Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 310/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa S. I.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego
2
Uzasadnienie
S. l. wnosił o zasądzenie od pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej kwoty w
wysokości 100 000 zł tytułem odszkodowania z odsetkami ustawowymi. Pozwana
wnosiła o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej na
rzecz powoda kwotę 3 302,18 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lipca 2006 r. do
dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałej części. Ustalił, że powodowi
przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu nr 46 znajdującego się przy
ul. K. w O., o powierzchni użytkowej 35,70 m2
, przydzielonego w 1998 r. (budynek
został wybudowany w 1968 r.). W pozwanej Spółdzielni do dnia wejścia w życie
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych obowiązywała uchwała rady nadzorczej z
dnia 20 grudnia 1996 r. w sprawie ustalenia aktualnej wysokości członkowskiego
kosztu budowy. Koszt budowy 1 m2
powierzchni użytkowej stosowany do
aktualizacji wkładu przy ustaleniu równowartości lokatorskiego lub własnościowego
prawa do lokalu mieszkalnego wynosił 950 zł. W przypadku mieszkań z ciemnymi
kuchniami oraz mieszkań z ogrzewaniem piecowym członkowski koszt budowy był
obniżony o 10%. Uchwałą Rady Nadzorczej z dnia 9 lutego 2001 r. powód został
wykluczony ze Spółdzielni ze względu na nieuiszczanie opłat eksploatacyjnych.
Zawiadomienie o wykluczeniu zostało doręczone powodowi dnia 20 lutego 2001 r.
Powód nie zaskarżył uchwały. Powód po wykluczeniu nadal mieszkał w tym lokalu.
Wyrokiem z dnia 22 marca 2004 r. Sąd Rejonowy nakazał jemu i innym osobom
zajmującym lokal wydanie go pozwanej Spółdzielni. Powód w dniu 30 maja 2006 r.
wydał lokal Spółdzielni. Powód przekazał go w złym stanie wymagającym remontu.
Pozwana przeprowadziła remont lokalu. Wkład mieszkaniowy należny powodowi
został ustalony na dzień ustania członkostwa na kwotę 15 336,20 zł. Spółdzielnia
potrąciła z wkładu mieszkaniowego zaległości z tytułu opłat za lokal (10 142,86 zł)
oraz koszty remontu (5 193,34 zł). Wartość rynkowa lokalu mieszkalnego na dzień
10 kwietnia 2006 r. wynosiła 95 000 zł.
3
Sąd Okręgowy przyjął, że w dniu 20 lutego 2001 r. powstała po stronie
powoda wierzytelność o wypłatę wniesionego wkładu mieszkaniowego,
co uzasadniało rozliczenie jego wysokości według obowiązującego wtedy art. 218
ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz. U. z 1995 r.
Nr 54, poz. 288 ze zm.; dalej „pr. spółdz.”). W razie wygaśnięcia lokatorskiego prawa
do lokalu spółdzielnia zwracała osobie uprawnionej wkład mieszkaniowy (art. 218
§ 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz.). Sąd Okręgowy ocenił, że pozwana
prawidłowo rozliczyła wkład mieszkaniowy na dzień wygaśnięcia spółdzielczego
lokatorskiego prawa przysługującego powodowi, a więc według zasad określonych
w przepisach Prawa spółdzielczego. Uznał, że roszczenie o zwrot wkładu
mieszkaniowego powstało wprawdzie w dniu 20 lutego 2001 r., ale stało się
wymagalne w dniu 30 maja 2006 r.
Powód wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego, zaskarżając go
w części oddalającej powództwo.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 4 listopada 2010 r. oddalił apelację i zasądził
od powoda na rzecz pozwanej kwotę 2 700 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
apelacyjnego. Przyjął za własne ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, aprobując
jednocześnie dokonaną przez ten Sąd ocenę prawną. Podkreślił, że według ogólnej
reguły międzyczasowej, dotyczącej stosowania przepisów prawa materialnego, do
oceny stosunków prawnych mają zastosowanie przepisy obowiązujące w chwili ich
powstania (art. XXVI p.w.k.c.). Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu skarżącego, że
skoro opróżnienie lokalu nastąpiło pod rządem ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o
spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze
zm.; dalej: „u.s.m.”), należało zastosować art. 11 ust. 2 u.s.m. w obowiązującym
wówczas brzmieniu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, obowiązujący w chwili
wygaśnięcia przysługującego powodowi lokatorskiego prawa do lokalu (w dniu 20
lutego 2001 r.) art. 218 § 4 pr. spółdz. nie uzależniał wypłaty wkładu od spełnienia
jakiegokolwiek warunku. Sąd Apelacyjny podkreślił też, że stan faktyczny w
rozpoznawanej sprawie różni się od stanu faktycznego w sprawie, w której zapadł
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2010 r., III CSK 295/09. W tamtej
bowiem sprawie prawo do lokalu wygasło po wejściu w życie ustawy o
spółdzielniach mieszkaniowych. Sąd Najwyższy nie zajmował się zatem wykładnią
4
art. 218 pr. spółdz., ale wykładnią przepisów art. 11 u.s.m. w pierwotnym brzmieniu
i w brzmieniu uwzględniającym ich nowelizację dokonaną w 2007 r.
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł skargę kasacyjną, w której zaskarżył
wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie przepisów prawa
materialnego, mianowicie art. 11 ust. 2 u.s.m. w pierwotnym brzmieniu w związku
z art. XXVI p.w.k.c., art. 218 § 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz., naruszenie
przepisu prawa procesowego, mianowicie art. 378 § 1 k.p.c. oraz naruszenie art. 2
i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 11 ust. 2 u.s.m. w pierwotnym brzmieniu
w związku z art. XXVI p.w.k.c. oraz związany z tym zarzut naruszenia
konstytucyjnych praw człowieka i obywatela, t.j. wynikającej z art. 2 Konstytucji
RP zasady sprawiedliwości społecznej, przez zastosowanie wobec powoda
wykładni przepisów prawa międzyczasowego, które spowodowało rażący
brak ekwiwalentności uzyskanego przez niego świadczenia w zamian za
pozostawienie do dyspozycji pozwanej Spółdzielni opróżnionego mieszkania oraz
określonej w art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP zasady ochrony praw majątkowych,
poprzez zastosowanie takiej wykładni przepisów, która usankcjonowała utratę
przez powoda prawa majątkowego (spółdzielczego prawa do lokalu) bez uzyskania
ekwiwalentu pieniężnego odpowiadającego wartości tego prawa. Trzeba zgodzić
się z Sądem Apelacyjnym, że stan faktyczny w niniejszej sprawie jest inny niż stan
faktyczny w sprawie, w której Sąd Najwyższy wydał wyrok dnia 29 czerwca 2010 r.,
III CSK 295/09 (Monitor Spółdzielczy 2010, nr 5, s. 30-31). Sąd Najwyższy
podkreślił w tym wyroku, że zgodnie z art. 11 ust. 2 u.s.m. w pierwotnym brzmieniu,
warunkiem wypłaty wartości wkładu mieszkaniowego albo jego części było
opróżnienie lokalu. Był to warunek prawny zawieszający (conditio iuris), którego
spełnienie powodowało powstanie roszczenia o wypłatę wkładu mieszkaniowego
(jego części). Jeżeli spełnienie warunku nastąpiło już po nowelizacji ustawy
o spółdzielniach mieszkaniowych dokonanej w 2007 r., to przed tą nowelizacją
nie doszło do powstania rozważanego stosunku prawnego. Powstał on dopiero
później, ponieważ, według art. 11 ust. 24
u.s.m. w obecnie obowiązującym
5
brzmieniu, warunkiem wypłaty, o której mowa w ust. 21
, jest również, tak jak
poprzednio, opróżnienie lokalu. W stanie faktycznym sprawy, w której zapadł
omawiany wyrok, wykluczenie nastąpiło w 2005 r., a więc już w okresie
obowiązywania ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Tymczasem w niniejszej
sprawie wykluczenie stało się skuteczne ponad 2 miesiące przed wejściem tej
ustawy w życie. Sąd Apelacyjny prawidłowo zastosował art. XXVI p.w.k.c., który
wyraża zasadę dalszego działania ustawy dawnej. Oznacza to, że w niniejszej
sprawie znajduje zastosowanie art. 218 § 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz.
Przepisy te nie uzależniały powstania roszczenia o zwrot wkładu mieszkaniowego
(równowartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu) od wydania
(opróżnienia) lokalu. Z art. 210 § 1 pr. spółdz. wynikał bowiem jedynie,
po wygaśnięciu prawa do lokalu mieszkalnego, obowiązek opróżnienia lokalu przez
członka oraz zamieszkujące w tym lokalu osoby, które prawa swoje od niego
wywodzą.
W związku z podniesionym w skardze kasacyjnej zarzutem naruszenia art. 2
i art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji należy podkreślić, że bezpośrednie stosowanie
Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji) nie może prowadzić do zakwestionowania
przez sąd mocy obowiązującej bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa
międzyczasowego prywatnego (tu: art. XXVI p.w.k.c.). Oznaczałoby to bowiem
wkroczenie w konstytucyjne kompetencje Trybunału Konstytucyjnego (art. 188
Konstytucji). Sądy powszechne i Sąd Najwyższy mogą natomiast przedstawić
Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne m.in. co do zgodności
aktu normatywnego z Konstytucją (art. 193 Konstytucji). W okolicznościach
niniejszej sprawy nie ma jednak podstaw do wystąpienia z takim pytaniem.
Po pierwsze, kwestionowanie zgodności z Konstytucją art. XXVI p.w.k.c. byłoby
pomysłem dość absurdalnym. Po drugie, można by wprawdzie rozważyć celowość
zbadania zgodności z Konstytucją przepisów art. 218 § 4 w związku z art. 229 § 1
pr. spółdz. Przepisy te już nie obowiązują, jednakże wydanie orzeczenia w tym
zakresie mogłoby być uznane za konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności
i praw (art. 39 ust. 3 w związku z ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r.
o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Należy jednak
zauważyć, że ewentualne orzeczenie o ich niezgodności z Konstytucją musiałoby
6
przybrać postać tzw. wyroku prawotwórczego, który charakteryzuje się tym, że nie
kwestionuje zgodności z Konstytucją konkretnego przepisu ustawy, ale zmierza
do wypełnienia istniejącej luki w prawie. Taki wyrok nie powoduje utraty mocy
obowiązującej zakwestionowanego przepisu, ale sprawia jedynie, że ustawodawca
powinien dokonać stosownej nowelizacji tego przepisu (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 8 lipca 2010 r., II CSK 3/10, OSNC 2011, nr 2, poz. 19). W konsekwencji taki
wyrok nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 4011
k.p.c. (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia
2009 r., III PZP 2/09, OSNC 2010, nr 7-8, poz. 97 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CO 37/09, OSNC 2010, nr 12, poz.
166). W tej sytuacji przedstawienie Trybunałowi Konstytucyjnemu pytania
prawnego w sprawie zgodności z Konstytucją przepisów art. 218 § 4 w związku
z art. 229 § 1 pr. spółdz. nie byłoby celowe. Takie pytanie sprowadzałoby się
bowiem do tego, czy art. 218 § 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz. w zakresie,
w jakim nie wiąże powstania roszczenia o zwrot wkładu mieszkaniowego
z opróżnieniem lokalu, jest zgodny z określonymi przepisami Konstytucji, albo
do tego, czy wspomniany przepis w zakresie, w jakim nie odwołuje się do wartości
rynkowej lokalu, jest zgodny z określonymi przepisami Konstytucji.
W obu wypadkach Trybunał Konstytucyjny, udzielając odpowiedzi twierdzącej
na przedstawione mu pytanie, wydawałby wyrok prawotwórczy, który jednak byłby
niewykonalny. Ustawodawca musiałby bowiem albo znowelizować uchylony
przepis, co jest oczywiście niemożliwe, albo uchwalić nowy przepis, który
naruszałby zasadę lex retro non agit, co z kolei jest w zasadzie niedopuszczalne
(art. 2 Konstytucji, art. 3 k.c.).
Trafne są natomiast podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia
art. 218 § 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz. przez niezastosowanie art. 229 § 1
pr. spółdz. do oceny przyjętej przez pozwaną Spółdzielnię zaktualizowanej
wysokości kosztów budowy lokalu, stanowiącej podstawę ustalenia wysokości
należnego do zwrotu wkładu mieszkaniowego, oraz naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
przez zaniechanie zbadania zarzutu naruszenia przez sąd pierwszej instancji art.
218 § 4 w związku z art. 229 § 1 pr. spółdz. Wartość wkładu mieszkaniowego
powinna być ustalona na dzień powstania roszczenia (20 lutego 2001 r.), tj. na
7
dzień, w którym wykluczenie powoda ze Spółdzielni stało się skuteczne,
a spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu w konsekwencji wygasło (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 lutego 1988 r., II CR 11/88, OSNCP 1990, nr 4-5, poz. 65).
Z uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego wynika, że podstawę do ustalenia
wartości wkładu mieszkaniowego stanowi uchwała rady nadzorczej z dnia 20
grudnia 1996 r. Sąd Apelacyjny, oddalając apelację, podzielił to stanowisko.
Tymczasem, jak słusznie wskazano w uzasadnieniu podstaw kasacyjnych, jest
oczywiste, że w latach 1996 - 2001 nastąpiła zasadnicza zwyżka kosztów budowy
mieszkań i zwiększyła się wartość zużycia budynku. Określona w art. 229 § 1 pr.
spółdz., do którego odsyła art. 218 § 4 pr. spółdz., równowartość spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu nie jest wprawdzie odpowiednikiem wartości
rynkowej lokalu, jednak celem regulacji zawartej w tym przepisie jest jak największe
zbliżenie obu tych wartości. Wskazuje na to odniesienie waloryzacji wkładu
budowlanego do aktualnych średnich kosztów budowy lokali w danej miejscowości
lub województwie oraz konieczność brania pod uwagę, przy obliczaniu
równowartości prawa, także wszystkich innych okoliczności mających wpływ na
obniżenie lub podwyższenie wartości użytkowej lokalu (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 31 stycznia 2002 r., IV CKN 655/00, niepubl.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
jw