże najwyżej o połowę. Z tego względu istotna jest ocena, czy przed dniem
1 stycznia 1947 r. w miejscu położenia nieruchomości mogło biec na rzecz Skarbu
Państwa zasiedzenie co do przedmiotowej nieruchomości (zob. postanowienie
8
Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004 r., sygn. akt IV CK 21/04, Biul. SN
2005/2/14). Poza tym wymagają ustalenia i rozważenia okoliczności, które odnoszą
się do dalszego biegu zasiedzenia po uchyleniu ustawy z dnia 12 marca 1958 r.,
w tym także, czy nie zaszły zdarzenia, które mocy art. 123 k.c. w związku z art. 175
k.c. powodują przerwę biegu zasiedzenia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 w związku z art.
13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania sądowi drugiej instancji