Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 marca 2012 r.
II UK 159/11
Upadły nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej i wobec
tego nie podlega ubezpieczeniom społecznym na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 i
art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Przewodniczący SSN Romualda Spyt, Sędziowie SN: Roman Kuczyński
(sprawozdawca), Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 15 marca
2012 r. sprawy z wniosku Zenona S. i Syndyka Masy Upadłości Zakładu Produkcji
Stolarki Budowlanej: D. Zenon S. w K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w S. o objęcie ubezpieczeniem społecznym, na skutek skargi kasa-
cyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 25 stycznia
2011 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 28 stycznia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w S. stwierdził, że Zenon S. od dnia 30 czerwca 2009 r. nie podlega ubezpieczeniom
społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Syndyk masy upadłości oraz wnioskodawca Zenon S. wnieśli odwołanie od
powyższej decyzji domagając się jej zmiany i stwierdzenia, że Zenon S. podlega w
spornym okresie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej.
Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Słupsku wyrokiem z
dnia 27 kwietnia 2010 r. oddalił odwołanie.
2
Apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji wywiódł Zenon S. oraz syndyk
masy upadłości Zakładu Produkcji Stolarki Budowlanej „D.” Zenona S. w K. zaskar-
żając powyższy wyrok w całości.
Wyrokiem z dnia 25 stycznia 2011 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku oddalił apelację. Przedmiotem sporu między stronami była
kwestia, czy Zenon S. od dnia 30 czerwca 2009 r. podlegał ubezpieczeniom społecz-
nym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, a w szczególności
- czy ogłoszenie upadłości likwidacyjnej w stosunku do wnioskodawcy jako przedsię-
biorcy oznaczało, że nie prowadził on już pozarolniczej działalność gospodarczej i nie
podlegał w konsekwencji ubezpieczeniom społecznym z tego tytułu. Sąd stwierdził,
że tytułem do podlegania ubezpieczeniom społecznym, wskazanym w art. 6 ust. 1
pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) jest prowadzenie pozarol-
niczej działalności gospodarczej. Użyte w art. 13 pkt 4 wskazanej ustawy określenie
„wykonywanie działalności" podkreśla, że istotny jest tutaj element faktycznego pro-
wadzenia działalności. Wpis do ewidencji działalności gospodarczej o rozpoczęciu tej
działalności ma deklaratoryjny charakter. Sąd drugiej instancji stwierdził, że Sąd
pierwszej instancji trafnie wskazał, iż przedsiębiorstwo jako zakład pracy w rozumie-
niu art. 3 k.p. wchodzi w skład masy upadłości. Stosownie do przepisów art. 75 ust. 1
ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą li-
kwidację majątku upadłego, upadły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania i
rozporządzania mieniem wchodzącym do masy upadłości. Jak wynika z treści prze-
pisów art. 173 wskazanego Prawa, syndyk niezwłocznie obejmuje majątek upadłego,
zarządza nim, zabezpiecza go przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zabraniem go
przez osoby postronne oraz przystępuje do jego likwidacji. Czynności tych dokonuje
w miejsce dotychczasowego właściciela, a także kierownictwa zakładu pracy wobec
pracownika. Upadły jest obowiązany wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek,
a także wydać wszystkie dokumenty dotyczące jego działalności, majątku oraz rozli-
czeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne ewidencje prowadzone dla celów
podatkowych i korespondencję. Pozbawienie upadłego, a więc także działającego w
jego imieniu zarządu, uprawnień do dysponowania majątkiem ma charakter bez-
względnie obowiązujący i dotyczy zarówno postępowania cywilnego, jak i wszelkiego
rodzaju postępowań administracyjnych, w tym także podatkowego (por. uzasadnienie
wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 24 kwietnia
3
2007 r., III SA/Wa 2967/06, LEX nr 401565). Zasadnie wskazał Sąd Okręgowy, że o
tym, czy dany podmiot jest przedsiębiorcą decydują przepisy prawa działalności go-
spodarczej (w odniesieniu do prawa publicznego) i Kodeksu cywilnego (w odniesie-
niu do prawa prywatnego). Jeżeli zatem osoba fizyczna podejmuje i wykonuje (pro-
wadzi) działalność gospodarczą we własnym imieniu, w pełni uprawnione jest twier-
dzenie o posiadaniu przez nią statusu przedsiębiorcy. Jeśli natomiast jej działalność
nie odpowiada definicji działalności gospodarczej, określonej w prawie działalności
gospodarczej, brak jest podstaw do uznania podmiotu za przedsiębiorcę. Zgodnie z
art. 157 ust. 4 wskazanego Prawa, syndyk, nadzorca sądowy, zarządca będący
osobą fizyczną jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność w rozumieniu prze-
pisów o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowanych ze środków publicznych. Treść powyższych przepisów wskazuje
wprost, że dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa upadłego możliwe jest przez syndy-
ka masy upadłości i to w ściśle określonych sytuacjach, po spełnieniu warunków
formalnych. Syndyk jest nadto traktowany przez powyższą ustawę jako osoba pro-
wadząca pozarolniczą działalność w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych. Do kosztów postępowania upadłościowego zalicza się zaś, jak wynika
to z treści przepisów art. 230 ust. 1 i 2 ustawy Prawa upadłościowego i naprawczego,
opłaty sądowe oraz wydatki niezbędne do osiągnięcia celu postępowania, do których
należą w szczególności: wynagrodzenie i wydatki syndyka. Tytułem podlegania
ubezpieczeniom społecznym wskazanym w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych jest prowadzenie pozarolni-
czej działalności gospodarczej. Użyte w art. 13 pkt 4 tej ustawy określenie „wykony-
wanie działalności" podkreśla, że istotny jest tutaj element faktycznego prowadzenia
działalności gospodarczej. W stanie faktycznym niniejszej sprawy brak było jakich-
kolwiek podstaw do uznania, że wnioskodawca we własnym imieniu prowadził w
spornym okresie nadal pozarolniczą działalność gospodarczą, tj. Zakład Produkcji
Stolarki Budowlanej „D.”. Wnioskodawca nie wykazał również w żaden sposób za-
sadności podnoszonych przez siebie twierdzeń na tę okoliczność. Nie sposób było
uznać, że opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne w imieniu wnioskodawcy
przez syndyka masy upadłości Zakładu Produkcji Stolarki Budowlanej „D." Zenona S.
w K. oznaczało, że Zenon S. prowadził w spornym okresie pozarolniczą działalność
gospodarczą. Powyższe oznaczało, że wnioskodawca zaprzestał prowadzenia poza-
4
rolniczej działalności gospodarczej, tj. zaprzestał prowadzić we własnym imieniu Za-
kład Produkcji Stolarki Budowlanej „D.". Ogłoszenie w dniu 30 czerwca 2009 r. upa-
dłości dłużnika Zenona S. prowadzącego pozarolniczą działalność gospodarczą pod
firmą Zakład Produkcji Stolarki Budowlanej „D." oznaczało zaprzestanie prowadzenia
przez Zenona S. we własnym imieniu działalności gospodarczej, którą od tego dnia
prowadzić mógł we własnym imieniu syndyk masy upadłości w razie spełnienia wa-
runków wskazanych w Prawie upadłościowym i naprawczym.
Zenon S. wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z dnia 25 stycznia 2011 r., zaskarżając powyższy wyrok w całości. Oparł on skargę
kasacyjną na podstawach naruszenia przepisów prawa materialnego: art. 13 pkt 4 w
związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 3 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.),
przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą względem, której ogłoszono
upadłość likwidacyjną nie podlega obowiązkowi ubezpieczeń społecznych, ponieważ
nie prowadzi pozarolniczej działalności gospodarczej, podczas gdy osoba ta nadal
widnieje w ewidencji działalności gospodarczej jako przedsiębiorca i brak jest pod-
stawy prawnej do wykreślenia jej z ewidencji, stąd też podlega obowiązkowi ubezpie-
czeń społecznych; art. 363 oraz art. 368 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo
upadłościowe i naprawcze (jednolity tekst: Dz.U. 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.),
przez ich niezastosowanie, a w konsekwencji nieuwzględnienie okoliczności, że pod-
stawą wykreślenia osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, względem
której ogłoszono upadłość likwidacyjną, jest prawomocne postanowienie sądu o za-
kończeniu postępowania upadłościowego lub umorzeniu postępowania upadłościo-
wego. Postanowienie Sądu Rejonowego w Słupsku o ogłoszeniu upadłości odwołu-
jącego się zostało wydane w dniu 30 czerwca 2009 r. a postępowanie w tej sprawie
nie zostało jak do tej pory prawomocnie zakończone bądź umorzone, stąd też brak
podstawy do wykreślenia odwołującego się z ewidencji działalności gospodarczej;
art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity
tekst: Dz.U. 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.) w związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną jego wykładnię i na tej podstawie
przyjęcie, że odwołujący się nie prowadzi działalności gospodarczej, mimo wpisu do
ewidencji działalności gospodarczej oraz niezastosowanie przepisów szczególnych;
art. 2 ust. 1 pkt 1 lit. f ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i in-
5
stytucjach rynku pracy (jednolity tekst: Dz.U. 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.) w
związku z art. 13 pkt 9 oraz w związku z art. 13 pkt 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, przez ich niezastosowanie, a w konsekwencji pozbawienie odwołujące-
go się prawa do świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych, z uwagi na przyję-
cie, że nie jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą pomimo
wpisu do ewidencji i w związku z tym nie może korzystać z innych uprawnień, np. nie
może zostać uznany za osobę bezrobotną; art. 57 ustawy prawo upadłościowe i na-
prawcze, przez przyjęcie, że czynności związane ze wskazaniem i wydaniem syndy-
kowi majątku przez upadłego nie stanowią o prowadzeniu pozarolniczej działalności
gospodarczej przez Zenona S.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy w sprawie rozpoznawanej na skutek skargi kasacyjnej mógł -
stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. - zajmować się wyłącznie kwestiami objętymi pod-
stawą tej skargi, ograniczoną w szczególności do zarzutu naruszenia art. 13 pkt 4 w
związku z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zaznaczyć
przy tym trzeba dalsze ograniczenie rozpoznania sprawy w postępowaniu kasacyj-
nym wynikające ze związania Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowią-
cymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
W tych okolicznościach zagadnieniem wynikającym z podstawy skargi, stano-
wiącym przesłankę orzeczenia Sądu Najwyższego było rozstrzygnięcie o zasadności
podstawy prawnej zaskarżonego wyroku, że wnioskodawca na skutek postanowienia
o ogłoszeniu jego upadłości jako podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą
na podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r.,
przestaje podlegać obowiązkowi z zakresu ubezpieczeń społecznych i nie jest uzna-
wany za osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą mimo wpisu do ewi-
dencji działalności gospodarczej. Wbrew zarzutom skargi Sąd Najwyższy stwierdza,
że ustalone okoliczności faktyczne stwarzały wystarczającą i odpowiednią podstawę
do uznania, że w spornym okresie wnioskodawca nie podlegał obowiązkowym ubez-
pieczeniom; w tym bowiem okresie nie był osobą prowadzącą działalność pozarolni-
czą, która - stosownie do art. 13 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych -
takiemu obowiązkowi podlega.
6
Zgodnie z art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.) obowiąz-
kowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu
podlegają osoby prowadzące pozarolniczą działalność od dnia rozpoczęcia wykony-
wania działalności do dnia zaprzestania wykonywania tej działalności z wyłączeniem
okresu, na który wykonywanie działalności zostało zawieszone na podstawie przepi-
sów o swobodzie działalności gospodarczej. W orzecznictwie sądów dotyczącym
rozważanej kwestii, związanej z ustalaniem obowiązku podlegania ubezpieczeniu
zdrowotnemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, przyj-
muje się, że dokonanie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej rodzi jedynie
domniemanie faktyczne podjęcia działalności i wykonywania jej do czasu wykreślenia
z ewidencji, co powoduje w konsekwencji, że ocena organu, czy faktyczne niewyko-
nywanie działalności gospodarczej ma wpływ na podleganie obowiązkowi ubezpie-
czenia społecznego musi być poprzedzona stosownym ustaleniem i oceną tego or-
ganu. Innymi słowy, obowiązek ubezpieczenia osoby prowadzącej pozarolniczą
działalność gospodarczą wynika z faktycznego prowadzenia tej działalności, a zatem
o zaprzestaniu prowadzenia działalności gospodarczej, powodującej wyłączenie z
tego ubezpieczenia, decyduje faktyczne zaprzestanie tej działalności. Natomiast
kwestie związane z formalnym zarejestrowaniem, wyrejestrowaniem, czy zgłasza-
niem przerw w tej działalności mają ewentualnie znaczenie w sferze dowodowej, nie
przesądzają same w sobie o podleganiu obowiązkowi ubezpieczenia społecznego
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z 14 września 2007 r., III UK 35/07, LEX nr 483284;
wskazany wyżej wyrok z 19 marca 2007 r., III UK 133/06; z 15 marca 2007 r., I UK
300/06, LEX nr 338807; z 27 czerwca 2006 r., I UK 340/05, LEX nr 376431; z 30 lis-
topada 2005 r., I UK 95/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 311; z 11 stycznia 2005 r., I
UK 105/04, OSNP 2005 nr 13, poz. 198). Mając powyższe na uwadze, zawarta w
zaskarżonym wyroku ocena prawna jest odpowiednia do tego, co bezpośrednio wy-
nika z ustalonego stanu faktycznego, że wnioskodawca od momentu ogłoszenia
upadłości faktycznie nie wykonywał jakichkolwiek czynności związanych z prowa-
dzoną do czasu ogłoszenia upadłości likwidacyjnej działalnością gospodarczą, skoro
- jak wskazał to Sąd drugiej instancji - stosownie do przepisów art. 75 ust. 1 ustawy
Prawo upadłościowe i naprawcze upadły od tego momentu traci prawo zarządu oraz
możliwość korzystania i rozporządzania mieniem wchodzącym do masy upadłości.
Zgodnie z art. 61 tego Prawa datę powstania masy upadłości określa dzień ogłosze-
7
nia upadłości. Zatem masa upadłości powstaje od początku dnia, w którym ogło-
szono upadłość, tj. od godz. 000
. Od tej godziny bowiem rozpoczyna się dzień, w któ-
rym upadłość ogłoszono (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2004 r., II
CK 364/03, Monitor Prawniczy 2004 nr 14, s. 631). Z kolei ta okoliczność przesądza
o tym, że mienie przedsiębiorcy służące do tej chwili do realizacji celów prowadzonej
działalności gospodarczej przekształca się w masę upadłości, która służy syndykowi
do zaspokojenia podstawowego celu upadłości likwidacyjnej, tj. zaspokojenia wierzy-
cieli. Powyższy cel sprzeczny jest z definicją działalności gospodarczej określonej w
art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, której ce-
lem jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz
poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność
zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Ponadto z treści przepi-
sów art. 173 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze wynika, że syndyk niezwłocz-
nie obejmuje majątek upadłego, zarządza nim, zabezpiecza go przed zniszczeniem,
uszkodzeniem lub zabraniem go przez osoby postronne oraz przystępuje do jego
likwidacji. Czynności tych dokonuje w miejsce dotychczasowego właściciela, a także
kierownictwa zakładu pracy wobec pracownika. Upadły jest obowiązany wskazać i
wydać syndykowi cały swój majątek, a także wydać wszystkie dokumenty dotyczące
jego działalności, majątku oraz rozliczeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne
ewidencje prowadzone dla celów podatkowych i korespondencję. Mając powyższe
na uwadze, słusznie Sąd drugiej instancji przyjął, że od chwili ogłoszenia upadłości
wnioskodawcy nie wykonywał on żadnej działalności gospodarczej, w szczególności
nie miał prawnej możliwości dokonywania czynności związanych z prowadzoną przez
niego działalnością gospodarczą, chociaż nadal formalnie występował jako przedsię-
biorca w rejestrze działalności gospodarczej. Nie ma racji skarżący uważając, że sam
fakt występowania w rejestrze gospodarczym jako podmiot prowadzący działalność
gospodarcza, niepołączony z jakimkolwiek prowadzeniem spraw przedsiębiorstwa,
stanowi wystarczającą podstawę do zaistnienia przedmiotowego, obowiązkowego
ubezpieczenia. Taki „czysty” fakt występowania w rejestrze gospodarczym, niepołą-
czony z zaangażowaniem się w działalność gospodarczą przedsiębiorcy, nie może
być uznany za „prowadzenie” działalności gospodarczej. Przepisy art. 13 pkt 4
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych łączą obowiązek podlegania ubezpie-
czeniom społecznym z prowadzeniem działalności gospodarczej, a nie jedynie z de-
klaratywnym wpisem do ewidencji działalności gospodarczej, czy też posiadaniem
8
numeru NIP i REGON. Utrata prawa zarządu uniemożliwia upadłemu prowadzenie
pozarolniczej działalności gospodarczej, w konsekwencji nie spełnia on już przesła-
nek wystarczających do prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, stąd
też w niniejszej sprawie na skutek braku takiej aktywności ubezpieczonego w myśl
przepisów art. 13 pkt 4 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, ubezpieczony nie spełniał przesłanki w postaci faktycznego prowadze-
nia działalności gospodarczej od momentu ogłoszenie jego upadłości, której spełnie-
nie było koniecznym warunkiem do objęcia takiego przedsiębiorcy obowiązkowym
ubezpieczeniem społecznym. Wnioski wyprowadzone z powyższej analizy interpre-
tacyjnej nie pozostają w sprzeczności z zasadami podlegania ubezpieczeniom spo-
łecznym. Warto też zwrócić uwagę na to, że w sprawie chodzi o zakres ubezpiecze-
nia obowiązkowego, a więc niezależnego od woli zainteresowanych osób, takiego
przymusu prawnego nie należy rozszerzać poza niezbędny, ściśle w ustawie sprecy-
zowany zakres.
Z powyższych względów uznając, że skarga kasacyjna nie miała zasadnej
podstawy Sąd Najwyższy orzekł w myśl art. 39814
k.p.c.
========================================