Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 181/11
POSTANOWIENIE
Dnia 28 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwa Usług Wodociągowych
HKW Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w D.
przy uczestnictwie J. K.
o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie własności służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 30 grudnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego oddalającego wniosek
Przedsiębiorstwa Usług Wodociągowych HKW spółki z o.o. w D. o stwierdzenie, że
nabyło ono z dniem 3 grudnia 2006 r. przez zasiedzenie służebność gruntową,
polegającą na uprawnieniu do korzystania z nieruchomości położonej w D.,
oznaczonej numerami 32/6 i 32/7 w zakresie posadowienia na nieruchomości
rurociągu awaryjnego wody przemysłowej i utrzymania właściwego stanu
technicznego, w tym do wstępu na nieruchomość w każdym czasie, w celu
przeprowadzenia prac naprawczych.
Sąd Okręgowy zaakceptował zarówno dokonane przez Sąd pierwszej
instancji ustalenia faktyczne jak i dokonaną oceną prawną. Sądy obu instancji
ustaliły, że na nieruchomości uczestnika J. K. jest położony rurociąg, który stanowi
część systemu zaopatrywania w wodę pitną i surową. Rurociąg powstał w latach
1971 - 1973 w związku z budową Huty K. A. Steel Poland SA jako następca prawny
Huty K. i spółki P. Huty Stali SA powołał wnioskodawcę i przekazał w ramach
środków trwałych własność rurociągu wody przemysłowej na odcinku Pompownia
P. III - Zbiornik Ł. Rurociąg jest umiejscowiony na nieruchomości uczestnika, Na
mapie ewidencyjnej, która stanowiła podstawę wpisu do księgi wieczystej, brak jest
oznaczenia w zakresie przebiegu rurociągu.
Sąd drugiej instancji wskazał, że przed ustawowym uregulowaniem
służebności przesyłu dopuszczalne było nabycie na rzecz przedsiębiorstwa
w drodze zasiedzenia prawa służebności odpowiadającej treści służebności
przesyłu i powołał się na pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia
7 października 2008 r., III CZP 98/08. W jego ocenie, art. 292 k.c. samodzielnie
określa charakter posiadania służebności gruntowej jako przesłanki nabycia jej
przez zasiedzenie. Musi to być posiadanie służebności polegające na korzystaniu
z trwałego i widocznego urządzenia znajdującego się na cudzej nieruchomości
w takim zakresie i w taki sposób, w jaki czyniłaby to osoba, której przysługuje
służebność. Nadto podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji, że rurociąg jest
trwałym, ale nie jest widocznym urządzeniem, bowiem przesłanka widoczności
wymaga możliwości percepcji za pomocą wzroku (orzeczenie Sądu Najwyższego
3
z dnia 24 kwietnia 2002 r., V CKN 972/00). Odnosząc się do zarzutu naruszenia art.
7 k.c. stwierdził, że dla przyjęcia dobrej lub złej wiary posiadacza decydująca jest
chwila objęcia w posiadanie służebności. Wnioskodawca, po pierwsze, sam
wskazywał na złą wiarę, a po drugie nie wykazał, by objęcie w posiadanie
nieruchomości, na której jest posadowiony rurociąg, nastąpiło w trybie art. 35
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości.
Skoro zatem urządzenie przesyłowe nie zostało wybudowane w oparciu o decyzje
administracyjne, a brak było zgody właściciela na ograniczenie prawa własności,
wnioskodawca jest posiadaczem w złej wierze (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 171/2008). Odnosząc się do kwestii możliwości
zaliczenia przez wnioskodawcę okresu posiadania przedmiotowej służebności
przez jego poprzedników prawnych, podzielił stanowisko wyrażone
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09 i
uznał, że przedsiębiorstwa państwowego nie można uznać w okresie do 1 lutego
1989 r. za samoistnego posiadacza nieruchomości w zakresie odpowiadającym
treści służebności gruntowej (art. 352 k.c.) co oznacza, że niedopuszczalne jest
zaliczenie okresu posiadania wykonywanego przez przedsiębiorstwo państwowe
przed tą datą do okresu posiadania potrzebnego do nabycia służebności przez
zasiedzenie przez następcę prawnego tego przedsiębiorstwa. W konsekwencji
przyjął, że bez znaczenia jest sposób wejścia w posiadanie przez przedsiębiorstwo
państwowe, bowiem przedsiębiorstwo to sprawowało jedynie zarząd mieniem
państwowym i było jedynie dzierżycielem w rozumieniu art. 338 k.c., a zatem
wykonywało posiadanie w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. Z tych przyczyn
wnioskodawca nie mógł zaliczyć okresu posiadania przedsiębiorstwa państwowego
potrzebnego do nabycia służebności, wobec czego brak było podstaw do przyjęcia,
że upłynął okres 30 lat w zakresie wymaganego posiadania w złej wierze.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach kasacyjnych
wnioskodawca zarzucił:
- w ramach pierwszej podstawy naruszenie prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.): - art. 292 k.c. w zw. z art. 49 k.c. przez błędną wykładnię
pierwszego z nich i nie zastosowanie drugiego, a w konsekwencji uznanie,
że do zasiedzenia służebności gruntowej w treści odpowiadającej
4
służebności przesyłu konieczne jest istnienie urządzenia przesyłowego,
którego element musi być widoczny na powierzchni gruntu, która to teza jest
sprzeczna z definicją urządzeń przesyłowych, która nie ogranicza ich zbioru
pojęciowego jedynie do urządzeń naziemnych, - art. 172 § 1 i 2 k.c. w zw.
z art. 7 k.c. i art. 292 k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie w części
dotyczącej przyjęcia a priori złej wiary poprzednich posiadaczy służebności
oraz wnioskodawcy w chwili objęcia służebności w posiadanie, - art. 172 k.c.
§ 1 i 2 k.c. w zw. z art. 176 § 1 k.c. poprzez ich niezastosowanie
i w konsekwencji uznanie, że wnioskodawca nie może doliczyć okresu
posiadania poprzednich posiadaczy służebności w tym Skarbu Państwa
oraz, że nie upłynął maksymalny trzydziestoletni okres posiadania
prowadzący do zasiedzenia służebności;
- w ramach drugiej podstawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) naruszenie przepisów
postępowania mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj. przepisu art.
234 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie i niewyjaśnienie, na podstawie
jakich dowodów Sąd obalił domniemanie dobrej wiary posiadacza
służebności w chwili objęcia w posiadanie.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, ewentualnie w przypadku uznania,
że materialnoprawna podstawa kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, a podstawa
w postaci naruszenia przepisów okazała się nieuzasadniona, o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy tj. stwierdzenie
zasiedzenia służebności przesyłu przez wnioskodawcę zgodnie z żądaniem
wniosku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na gruncie stanu prawnego obowiązującego przed dniem wejścia w życie
ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr. 116, poz. 731) możliwe było, zgodnie z utrwaloną linią
orzecznictwa, obciążenie nieruchomości służebnością gruntową o treści
odpowiadającej służebności przesyłu (patrz postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 157/11, niepubl. oraz postanowienia i uchwały w nim
wymienione). Zasadniczy zarzut skargi kasacyjnej, wiążący się z przedstawionym
5
zagadnieniem prawnym, dotyczy wykładni pojęcia „widocznego urządzenia",
o którym mowa w art. 292 k.c. Przepis ten samodzielnie określa charakter
posiadania służebności gruntowej jako przesłanki nabycia jej przez zasiedzenie.
Przesłanką tą jest posiadanie służebności polegające na korzystaniu z trwałego
i widocznego urządzenia znajdującego się na cudzej nieruchomości w takim
zakresie i w taki sposób, w jaki czyniłaby to osoba, której przysługuje służebność
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2010 r., I CSK 181/09,
niepubl.). Dotychczasowa wykładnia pojęcia „widoczne urządzenie" jednolicie
przyjmowała, że jest to istniejące, trwałe urządzenie materialne mające postać
widocznego przedmiotu będącego rezultatem świadomego i celowego działania
człowieka, znajdujące się na cudzej nieruchomości lub na nią wkraczające
i umożliwiające lub ułatwiające korzystanie z tej nieruchomości (postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2002 r. niepubl., II CKN 160/00, z dnia 24
kwietnia 2002 r. V CKN 972/00, niepubl., z dnia 19 maja 2004 r., II CK 496/02,
niepubl., z dnia 4 października 2006 r., II CSK 119/06, publ. Monitor Prawniczy
2006, nr 21, s. 1128, z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 157/11, niepubl., uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2011 r., III CZP 10/11, OSNC 2011/12/129).
Przyjmowano nadto, że „widoczność" oznacza możliwość postrzegania urządzenia
za pomocą wzroku. Jednakże w postanowieniu z dnia 24 kwietnia 2002 r. V CKN
972/00 Sąd Najwyższy uznał, że widocznym urządzeniem jest widoczny na
powierzchni ziemi osadnik z rurą kanalizacyjną znajdującą się pod powierzchnią
gruntu, zaś w postanowieniu z dnia 6 lipca 2011 r. I CSK 157/11 przyjął, że dla
nabycia przez zasiedzenie służebności przesyłu nie jest niezbędne, by widoczne
elementy trwałego urządzenia, będące przedmiotem korzystania przez
przedsiębiorcę przesyłowego znajdowały się na nieruchomości, którą obciążać ma
ta służebność. W sprawie niniejszej bezsporne jest, że rurociąg przebiega przez
nieruchomość uczestnika pod powierzchnią gruntu i nie ma na powierzchni
żadnych widocznych jego trwałych elementów. Skarżący zarzut naruszenia art. 292
k.c. w zw. z art. 49 k.c. uzasadnił tym, że art. 292 k.c. nie wymaga, by urządzenie
było widoczne w terenie, a nadto ochronna funkcja tej przesłanki jest spełniona
także wówczas, gdy przebieg urządzeń przesyłowych jest uwidoczniony na mapie
ewidencyjnej lub ujawniony w inny sposób. W toku postępowania wnioskodawca
6
powoływał się na fakt, że przebieg rurociągu również na odcinku w granicach
nieruchomości uczestnika, jest uwidoczniony na wyrysie z mapy zasadniczej
nieruchomości dołączonej do księgi wieczystej. Sądy obu instancji ustaliły jednak,
że na mapie ewidencyjnej, która stanowiła podstawę wpisu do księgi wieczystej
brak jest oznaczenia w zakresie przebiegu rurociągu. Ustaleniem tym Sąd
Najwyższy jest związany, a w braku w tym zakresie zarzutów opartych na drugiej
podstawie kasacyjnej (art. 39813
§ 2 k.p.c., art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), stanowi ono
podstawę oceny prawnej z punktu widzenia przesłanek zasiedzenia służebności
odpowiadającej treścią służebności przesyłu. Wskazać jedynie należy, że ciężar
dowodu co do tej okoliczności, zgodnie z treścią art. 6 k.c., spoczywa na
wnioskodawcy. Skoro zatem bezsporne jest, że na powierzchni nieruchomości
uczestnika nie ma żadnych trwałych i widocznych urządzeń, wnioskodawca nie
wykazywał, że takie urządzenia są zlokalizowane na nieruchomościach sąsiednich
w sposób wskazujący na przebieg rurociągu przez nieruchomość uczestnika oraz
przebieg rurociągu nie został uwidoczniony na mapie, którą wskazał
wnioskodawca, wykładnia art. 292 k.c. została dokonana przez Sąd Okręgowy
prawidłowo. W tak ustalonym stanie faktycznym zbędne jest także odnoszenie się
do przedstawionego zagadnienia prawnego i zarzutu naruszenia art. 292 k.c. w zw.
z art. 49 k.c. w kontekście dokonania wykładni pierwszego z tych przepisów
w zakresie przesłanki widoczności urządzenia oraz nie zastosowania drugiego
z wymienionych przepisów.
Co do zasady zbędne jest także odnoszenie się do pozostałych zarzutów
prawa materialnego i procesowego, bowiem uznanie, że rurociąg przebiegający
przez nieruchomość uczestnika nie jest urządzeniem widocznym, wyklucza
możliwość zasiedzenia służebności treścią odpowiadającej służebności przesyłu.
Wskazać jednak należy, że ma wprawdzie rację skarżący, iż art. 7 k.c. wprowadza
domniemanie dobrej wiary posiadacza, którym był w dacie objęcia w posiadanie
Skarb Państwa, jednakże sposób obalenia tego domniemania jest uzależniony od
podstawy faktycznej wskazanej przez posiadacza, w zakresie wejścia w posiadanie.
We wniosku powodowa Spółka nie powoływała się na objęcie nieruchomości za
zgodą właściciela i wskazywała na 30 - letni okres posiadania w złej wierze. Ponadto
w wypadku, gdy wnioskodawca jako podstawę dzierżenia przedsiębiorstwa
7
państwowego i posiadania Skarbu Państwa w dobrej wierze wskazał art. 35 ustawy
z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst
jedn. Dz. U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.), a zatem twierdził, że zapadła decyzja
administracyjna zezwalająca na przeprowadzenie rurociągu na nieruchomości
uczestnika, zaprzeczenie przez uczestnika istnieniu decyzji, nakłada na
wnioskodawcę obowiązek udowodnienia jej wydania przez uprawnione organy (art. 6
k.c.). Nie jest natomiast wystarczające wykazanie faktu wydania decyzji o lokalizacji
pompowni awaryjnej, bowiem nie stanowi ona podstawy do ograniczenia prawa
własności nieruchomości przez ustanowienie trwałego obowiązku znoszenia przez
właściciela stanu ukształtowanego poprzez posadowienie urządzeń przesyłowych.
Z tych względów nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 172 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 7
k.c. i art. 292 k.c. oraz art. 234 k.p.c. Wbrew argumentom podniesionym
w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 172 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 176 § 1 k.c., Sąd
Okręgowy nie uznał, iż wnioskodawca nie może doliczyć okresu posiadania
poprzednich posiadaczy służebności, w tym Skarbu Państwa, lecz przyjął,
że wnioskodawca nie może doliczyć okresu dzierżenia służebności przez Kombinat
Metalurgiczny Hutę K. przed dniem 1 lutego 1989 r. Pogląd ten był konsekwencją
stanowiska wnioskodawcy, który wnosił o doliczenie okresu „posiadania" przez
Kombinat Metalurgiczny Huta K., natomiast nie wnosił o doliczenie okresu
posiadania Skarbu Państwa. Zgodnie bowiem z ustaloną linią orzecznictwa,
dopuszczalne jest zaliczenie do okresu posiadania służebności odpowiadającej
treścią służebności przesyłu, okresu posiadania przez Skarb Państwa przed dniem 1
lutego 1989 r. jeżeli nastąpiło przeniesienie posiadania, natomiast niedopuszczalne
jest przed tą datą doliczenie okresu dzierżenia przez przedsiębiorstwa państwowe
władające mieniem państwowym w ramach sprawowanego zarządu (postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09, niepubl., z dnia
13 października 2011 r., V CSK 502/10, niepubl. i powołane w nim orzeczenia).
Mając na uwadze powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.