Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 341/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania J. K.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 stycznia 2011 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. adw. W. D. przyznaje od Skarbu Państwa - Sądu
Okręgowego wynagrodzenie za nieopłaconą pomoc prawną
udzieloną skarżącemu w postępowaniu kasacyjnym w kwocie
120 zł (sto dwadzieścia), którą należy podwyższyć o
obowiązującą stawkę od podatku od towarów i usług.
UZASADNIENIE
2
Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczeniowego Społecznego decyzją z 18
maja 2010 r. stwierdził, że pobierający rentę strukturalną J. K. nie podlegał
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu od 1 kwietnia 2006 r. do 31 grudnia 2008 r.,
gdyż w tym okresie prowadził działalność gospodarczą. Sąd Okręgowy uwzględnił
odwołanie wnioskodawcy i wyrokiem z 5 października 2010 r. zmienił decyzję
pozwanego i ustalił, że wnioskodawca J. K. w spornym okresie podlegał
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Ustalił, że wnioskodawca podlegał
ubezpieczeniu społecznemu rolników w latach 1977-2004. W 1991 r. rozpoczął
prowadzenie działalności gospodarczej, którą zawieszał w okresach od 30 września
do 2 stycznia 2006 r., od 1 stycznia do 31 grudnia 2009 r. i od 1 stycznia 2010 r. Od
2005 r. przyznano mu rentę strukturalną i zaprzestał działalności rolniczej. Sąd
Okręgowy ocenił, że skoro wnioskodawca z chwilą otrzymania renty strukturalnej
nie był rolnikiem, to nie mógł być wyłączony ze szczególnego ubezpieczenia
emerytalno-rentowego przysługującego z tytułu pobierania tej renty, nawet gdy
prowadził działalność gospodarczą. Podstawę prawną rozstrzygnięcia stanowiły
przepisy art. 6 pkt 1, art. 5a, art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz.
291 ze zm.; dalej jako „ustawa o usr”).
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego i wyrokiem z 26 stycznia
2011 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie wnioskodawcy.
Zauważył, że wnioskodawca został wyłączony z ubezpieczenia społecznego
rolników w pełnym zakresie wobec zaprzestania działalności rolniczej, co było
warunkiem otrzymania renty strukturalnej, a następnie pozwany zgodnie z art. 16
ust. 1 pkt 3 ustawy o usr objął go ubezpieczeniem społecznym rolników jedynie w
zakresie emerytalno-rentowym od 1 stycznia 2005 r. W tej sytuacji nie miał do
niego zastosowania art. 5a tej ustawy, gdyż dotyczy rolników ubezpieczonych w
pełnym zakresie i prowadzących działalność gospodarczą. Jako rozwiązanie
wyjątkowe przepis ten nie ma zastosowania do innej sytuacji wnioskodawcy, który
nie prowadził działalności rolniczej a podlegał tylko ubezpieczeniu emerytalno-
rentowemu rolników w związku z pobieraną rentą strukturalną. Zasadą jest
wyłączenie z tego ubezpieczenia osób spełniających warunki do objęcia innym
ubezpieczeniem społecznym (art. 16 ust. 3 ustawy o usr). Dotyczy to również
3
wnioskodawcy, który pobierając rentę strukturalną podjął działalność gospodarczą
po jej odwieszeniu od 2 stycznia 2006 r. i prowadził ją do 31 grudnia 2008 r. W tej
sytuacji od następnego kwartału, czyli od 1 kwietnia 2006 r. do 31 grudnia 2008 r.
nie podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu rolników na podstawie art. 16
ust. 1 pkt 3 i ust. 3 ustawy o usr. W tym wypadku J. K. podlegał ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej na podstawie art. 6
ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. 2009 r. Nr 205, poz. 1585; dalej jako „ustawa o sus”).
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 16 ust. 1 pkt 3 i art. 16 ust.
3 ustawy o usr oraz art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o sus przez ich błędne zastosowanie
wskutek wyłączenia spod ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolników osoby
pobierającej rentę strukturalną współfinansowaną ze środków pochodzących z
Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej lub ze
środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich z powodu rozpoczęcia prowadzenia przez tę osobę
pozarolniczej działalności gospodarczej, pomimo że podlega taka osoba z mocy
prawa tylko ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu na podstawie ustawy o usr.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie jest zasadna i dlatego została oddalona.
Zakłada ona, że skarżący podlegał bezwzględnemu (samoistnemu)
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, czyli na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 3
ustawy o usr, zgodnie z którym ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega z
mocy ustawy osoba pobierająca rentę strukturalną współfinansowaną ze środków
pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji
Rolnej lub ze środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz
Rozwoju Obszarów Wiejskich. Skarżący kwestionuje rozstrzygnięcie przyjmujące,
iż ten przepis dawał mu tylko wyjątkowe prawo do podlegania takiemu
ubezpieczeniu.
Ubezpieczenie emerytalno-rentowe z art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o usr jest
wyłączone zgodnie z art. 16 ust. 3 tej ustawy, gdy osoba pobierająca rentę
strukturalną podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu. Wbrew zapatrywaniom
4
skarżącego właśnie ten ostatni przepis stanowi zasadniczą podstawę
rozstrzygnięcia. Przede wszystkim jest to regulacja (norma) istniejąca od początku
w ustawie o usr i zachowuje istotną rolę, gdyż reguluje odrębność ubezpieczenia
społecznego rolników i ubezpieczeń społecznych w systemie powszechnym. Taką
samą rolę w tej ustawie – w części dotyczącej ubezpieczenia wypadkowego,
chorobowego i macierzyńskiego - pełni przepis art. 7 ust. 1. Oba przepisy wyłączają
ubezpieczenie społeczne rolników, jeżeli rolnik podlega innemu ubezpieczeniu
społecznemu. Rolnik prowadzący działalność rolniczą nie podlegał ubezpieczeniu
społecznemu rolników, gdy podlegał innemu ubezpieczeniu społecznemu. Regułę
tę wyłączono tylko w określonych przypadkach do prowadzenia lub rozpoczęcia
przez rolnika działalności gospodarczej, lecz wówczas takie wyłączenie z
podlegania ubezpieczeniom społecznym w systemie powszechnym miało swą
ścisłą regulację (art. 2 ustawy z 12 września 1996 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. Nr 124, poz. 586 ze zm. i art. 5a
ustawy o usr). Oba zatem przepisy – art. 7 ust. 1 i art. 16 ust. 3 ustawy o usr –
wyrażają też zasadę pierwszeństwa ubezpieczenia w systemie powszechnym
przed ubezpieczeniem w systemie rolniczym.
Dla rozważanej kwestii ważniejsze jest jednak stwierdzenie, iż nie jest
uprawnione zapatrywanie skarżącego, że przepis art. 16 ust. 3 ustawy o usr ma
zastosowanie tylko do rolników wyłączonych z ubezpieczenia społecznego ze
względu na podleganie innemu ubezpieczeniu, a nie do tych, którzy uzyskali
ubezpieczenie emerytalno-rentowe na szczególnej podstawie z art. 16 ust. 1 pkt 3
ustawy o usr, i dlatego późniejsze rozpoczęcie działalności gospodarczej przez
osobę uprawnioną do renty strukturalnej miałoby pozostawać bez wypływu na to
ubezpieczenie.
Argument skarżącego, że jego ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynika z
samoistnej, niepodlegającej ograniczeniom regulacji art. 16 ust. 1 pkt 3, gdyż
ustawodawca wprowadził ją, mimo że uprawniony do renty strukturalnej nie
prowadzi działalności rolniczej, traci na znaczeniu ze względów systemowych. W
ubezpieczeniach społecznych podleganie ubezpieczeniom zachodzi z mocy ustawy
(rzadko na wniosek) i wynika z reguły z prowadzenia określonej działalności
(rolniczej, gospodarczej, zatrudnienia itp.). Natomiast sytuacja uprawnionego do
5
renty strukturalnej jest w istocie wyjątkowa, bo ustawodawca zdecydował, że
podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu choć nie prowadzi działalności
rolniczej, gdyż musiał jej zaprzestać aby uzyskać prawo do renty strukturalnej.
Nabycie prawa do renty strukturalnej łączy się z tej samej przyczyny z wyłączeniem
z podlegania ubezpieczeniom społecznym rolników. Sytuacja uprawnionego do
renty strukturalnej może być uznana za szczególną, gdyż podlega on
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, choć nie prowadzi działalności rolniczej.
Można zauważyć, że brak takiego faktycznego tytułu ubezpieczenia podobny jest
do dobrowolnego ubezpieczenia w systemie powszechnym, jako że zgodnie z art.
10 ustawy o sus osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i
rentowymi, mogą po ustaniu tych ubezpieczeń kontynuować je dobrowolnie.
Wytłumaczenie rozwiązania przyjętego w art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o usr,
wprowadzającego podleganie ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z mocy
ustawy, może wynikać z tego, że prawo do renty strukturalnej jest okresowe, po
którym to okresie ubezpieczony może uzyskać świadczenie z dotychczasowego
(uprzedniego) ubezpieczenia. Rolnik zapewne prowadziłby działalność do
uzyskania świadczenia w zwykłym trybie, gdyby nie zdecydował się na rentę
strukturalną. Skoro celem renty strukturalnej były określone zmiany w rolnictwie, to
indywidualnie dla rolnika okres tej renty nie powinien być wyłączony z
ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Rolnik podlega więc ubezpieczeniu
emerytalnemu na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o usr. Jednak wobec niego
mają również zastosowanie pozostałe przepisy dotyczące podlegania
ubezpieczeniom społecznym w systemie powszechnym (ustawa o sus).
Wyjątkowa zatem regulacja z art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o usr nie podważa
podstawowej zasady systemu ubezpieczeń społecznych, że ubezpieczenie
zachodzi z mocy ustawy i zależy od faktycznej działalności rolniczej w systemie
ubezpieczenia społecznego rolników albo od zatrudnienia lub innej działalności w
systemie powszechnych ubezpieczeń społecznych. Zapatrywanie skarżącego o
szczególnym znaczeniu art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o usr nie uprawnia stwierdzenia,
że przepis ten stanowi bezwzględną (samoistną) podstawę podlegania
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, gdyż jest wyłączona w sytuacji określonej w
art. 16 ust. 3 tej ustawy.
6
Innymi słowy przepis art. 16 ust. 3 ma zastosowanie również do osób, które
podlegają ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 3,
jeżeli w okresie prawa do renty strukturalnej podejmują działalność gospodarczą.
Regulacja z przepisu art. 16 ust. 3 istniała przed wprowadzeniem tego
szczególnego ubezpieczenia i gdyby miało być inaczej, to ustawodawca wyraźnie
uregulowałby wyłączenie stosowania tego przepisu do ubezpieczenia na podstawie
art. 16 ust. 1 pkt 3. Zwłaszcza, że uprawniony do renty strukturalnej może podjąć
zatrudnienie lub działalność gospodarczą i prawodawca nie pomija tych sytuacji w
regulacji dotyczącej prawa do renty strukturalnej. Renta strukturalna ulega bowiem
zawieszeniu w przypadku podjęcia zatrudnienia lub wykonywania innej pracy
zarobkowej podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem
prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej (§ 15 ust. 1 pkt 1
rozporządzenia z 30 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu
udzielania pomocy finansowej na uzyskiwanie rent strukturalnych objętych planem
rozwoju obszarów wiejskich – Dz. U. Nr 114, poz. 1191 ze zm.). Choć ta regulacja
ogranicza się tylko do samego prawa do renty strukturalnej, to jednocześnie nic nie
zmienia w zakresie podlegania ubezpieczeniom społecznym. W takim kształcie
potwierdza obwiązywanie zwykłych reguł o ubezpieczeniu społecznym
wynikających z faktycznego prowadzenia określonej działalności (zatrudnienia).
Wszak sama renta strukturalna nie stanowi legitymacji do podlegania
ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu, skoro prawo do renty strukturalnej ulega
zawieszeniu w razie podjęcia zatrudnienia. Jeżeli jednak w przypadku prowadzenia
pozarolniczej działalności gospodarczej takie zawieszenie prawa do renty
strukturalnej nie zachodzi, to nie znaczy to, że prowadzenie takiej działalności nie
stanowi tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. Ustawa o sus nie jest w
takiej sytuacji wyłączona. Innymi słowy w przypadku działalności gospodarczej
uprawniony do renty strukturalnej podlega ubezpieczeniu społecznemu z tego
tytułu. Oczywiście o podleganiu ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu w tej
sprawie pozwany nie rozstrzygnął w decyzji, gdyż to należy do Zakład Ubezpieczeń
Społecznych, zatem nie można stwierdzić naruszenia art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o
sus.
7
Reasumując nie można przyjąć, że szczególna regulacja z art. 16 ust. 1 pkt
3 ustawy o usr podważa regułę, iż ubezpieczenie społeczne rolników ustępuje, gdy
ubezpieczony podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu w systemie
powszechnym (ustawie o sus). Ze względu na wspomniane wyżej regulacje z art.
16 ust. 3 i art. 7 ust. 1 ustawy o usr ubezpieczenie społeczne w systemie
powszechnym ma pierwszeństwo przed ubezpieczeniem społecznym rolników.
Skoro przepisy te wyłączają ubezpieczenie społeczne rolników prowadzących
działalność rolniczą, to tym bardziej ubezpieczenie emerytalno-rentowe rolnika
korzystającego z prawa do renty strukturalnej. Przepis art. 5a ustawy o usr stanowi
tu wyjątek i w sprawie nie ma zastosowania, gdyż skarżący nie podlegał
ubezpieczeniu społecznemu jako rolnik, który prowadził działalność rolniczą.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.
O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej orzeczono w uwzględnieniu § 2
ust. 3, § 12 ust. 2, § 13 ust. 4 pkt 2, § 19 rozporządzenia z 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.