Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 351/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. P.
przeciwko Bankowi I Oddziałowi w S.
o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 stycznia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, przekazując temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
A. P. wniosła o ustalenie, że nieważne jest poręczenie na wekslu in blanco
za zobowiązanie M. P. wręczonym pozwanemu 4 września 2001 r., bowiem jej
oświadczenie woli dotknięte było wadami, o jakich mowa w art. 82, 84, 87 i 88 k.c.
oraz z uwagi na przesłanki określone w art. 388 k.c.; ewentualnie domagała się
ustalenia, że stosunek prawny wynikający z poręczenia wekslowego nie istnieje z
uwagi na sprzeczność umowy o udzieleniu poręczenia z prawem i zasadami
współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2 k.c.).
Bank w S. wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 26 sierpnia 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, odstąpił
od obciążenia powódki kosztami postępowania i orzekł o wynagrodzeniu należnym
jej pełnomocnikowi z urzędu.
Rozstrzygnięcie zapadło po ustaleniu, że rodzice powódki M. P. i W. P. od
1991 r. prowadzili działalność gospodarczą - Zakład Odzieżowy „P.”. M. P. była
zarejestrowana jako jego właściciel, ale prowadzeniem działalności gospodarczej
faktycznie zajmował się W. P. Od 1997 r. rodzice powódki zaciągali u pozwanego
coraz wyższe kredyty na pokrycie kosztów działalności gospodarczej.
Wierzytelności kredytowe banku były w różny sposób zabezpieczane. Zgodnie z
umową kredytową z 4 września 2000 r. obowiązek spłaty przez M. P. zadłużenia
w rachunku bieżącym do kwoty 500.000 zł przedłużony został ostatecznie do
3 września 2001 r. Umową z 16 października 2000 r. pozwany udzielił M. P. i W. P.
kolejnego kredytu w wysokości 100.000 zł.
W. P. zmarł 26 stycznia 2001 r. na skutek obrażeń doznanych w wypadku
samochodowym.
W lutym 2001 r. powódka ukończyła 18 lat.
Po śmierci męża prowadzeniem Zakładu Odzieżowego „P.” zajęła się M. P. i
zwróciła się do pozwanego o udzielenie jej kolejnego kredytu na pokrycie kosztów
działalności. Bank uzależnił udzielenie kredytu od jego zabezpieczenia hipoteką na
udziałach we własności nieruchomości należących do M. P. i jej małoletnich dzieci,
jako spadkobierców W. P. W sierpniu 2001 r. M. P. wystąpiła do Sądu Rejonowego
o zezwolenie na obciążenie hipoteką kaucyjną do kwoty 750.000 zł na rzecz
3
pozwanego Banku nieruchomości zabudowanej domem mieszkalnym w S. przy ul.
N.[...], której współwłaścicielami było troje jej małoletnich dzieci. Postanowieniem
z 21 stycznia 2002 r. Sąd oddalił ten wniosek. Współwłaścicielem tej nieruchomości
jest też powódka.
M. P. złożyła do Banku w S. wniosek o odnowienie linii kredytowej. Bank
zbadał jej zdolność kredytową i na podstawie dokumentów finansowych Zakładu
Odzieżowego „P.” ocenił, że zdolność taką posiada. Strony uzgodniły termin
podpisania umowy kredytowej. M. P. miała możliwość negocjowania warunków
umowy, w tym również sposobu zabezpieczenia kredytu. Do zawarcia umowy
kredytowej doszło 4 września 2001 r. Pracownik pozwanego przedstawił także
powódce warunki kredytowe, kwotę kredytu, okres kredytowania. Przed
udzieleniem poręczenia wekslowego powódka nie czytała przedstawionych jej
dokumentów. Zgodnie z umową zadłużenie M. P. w wysokości 500.000 zł mogło
być utrzymane do 3 września 2002 r. Zabezpieczeniem kredytu były: zastaw
rejestrowy na samochodzie marki Fiat Ducato wraz z cesją praw z polisy
ubezpieczeniowej AC, przewłaszczenie wraz z cesją praw z polisy
ubezpieczeniowej maszyn i urządzeń szwalniczych o wartości inwentarzowej
241.023,14 zł, hipoteka kaucyjna w kwocie 750.000 zł na udziale we własności
zabudowanej nieruchomości w S. przy ul. N.[...], weksel własny in blanco
kredytobiorcy poręczony przez powódkę, cesja wierzytelności w kwocie 100.000 zł
przysługującej M. P. w stosunku do Zakładu Przemysłu Odzieżowego K. S.A.
M. P. wręczyła pozwanemu weksel in blanco jako zabezpieczenie spłaty
kredytu zaciągniętego przez nią 4 września 2001 r., a powódka poręczyła za
zobowiązanie M. P. do wysokości 500.000 zł. W stosunku do wystawcy weksel
mógł być uzupełniony na kwotę do 1.000.000 zł. Powódka wyraziła zgodę na
zabezpieczenie kredytu hipoteką na jej udziale we własności nieruchomości w S.
przy ul. N.[...].
Decyzją pozwanego z 5 listopada 2001 r. kredyt zaciągnięty przez M. P. w
wysokości 500.000 zł został postawiony w stan natychmiastowej wymagalności z
jednoczesnym wypowiedzeniem umowy z 4 września 2001 r., w części dotyczącej
terminu jego spłaty.
4
Wystawiony przez pozwanego przeciwko M. P. oraz powódce bankowy tytuł
egzekucyjny, z którego wynika, iż istnieje wymagalne i solidarne zadłużenie M. P. z
tytułu kredytu zaciągniętego na podstawie umowy kredytowej z 4 września 2001 r.
oraz powódki z tytułu poręczenia wekslowego za spłatę tego kredytu, po
zaopatrzeniu go klauzulą wykonalności, jest egzekwowany na drodze sądowej.
Powódka aktualnie liczy 27 lat. Jest współwłaścicielem zabudowanej
nieruchomości w S. Innego majątku nie posiada.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za bezzasadne, gdyż powódka nie
wykazała żeby w dacie składania oświadczenia woli o poręczeniu do wysokości
500.000 zł za zobowiązanie swojej matki znajdowała się w stanie wyłączającym
możliwość świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli (art. 82
k.c.). Zdaniem Sądu, powódka była świadoma sytuacji finansowej rodziny po
śmierci ojca, a poręczając wystawiony przez matkę weksel musiała zdawać sobie
sprawę ze znaczenia swojej decyzji. Została przy tym zaznajomiona z warunkami
udzielonego i zabezpieczonego kredytu, choć nie przeczytała przygotowanych
przez pozwanego dokumentów. Powódka nie wykazała także, żeby jej
oświadczenie woli złożone zostało pod wpływem błędu (art. 84 § 1 k.c.), podstępu
(art. 86 § 1 k.c.) czy groźby (art. 87 k.c.), jak również w warunkach przymusowego
położenia, które by wykorzystał pozwany (art. 388 § 1 k.c.).
Zdaniem Sądu Okręgowego, dokonana przez powódkę czynność prawna nie
była sprzeczna z prawem ani z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 i 2
k.c.), a zatem nie jest nieważna. Udzielenie przez powódkę poręczenia wekslowego
celem zabezpieczenia udzielonego jej matce kredytu było prawnie dopuszczalne,
a jego przyjęcie przez pozwanego stanowiło typowy wyraz dbałości kredytodawcy
o zabezpieczenie swoich interesów na wypadek niewypłacalności dłużnika.
Dokonana przez strony czynność nie była zatem sprzeczna z prawem
czy zasadami współżycia społecznego.
Wyrokiem z 14 stycznia 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od
wyroku Sądu Okręgowego, odstąpił od obciążania jej kosztami postępowania
apelacyjnego na rzecz pozwanego i orzekł o wynagrodzeniu należnym jej
pełnomocnikowi z urzędu. Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego oraz ocenę prawną sprawy przyjętą przez ten Sąd.
5
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powódka zarzuciła,
że orzeczenie to zapadło z naruszeniem przepisów postępowania (art. 3983
§ 1 pkt
2 k.p.c.), to jest: - art. 382 i art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c., na skutek
naruszenia art. 227 k.p.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c., polegającego na niewskazaniu
przez Sąd Apelacyjny, które z ustaleń faktycznych poczynionych przez Sąd
I instancji przyjął za własne; - art. 316 § 1 k.p.c., przez przyjęcie za podstawę
wydanego orzeczenia supozycji dotyczącej oceny postępowania pracownika banku
jako niesprzecznego z zasadami współżycia społecznego; - art. 382 k.p.c. poprzez
pominięcie dowodów z dokumentów przedsiębiorstwa wskazujących na rzeczywistą
kondycję finansową działalności prowadzonej przez matkę powódki, która nie
uzasadniała wydania korzystnej decyzji o przedłużeniu umowy kredytu w rachunku
bankowym; - art. 385 k.p.c. i art. 386 § 1 k.p.c. przez jego niezastosowanie.
Powódka zarzuciła nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), a mianowicie: - art. 58 § 2 k.c., poprzez
jego niezastosowanie przy ocenie ważności umowy z 4 września 2001 r., która
została zawarta w celu uzyskania przez pozwanego dodatkowego zabezpieczenia
kredytu, co do którego już w chwili udzielenia poręczenia istniały przesłanki
wskazujące na niemożność dokonania jego spłaty przez kredytobiorcę,
przy jednoczesnej woli banku niewywiązania się z zobowiązana przedłużenia
terminu spłaty.
Powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu względnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Tym samym powódka nie mogła
w skardze kasacyjnej skutecznie zgłosić zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
Stosownie do art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnienie wyroku powinno zawierać
wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów,
które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł i przyczyn, dla
6
których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.
W związku z art. 391 § 1 k.p.c. przepis ten ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu apelacyjnym. Odpowiednie stosowanie art. 328 § 2 k.p.c.
do uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji oznacza, że nie musi ono
zawierać wszystkich elementów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji; sąd
odwoławczy obowiązany jest jednak zamieścić w uzasadnieniu takie elementy,
które ze względu na treść apelacji i zakres rozpoznania, są potrzebne
do rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd pierwszej instancji w motywach swojego orzeczenia przedstawił
ustalony przez siebie stan faktyczny sprawy, wskazał na środki dowodowe, które
stały się podstawą dokonanych ustaleń oraz przedstawił własną ocenę prawną
zgłoszonych roszczeń. W uzasadnieniu wyroku wydanego w wyniku rozpoznania
apelacji powódki od wyroku Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny władny był
pominąć powtórzenie tych ustaleń i ocen Sądu Okręgowego, które uznał
za prawidłowe po ich skontrolowaniu w toku instancji. Sąd Apelacyjny odniósł się
do zarzutów zgłoszonych przez powódkę w apelacji w odniesieniu do oceny
dowodów dokonanej przez Sąd Okręgowy. Pominął jednak wyjaśnienie przyczyn,
dla których za nieistotne dla rozstrzygnięcia uznał skorzystanie ze złożonych przy
pozwie dokumentów zawierających dane o wynikach finansowych działalności
gospodarczej prowadzonej przez matkę powódki w chwili, gdy pozwany podjął
decyzję o zawarciu z nią dalszej umowy kredytowej i dwa miesiące później, gdy tę
umowę wypowiedział. Powódka odwoływała się do tych dokumentów w celu
wykazania, że wyniki działalności gospodarczej prowadzonej przez jej matkę
wykazywane 4 września 2001 r. w niczym nie odbiegały od tych, które osiągała ona
5 listopada 2001 r., to jest w momencie wypowiedzenia jej umowy kredytowej, i nie
uzasadniały decyzji o zawarciu umowy kredytowej z 4 września 2001 r.
Z odwołaniem się do danych wynikających z tych dokumentów oraz z zeznań
przesłuchanych w sprawie świadków powódka zamierzała wykazać, że pozwany
zawarł z jej matką umowę kredytową z 4 września 2001 r. wyłącznie po to,
by uzyskać dalsze, właściwsze zabezpieczenie dla kredytów udzielonych M. P.
poprzednio, a niezabezpieczonych należycie, nie zaś po to, by rzeczywiście
7
udostępnić M. P. odnawialną linię kredytową w celu umożliwienia jej prowadzenia
działalności gospodarczej przez kolejny rok. Trzeba wskazać, że powyższe
okoliczności mogły mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia, gdyż podstawa faktyczna
powództwa obligowała sąd do dokonania oceny umowy prowadzącej do udzielenia
przez powódkę poręczenia wekslowego za zobowiązanie jej matki w świetle nie
tylko obowiązującego prawa, ale i zasad współżycia społecznego.
Artykuł 316 § 1 k.p.c. stanowi, że sąd wydając wyrok bierze za podstawę
stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Tak też postąpiły Sądy obu
instancji w niniejszej sprawie, przyjmując za podstawę rozstrzygnięć
te okoliczności, które w dacie zamknięcia rozprawy uznały za wykazane dowodami
zaoferowanymi przez strony. Przyjęcie za podstawę wydanego orzeczenia – jak
zarzuca powódka – „supozycji dotyczącej oceny postępowania pracownika banku
jako niesprzecznego z zasadami współżycia społecznego” nie ma związku
ze stosowaniem art. 316 § 1 k.p.c. i nie może być uznane za formę naruszenia tego
przepisu. Inną kwestią jest odpowiedź na pytanie, czy zasady doświadczenia
życiowego rzeczywiście wspierały rozumowanie Sądu leżące u podstaw oceny
dowodu z zeznań pracownika pozwanego banku co do okoliczności zawarcia
z powódką i jej matką umowy kredytowej, ale badanie tego rodzaju zarzutu
w postępowaniu kasacyjnym nie jest możliwe z przyczyn podanych wyżej.
2. Na podstawie art. 189 k.p.c. powódka wystąpiła o ustalenie, że nieważna
jest zawarta przez nią z pozwanym umowa udzielenia poręczenia wekslowego
za wystawcę, a żądanie to zgłosiła w warunkach, gdy pozwany wszczął przeciwko
niej postępowanie egzekucyjne na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego
zaopatrzonego klauzulą wykonalności. Tytuł wykonawczy, którym pozwany
posługuje się w postępowaniu egzekucyjnym jest dokumentem wystawionym przez
niego i nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Sądy obu instancji uznały,
że powódka ma w tych warunkach interes prawny w domaganiu się ustalenia
nieważności umowy poręczenia wekslowego, w związku z którą doszło do
wystawienia przez pozwanego tytułu wykonawczego i wszczęcia egzekucji.
Wydane w sprawie orzeczenie będzie rozstrzygało o jednej z przesłanek
decydujących o dopuszczalności prowadzenia przeciwko powódce egzekucji.
8
3. W orzecznictwie dominuje pogląd, że źródłem zobowiązania wekslowego,
w tym też poręczyciela, nie jest samo wystawienie weksla lecz umowa dochodząca
do skutku przez wydanie weksla lub jego zwrócenie posiadaczowi (por. uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95,
OSNC 1995, nr 12, poz. 168 i wyrok Sądu Najwyższego z 16 września 2004 r.,
IV CK 712/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 143).
Żądanie pozwu dotyczy umowy, na podstawie której powódka udzieliła
poręczenia na wekslu in blanco wystawionym przez jej matkę, wręczonym
pozwanemu w celu zabezpieczenia jego wierzytelności z umowy zawartej
4 września 2001 r.
W wyroku z 16 września 2004 r., IV CK 712/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz.
143, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zarówno umowa mająca być źródłem
zobowiązania wekslowego, jak i umowa mająca rodzić stosunek podstawowy mogą
być dotknięte różnego rodzaju wadami, w szczególności powodującymi ich
nieważność lub uzasadniającymi ich unieważnienie (wzruszenie) przez uchylenie
się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli. W okolicznościach
konkretnego przypadku wadliwością mogą być dotknięte obie umowy, tylko umowa
mająca być źródłem zobowiązania wekslowego lub też tylko umowa mająca rodzić
stosunek podstawowy. Wykazanie nieważności lub unieważnienie umowy będącej
źródłem zobowiązania wekslowego jest jednoznaczne ze stwierdzeniem
nieistnienia tego zobowiązania i czyni zbytecznym zajmowanie się umową mającą
rodzić stosunek podstawowy. Dowiedzenie nieważności lub unieważnienie umowy
mającej rodzić stosunek podstawowy pozwala dłużnikowi wekslowemu
skutecznie bronić się przed dochodzeniem roszczenia z weksla zarzutem
nienależnego świadczenia.
Powódka zarzucała, że umowa prowadząca do udzielenia przez nią
poręczenia wekslowego za matkę - wystawcę weksla była dotknięta nieważnością
w związku z wadami jej oświadczenia woli. W ocenie Sądów obu instancji powódka
nie wykazała, żeby złożyła oświadczenie prowadzące do zawarcia umowy w stanie
wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
działanie pod wpływem bezprawnej groźby czy błędu, co uzasadniałoby powołanie
się na nieważność (art. 82 i 84 k.c.) lub unieważnialność jej oświadczenia (art. 87
9
k.c.). Nie wykazała także przesłanek zawarcia umowy w warunkach określonych
w art. 388 k.c. Powódka w skardze kasacyjnej ocen tych nie kwestionuje. W toku
procesu powódka zarzucała jednak także, że umowa poręczenia wekslowego jest
nieważna z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58
§ 2 k.c.). Nieważność czynności wynikająca z tej przyczyny jest sankcją dalej idącą
od sankcji, której poddany jest błąd czy groźba, w związku z czym jej ustalenie
powoduje bezprzedmiotowość rozpatrywania uchylenia się od skutków prawnych
czynności z powodu groźby lub błędu.
Oceniając kwestionowaną czynność pod tym kątem Sąd Apelacyjny
stwierdził, że nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego „uczciwa
i uzasadniona chęć zabezpieczenia udzielonego kredytu przez pozwany Bank
w prawnie dopuszczalny sposób”, a o takich zamiarach pozwanego wnioskował
z odwołaniem się do jego statusu instytucji zaufania publicznego. Przypisanie przez
Sąd Apelacyjny pozwanemu bankowi cech instytucji zaufania publicznego nie
usprawiedliwia konstruowania domniemania faktycznego, że każda czynność
dokonana przez osobę umocowaną do działania w jego imieniu jest zgodna
z prawem i zasadami współżycia społecznego. O zgodności konkretnej zawartej
umowy z prawem i zasadami współżycia społecznego można wnioskować tylko po
zbadaniu przesłanek i skutków złożonych oświadczeń oraz kontekstu sytuacyjnego,
w którym oświadczenia stron były składane. Za uczciwe i uzasadnione działanie
banku z zamiarem uzyskania zabezpieczenia udzielonego kredytu przez osobę
inną niż kredytobiorca można uznać tylko takie czynności, które zostaną
poprzedzone rzetelną oceną zdolności kredytowej kredytobiorcy oraz
przeprowadzone po wyjaśnieniu osobie udzielającej zabezpieczenia charakteru
i skutków dokonywanej przez nią czynności. Od banku trzeba wymagać, by stronie
zawieranej umowy rzetelnie wyjaśniał jej znaczenie i zakres wynikających z niej
obciążeń.
Co do zasady, trafne jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że wymaganie
przez bank będący profesjonalną instytucją kredytową różnorodnych form
zabezpieczenia udzielonego kredytu nie jest ani sprzeczne z prawem, ani
z zasadami współżycia społecznego. W konkretnych okolicznościach zawarcie
przez bank umowy kreującej pewien rodzaj zabezpieczenia jego wierzytelności
10
może być jednak uznane za takie działanie. Przy wykładni art. 58 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny pominął pogląd wyrażony w piśmiennictwie i judykaturze (por. np.
uchwała Sądu Najwyższego z 9 marca 1993 r., III CZP 27/93, OSP 1994, nr 2, poz.
27; wyroki Sądu Najwyższego z 12 listopada 1974 r., I CR 602/74, OSP 1976, nr 7-
8, poz. 143 i z 18 marca 2008 r., IV CSK 478/07, niepubl.), zgodnie z którym
obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy zasługuje na negatywną
ocenę moralną, a w konsekwencji prowadzi do jej uznania za sprzeczną z
zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy do takiego ukształtowania
stosunków umownych, który jest dla niej w sposób widoczny krzywdzący, doszło
przy świadomym lub tylko spowodowanym niedbalstwem, wykorzystaniu przez
drugą stronę swojej silniejszej pozycji. Umowa zawarta przez stronę działającą pod
presją faktycznej przewagi kontrahenta nie może być bowiem uznana za wyraz w
pełni swobodnej i rozważnie podjętej przez nią decyzji. Dominująca pozycja jednej
ze stron umowy w stosunku do kontrahenta może być zarówno następstwem
istniejącego między nimi stosunku zależności o charakterze ekonomicznym, czy też
mającej źródło w stosunkach rodzinnych, jak i szczególnych okoliczności
dotyczących osoby słabszego partnera związanych np. z jego chorobą,
w przebiegu której następuje upośledzenie sfery motywacyjnej i decyzyjnej.
4. Weksel in blanco wykorzystywany jest jako forma zabezpieczenia
wykonania zobowiązań na tle istniejącego już stosunku prawnego, ale
o nieustalonej jeszcze ostatecznej wysokości. Zobowiązanie z weksla in blanco
związane jest zwykle z jednym konkretnym stosunkiem podstawowym, a w braku
stosownego porozumienia weksel taki nie może być wykorzystany jako
zabezpieczenie innych wierzytelności. Przyjęcie przez wierzyciela zabezpieczenia
w tej formie powoduje, że w razie niezaspokojenia wierzytelności przez dłużnika
będzie on mógł wypełnić weksel i uzyskać na jego podstawie zaspokojenie
po przeprowadzeniu procesu przeciwko dłużnikowi lub w związku ze zbyciem
weksla. Jego wręczenie ułatwia zaspokojenie interesu wierzyciela w stosunku
podstawowym, a treścią umowy o poręczenie takiego weksla jest zobowiązanie się
poręczyciela do spełniania świadczenia z weksla wypełnionego przez wierzyciela
w sposób w niej ustalony w sytuacji, gdy świadczenia nie spełni wystawca.
11
Umowa o poręczenie wekslowe kreuje odrębny stosunek prawny pomiędzy
poręczycielem i wierzycielem od stosunku prawnego łączącego go z wystawcą.
Z ustaleń przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia wynika, że powódka
wręczyła pracownikowi pozwanego weksel poręczony za wystawcę 4 września
2001 r. Była wówczas obecna przy zawieraniu umowy o współpracy kredytowej
pomiędzy pozwanym i jej matką. Do czynności doszło osiem miesięcy po śmierci
ojca powódki, w warunkach, gdy jej matka próbowała podołać obowiązkowi
zapewnienia środków utrzymania dla rodziny, w tym trójki małoletnich dzieci
i powódki, która dopiero co osiągnęła pełnoletniość. Działalność gospodarcza
zarejestrowana na matkę powódki, ale faktycznie prowadzona przez jej ojca już
wcześniej przynosiła straty, ale innej koncepcji pozyskania środków utrzymania dla
rodziny matka powódki nie miała. Pozytywna ocena jej zdolności kredytowej przez
pozwany bank po zbadaniu dokumentacji prowadzonego przedsiębiorstwa
stwarzała warunki do zaangażowania sił i środków, którymi dysponowała rodzina
w kredytowane przedsięwzięcie. Dla powódki, jako osoby mającej dokonać
zabezpieczenia wierzytelności kredytowej, ta pozytywna ocena zdolności
kredytowej przedsiębiorstwa matki mogła mieć znaczenie motywacyjne,
bo wskazywała na to, że przedsiębiorstwo może prowadzić działalność oraz
przynosić zyski dostateczne dla spłacenia wierzycieli i zabezpieczenia bytu rodziny.
W obrębie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia brak jest ustaleń co do tego,
jaka była treść umowy o współpracy zawartej przez pozwanego z M. P. 4 września
2001 r., czy oznaczała tylko odroczenie w czasie wymagalności kredytów
udzielonych M. P. już wcześniej i niespłaconych na czas, w jakim zakresie matka
powódki wykorzystała postawioną wówczas do jej dyspozycji linię kredytową, jakie
nowe okoliczności związane z prowadzoną przez nią działalnością spowodowały,
że po dwóch miesiącach od udostępnienia jej linii kredytowej pozwany
wypowiedział umowę z 4 września 2001 r. Pozwany okoliczności tych nie próbował
nawet objaśnić, choć było to konieczne w świetle zarzutów powódki, że zawarł z jej
matką umowę z 4 września 2001 r. wyłącznie po to, by uzyskać dalsze, właściwsze
zabezpieczenie dla kredytów udzielonych M. P. poprzednio, a nienależycie
zabezpieczonych, nie zaś po to, by rzeczywiście udostępnić M. P. odnawialną linię
12
kredytową w celu umożliwienia jej prowadzenia działalności gospodarczej przez
kolejny rok.
Z ustaleń Sądów obu instancji nie wynika, jakiej treści porozumienie co do
sposobu wypełnienia weksla zawarła powódka z pozwanym 4 września 2001 r.,
czy powódka składając oświadczenie o poręczeniu za wystawcę weksla
wręczonego pozwanemu w celu zabezpieczenia jego wierzytelności z umowy
z 4 września 2001 r. wiązała je z wierzytelnością o spłatę kredytu, który postawiony
zostanie do dyspozycji matki i wykorzystany przez nią po 4 września 2001 r. w celu
kontynuowania działalności gospodarczej, czy z wierzytelnością o spłatę zaległości
kredytowych z poprzedniego okresu.
Jedynym składnikiem majątku, jakim dysponowała powódka w dacie
zawarcia z nią umowy o poręczenie wekslowe był odziedziczony po ojcu udział
we własności nieruchomości, na której rodzina zaspokajała swoje potrzeby
mieszkaniowe. Tym składnikiem majątku powódka mogła dysponować
i zadysponowała w ten sposób, że obciążyła go hipoteką w celu zabezpieczenia
wierzytelności pozwanego w stosunku do jej matki. Żadnego innego majątku
powódka nie miała, uczyła się, pozostawała na utrzymaniu matki i w perspektywie
najbliższych lat nie miała widoków na zdobycie środków, z których by mogła
zaspokoić zobowiązania matki, gdyby przyszło jej za nie osobiście odpowiadać.
Wbrew ocenom Sądu Apelacyjnego, zupełnie naturalne jest, że w tej sytuacji
powódka liczyła się z odpowiedzialnością w stosunku do pozwanego tymi
składnikami majątku, które do niej należą, nie zaś z odpowiedzialnością dotyczącą
majątku, którego nie ma, nie wiadomo, czy będzie miała i kiedy. Ustanowienie
hipoteki na udziale we własności nieruchomości w celu zabezpieczenia
wierzytelności pozwanego banku w stosunku do jej matki stawiało powódkę
w zupełnie innej sytuacji wobec niego, niż udzielenie poręczenia wekslowego
za matkę, która wręczyła pozwanemu weksel in blanco w celu zabezpieczenia tej
samej wierzytelności.
Skoro pozwany widział możliwość zaspokojenia się w związku z uzyskaniem
tego rodzaju zabezpieczeń od osiemnastoletniej, uczącej się osoby, to miał
obowiązek poinformowania jej, jakiego rodzaju skutki powoduje ich ustanowienie.
Znajomość reguł obrotu wekslowego wcale nie jest powszechna, stosunkowo
13
często wiedzy na ten temat nie mają przedsiębiorcy z długim doświadczeniem.
Przy braku ku temu szczególnych podstaw, z odwołaniem się do samego tylko
doświadczenia życiowego, nie można przyjmować, że wiedzę na temat istoty
i skutków poręczenia wekslowego ma osiemnastoletnia, ucząca się osoba.
W stosunku do takiej osoby bank zamierzający wykorzystać tę formę
zabezpieczenia ma szczególne obowiązki informacyjne, co ma związek z jego
statusem, jako instytucji zaufania publicznego i profesjonalisty. Samo tylko
stwierdzenie, że powódka nie przeczytała dokumentów przedstawionych jej przy
zawieraniu umów z 4 września 2001 r. nie ma wpływu na powyższą ocenę, chyba
że wykazane zostanie, iż w dokumentach, których powódka nie przeczytała
zawarta była przystępna informacja na temat istoty i skutków zabezpieczeń,
które ma ustanowić na rzecz banku.
Sądy obu instancji nie dopatrzyły się sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego umowy zawartej przez strony, a kwestionowanej przez powódkę, lecz
ocena ta w związku z brakami w obrębie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia
uniemożliwiającymi dokonanie subsumpcji, jawi się jako przedwczesna. W tym
stanie rzeczy podstawa wniesionej skargi kasacyjnej jest usprawiedliwiona
w zakresie zarzucanego w niej naruszenia art. 58 § 2 k.c., co uzasadnia uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.), przy uwzględnieniu wskazań co do wykładni tych
przepisów zawartych w niniejszym wyroku (art. 39820
k.p.c.).