Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 65/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Halina Kiryło (przewodniczący)
SSN Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSA Maciej Piankowski
w sprawie z odwołania J. Ż.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem P. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w likwidacji
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 20 kwietnia 2010 r., i decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 grudnia 2009 r. i przekazuje
sprawę temu organowi rentowemu do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
2
Decyzją z dnia 15 grudnia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
stwierdził, że J. Ż. z tytułu zatrudnienia w P. Spółce z o.o. na podstawie umowy o
pracę w okresie od 22 stycznia 2007 r. do 30 czerwca 2007 r. nie podlegał
obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i
wypadkowemu. W podstawie prawnej decyzji organ rentowy powołał przepisy art. 6
ust. 1 pkt 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1, art. 38 ust. 1 i ust. 2, art. 68 ust. 1 pkt 1a i
art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. z 2007 r., Nr 11, poz. 74 ze zm.) oraz art. 13 ust. 2 w związku z
art. 14 ust. 1 lit a rozporządzenia Rady EWG nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r.
o stosowaniu systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób
pracujących na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się
we Wspólnocie (Dz. Urz. UE L. 71.149.2).
Od powyższej decyzji odwołanie złożył wnioskodawca.
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego
stwierdzając, że J. Ż.z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u
pracodawcy P. Spółki z o.o. w okresie od 22 stycznia 2007 r. do 30 czerwca 2007 r.
podlegał obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowemu,
chorobowemu i wypadkowemu.
Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca w dniu 17 stycznia 2007 r. zawarł
umowę o pracę na czas określony z P. Spółką z o.o. na stanowisku pracy –
ubojowiec, z miejscem wykonywania pracy – M., w pełnym wymiarze czasu pracy.
W umowie o pracę pracownik wyraził zgodę na delegowanie go do pracy we Francji
lub Belgii w dowolnym czasie wskazanym przez pracodawcę. Przy zawieraniu
umowy wnioskodawca został zapewniony o przysługującym mu ubezpieczeniu
społecznym. Od 22 stycznia 2007 r. wnioskodawca został delegowany do pracy do
Belgii, gdzie pracował do 30 czerwca 2007 r. Na czas przewidywanego pobytu
otrzymał on zaświadczenie Komisji Administracyjnej do spraw Zabezpieczenia
Społecznego Pracowników Migrujących o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu
w Polsce tzw. E-101, a pracodawca za powyższy okres wystawił wnioskodawcy
świadectwo pracy. W wyniku kontroli przeprowadzonej w 2007 r. u płatnika P.
3
Spółki z o.o., organ rentowy w dniu 15 grudnia 2009 r. wydał zaskarżoną decyzję
15 grudnia 2009 r.
Sąd Okręgowy – powołując sie na przepis art. 11 rozporządzenia Rady EWG
nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia 1408/71
– stwierdził, że właściwe władze Państwa Członkowskiego wydają świadectwo
potwierdzające, że pracownik najemny w dalszym ciągu ustawodawstwu temu
podlega. Zaświadczenie takie ma postać formularza E-101. W sytuacji, gdy
przedsiębiorstwo deleguje swoich pracowników do pracy do jednego z państw Unii
Europejskiej, może płacić za nich składki ubezpieczeniowe w Polsce pod
warunkiem, że ZUS wyda mu zaświadczenie E-101 dla każdego delegowanego
pracownika. Zaświadczenie wydane przez organ rentowy w dniu 31 stycznia 2007
r. jest decyzją administracyjną, ponieważ jest to jednostronna czynność organu
administracji publicznej posiadająca odpowiednią formę prawną i określająca
konsekwencje stosowanej normy prawnej w sprawie indywidualnej w odniesieniu
do konkretnie oznaczonego adresata. Decyzja z 31 stycznia 2007 r. jest decyzją
ostateczną. Ubezpieczony nie złożył od niej odwołania, ani nie podważył jej w
żaden inny sposób.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył apelacją organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2010 r. Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385
k.p.c. oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji uznał, że rozstrzygnięcie głównego sporu sprawy zależy
od oceny charakteru prawnego formularza E-101 poświadczającego ubezpieczenia
społeczne w ZUS J. Ż. w okresie zatrudnienia w Spółce P. od 22 stycznia do 30
czerwca 2007 r.
Zgodnie z art. 11 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) NR 574/72 z dnia 21
marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. UE. L. 72. 74. 1, Dz.U. UE -
sp. 05 -1 - 83 ze zm.) uchylonego z dniem 1 maja 2010 r. rozporządzeniem
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w
sprawie koordynacji i systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. UE. L.
4
04.166.1) instytucja wyznaczona przez właściwe władze Państwa Członkowskiego,
którego ustawodawstwo pozostaje stosowane, wydaje świadectwo potwierdzające,
że pracownik najemny w dalszym ciągu podlega temu ustawodawstwu.
Zaświadczenie takie przybiera postać formularza E-101. W sytuacji delegowania
przez Spółkę swoich pracowników do pracy do jednego z państw Unii Europejskiej,
może ona płacić za nich składki ubezpieczeniowe w Polsce pod warunkiem, że
ZUS wyda jej zaświadczenie E-101 dla każdego delegowanego pracownika.
Bezsporne w sprawie jest, że Spółka P. takie zaświadczenie uzyskała.
Sąd drugiej instancji powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18
marca 2010 r., II UZP 2/10 – OSNP 2010/17-18/216, zgodnie z którą odmowa
wydania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zaświadczenia dotyczącego
ustawodawstwa właściwego (art. 11 rozporządzenia Rady EWG Nr 574/72 z dnia
21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia 1408/71 w sprawie
stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych,
osób prowadzących działalność na własny rachunek i członków ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie) następuje w drodze decyzji, od której
przysługuje odwołanie do sądu właściwego w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych. W przypadku wydania zaświadczenia E-101, ZUS nie tyle poświadcza
dany stan faktyczny czy prawny, ale wypowiada się władczo co do objęcia
konkretnej osoby polskim systemem zabezpieczenia społecznego. Sąd drugiej
instancji podzielił to stanowisko. W powołanej uchwale II UZP 2/10 Sąd Najwyższy
przeprowadził szczegółowe rozważania na temat różnic między decyzją
administracyjną a zaświadczeniem konkludując, że podstawa prawna dla wydania
poświadczenia E-101 w formie decyzji wynika z art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy
systemowej, zgodnie z którym organ rentowy wydaje decyzje w zakresie
indywidualnych spraw dotyczących w szczególności przebiegu ubezpieczenia. Tak
więc Sąd Ubezpieczeń Społecznych jest związany ostateczną decyzją
administracyjną od której strona nie wniosła odwołania w trybie art. 4779
k.p.c., ani
nie podważyła jej skuteczności w inny prawem przewidziany sposób (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2008 r., I UK 173/07, OSNP 2009/5-6/08).
Zdaniem Sądu drugiej instancji przepisy rozporządzenia Rady EWG nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. służą do rozstrzygnięcia kolizji, w razie
5
sprzeczności wynikającej z zastosowania różnych ustawodawstw, bądź ustalają
właściwe podmioty zobowiązane do świadczenia, w razie sporu negatywnego.
Powyższe normy są adresowane do pracowników podejmujących pracę w różnych
państwach członkowskich, przy czym pojęcie pracownika jest definiowane na
podstawie ustawodawstwa mającego zastosowanie w sprawie. Podstawowym
wyznacznikiem wskazującym właściwe ustawodawstwo jest miejsce wykonywania
pracy. Art. 14 ust. 1a wspomnianego rozporządzenia, stanowi, że pracownik zwykle
zatrudniony przez przedsiębiorstwo na terytorium jednego państwa
członkowskiego, który zostaje przez to przedsiębiorstwo skierowany do
wykonywania pracy na terytorium innego Państwa Członkowskiego, w dalszym
ciągu podlega w dziedzinie zabezpieczenia społecznego ustawodawstwu państwa
wysyłającego, pod warunkiem, że przewidywany okres wykonywania pracy za
granicą nie przekracza 12 miesięcy i że pracownik nie został skierowany w miejsce
innej osoby, której okres delegowania upłynął.
W niniejszej sprawie wnioskodawca został delegowany do pracy na
terytorium Belgii przez swojego pracodawcę na okres nie przekraczający 12
miesięcy, jak też nie został skierowany do tej pracy w miejsce innej osoby.
Wydanie zaświadczenia na formularzu E-101, jak i odmowa wydania takiego
zaświadczenia, poprzedzone musi być każdorazowo oceną Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, czy mając na względzie wyżej wymienione przepisy rozporządzenia
1408/71 doprecyzowane decyzjami Komisji Administracyjnej do spraw
Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących zachodzi wyjątek od
zasady określonej w art. 13 ust. 2a rozporządzenia 1408/71, a więc od zasady
prawa miejsca wykonywania pracy. Wydanie, względnie odmowa wydania przez
organ rentowy zaświadczenia E-101 stanowi zatem w swej istocie rozstrzygnięcie
tego organu, co do objęcia, względnie odmowy objęcia pracownika delegowanego
polskim ubezpieczeniem społecznym w danym okresie. W przypadku wydania
zaświadczenia E-101 organ rentowy nie poświadcza dany stan faktyczny czy
prawny, ale wypowiada się władczo co do objęcia konkretnej osoby polskim
systemem zabezpieczenia społecznego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego (w całości) organ rentowy zaskarżył skargą
kasacyjną. Skargę oparto na podstawie materialoprawnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
6
i zarzucono błędną wykładnię art. 11 ust. 1 Rozporządzenia Rady EWG nr 574/72 z
dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonania rozporządzenia nr 1408/71,
dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz do członków ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie, przez przyjęcie, że przepisy te
wprowadzają formalny tryb uchylania lub zmiany zaświadczenia dotyczącego
ustawodawstwa właściwego E-101, którego niezastosowanie powoduje brak
podstawy prawnej dla wydania decyzji o odmowie objęcia ubezpieczeniem
społecznym za ten sam okres, co objęty zaświadczeniem, podczas gdy wskazane
uregulowania nie przewidują takiego trybu.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji oraz o zasądzenie
kosztów procesu według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku – z powołaniem się na
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2010 r., II UZP 2/10 (OSNP 2010/17-
18/216) – przedstawiono ocenę charakteru prawnego zaświadczenia dotyczącego
ustawodawstwa właściwego zgodnie z art. 11 rozporządzenia Rady EWG nr 574/72
z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia 1408/71 w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników
najemnych osób prowadzących działalność na własny rachunek i członków ich
rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. UE. L. 72.74.1, Dz.U. UE. –
sp. 05 – 1 - 83 ze zm.). Zaświadczenie to jest decyzją, którą organ rentowy wydaje
w trybie art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Z uzasadnienia rozpoznawanej skargi kasacyjnej wynika, że w skardze
kasacyjnej – inaczej niż w toku dwuinstancyjnego postępowania sądowego w
sprawie – pozwany organ rentowy nie kwestionuje decyzyjnego charakteru
prawnego przedmiotowego zaświadczenia, osadzonego w polskim systemie
ubezpieczeń społecznych według konstrukcji kompetencji Zakładu Ubezpieczeń
7
Społecznych do rozstrzygnięcia w formie decyzji indywidualnych spraw
dotyczących przebiegu ubezpieczeń.
W związku z tym i ponieważ Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym
niniejszą sprawę podziela interpretację przedstawioną w powołanej uchwale II UZP
2/10 nie zachodzi potrzeba przedstawienia tu argumentacji ją uzasadniającej.
Jeżeli potwierdzenie ubezpieczenia na formularzu E-101 wymaga
rozstrzygnięcia decyzyjnego z zastosowaniem przewidzianego do tego trybu,
łącznie z przysługującym odwołaniem do właściwego sądu (art. 83 ust. 2 ustawy
systemowej) to nie powinna budzić wątpliwości także konieczność zachowania
przewidzianego trybu „weryfikacji” takich rozstrzygnięć. Chodzi bowiem wówczas o
wyłączenie skutków prawnych prawomocnego wyroku sądowego lub ostatecznej
decyzji administracyjnej, od której strona nie wniosła odwołania (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 29 stycznia 2008 r., I UK 173/07, OSNP 2009/5-6/08).
Stosownie do art. 83a ust. 1 ustawy systemowej prawo lub zobowiązanie
stwierdzone decyzją ostateczną Zakładu ulega ponownemu ustaleniu na wniosek
osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną
przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem
tej decyzji, które mają wpływ na to prawo lub zobowiązanie. Stosownie zaś do art.
83a ust. 2 ustawy systemowej decyzje ostateczne Zakładu, od których nie zostało
wniesione odwołanie do właściwego sądu, mogą być z urzędu przez Zakład
uchylone, zmienione lub unieważnione na zasadach określonych w przepisach
Kodeksu postępowania administracyjnego.
Będąca przedmiotem sprawy decyzja organu rentowego z dnia 15 grudnia
2009 r. ustalająca niepodleganie J. Ż. ubezpieczeniu w polskim systemie
ubezpieczenia społecznego, chociaż pozostaje w sprzeczności z będącym decyzją,
zaświadczeniem E-101 została wydana w trybie art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy
systemowej, bez jakiegokolwiek odniesienia się do wcześniejszej ostatecznej w tym
samym przedmiocie decyzji i bez zachowania trybu weryfikacji decyzji ostatecznych
(art. 83a ust. 1 i ust. 2 ustawy systemowej). Sądy obu instancji trafnie zauważyły
istotną wadliwość rozpatrywanej decyzji, która ani w swym uzasadnieniu, ani w
podstawie prawnej nie wskazywała przesłanek i trybu „ponownego” rozpatrywania
8
sprawy tak jakby rozstrzygała w przedmiocie podlegania przez J. Ż. polskiemu
systemowi ubezpieczeń społecznych po raz pierwszy.
Jednakże pomimo zasadniczo trafnej oceny wyrażonej w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku co do charakteru prawnego zaświadczenia E-101 i co do
wadliwości decyzji organu rentowego z dnia 15 grudnia 2009 r., zaskarżony wyrok
jest rozstrzygnięciem do powyższych ocen niekonsekwentnym, a nawet wprost z
nimi sprzecznym. Stwierdzając bowiem wadliwość decyzji organu rentowego drugi
raz rozpoznającego tę samą sprawę Sąd pierwszej instancji pomimo to sprawę tę
rozstrzygnął popełniając błąd wytknięty organowi rentowemu; tak samo jak ten
organ sąd orzekł o przedmiocie wcześniej rozstrzygniętym ostateczną decyzją (w
zaświadczeniu E-101) na podstawie przesłanek (stanu faktycznego) mających
znaczenie przy rozstrzyganiu co do wydania zaświadczenia E-101, natomiast bez
rozpoznania przesłanek (nowych dowodów lub nowych okoliczności w rozumieniu
art. 83a ust. 1 ustawy systemowej lub zasad uchylenia, zmiany lub unieważnienia
decyzji w rozumieniu art. 83a ust. 2 ustawy systemowej) weryfikacji tego
zaświadczenia E-101, będącego decyzją. Rozstrzygnięcie sprawy w wyroku Sądu
pierwszej instancji, rozstrzygnięcie – jak to wyżej wskazano – powielające
wcześniejszą decyzję ostateczną (zaświadczenie E-101) bez rozpoznania
okoliczności mogących mieć znaczenie dla jej weryfikacji, potwierdził Sąd drugiej
instancji w wyroku oddalającym apelację organu rentowego.
Stwierdzając powyższe należało mieć na uwadze, że istoty sprawy
dotyczącej omówionych wyżej przesłanek weryfikacji zaświadczenia E-101 nie
rozstrzyga także zaskarżona odwołaniem decyzja organu rentowego z dnia 15
grudnia 2009 r. W ujęciu skargi kasacyjnej decyzja ta weryfikuje decyzję
poprzednią „w drodze faktycznie zastosowanego wznowienia postępowania w
sprawie na podstawie art. 83a ust. 1 cyt. ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych”. Koniecznego i sformalizowanego w swej strukturze postępowania
zmierzającego do weryfikacji prawa lub zobowiązania stwierdzającego decyzją
ostateczną Zakładu nie może jednakże zastąpić jakieś dorozumiane tylko - jak to
określa skarżący - „faktyczne” zastosowanie wznowienia.
W tych okolicznościach skoro poddane sądowi - na skutek odwołania -
rozstrzygnięcie organu rentowego nie odpowiada wymaganiom trybu ponownego
9
rozpoznania sprawy zakończonej ostateczna decyzją, Sąd Najwyższy uznał, że
najbardziej celowe jest uchylenie nie tylko zaskarżonego wyroku i poprzedzającego
go wyroku Sądu pierwszej instancji ale także decyzji organu rentowego, aby organ
ten rozpoznał sprawę co do jej istoty „weryfikacyjnej” we właściwym do tego trybie
(art. 47714a
w związku z art. 39315
k.p.c.).