Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 8/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. W.
przeciwko B. W. i Wojskowej Agencji Mieszkaniowej
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 25 maja 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację powódki E. W. od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego
powództwo przeciwko B. W. i Wojskowej Agencji Mieszkaniowej o ustalenie
nieważności umowy zawartej przez pozwanych w dniu 5 marca 2008 r. o
ustanowienie odrębnej własności i sprzedaż lokalu nr 8 w W. przy ul. K.[...].
Sądy ustaliły, że w czasie trwania małżeństwa powódki z pozwanym B. W.,
w dniu 10 października 1978 r., została przydzielona pozwanemu B. W. -
żołnierzowi zawodowemu - osobna kwatera stała w W. przy ul. K. [...] m. 8. Przy
ustalaniu powierzchni przydzielonej kwatery uwzględniono powódkę jako żonę oraz
syna stron.
W 1990 r. pozwany B. W. przeszedł na emeryturę, a w 1995 r. wyprowadził
się ze wspólnie zajmowanej kwatery, w której pozostała powódka z synem.
Pozwany ponownie wprowadził się do tego lokalu w 2007 r.
W dniu 2 października 1997 r. małżeństwo stron zostało rozwiązane przez
rozwód z wyłącznej winy męża i w wyroku rozwodowym Sąd ustalił sposób
korzystania przez byłych małżonków ze spornego lokalu mieszkalnego, zaś na
wniosek pozwanego B. W. pozwana Agencja dokonała podziału między byłych
małżonków opłat za korzystanie z mieszkania, jednak z dniem 1 listopada 2007 r.
ponownie ustaliła jedną opłatę.
Ugodą sądową z dnia 6 czerwca 2001 r. E. W. i B. W. dokonali podziału
majątku wspólnego w zakresie wskazanych przez nich składników tego majątku:
trzech złotych pierścionków, obrazu olejnego, pieniędzy zgromadzonych na koncie
bankowym i koncie dewizowym oraz 30 książeczek o wartości 100 zł.
W dniu 5 marca 2008 r. pozwani zawarli umowę notarialną ustanowienia
odrębnej własności lokalu nr 8 przy ul. K. [...] w W. i sprzedaży przez Agencję na
rzecz pozwanego B. W. tego lokalu.
Pozwem z dnia 27 maja 2008 r. B. W. wniósł o orzeczenie eksmisji E. W. z
przedmiotowego lokalu.
3
Sądy obu instancji stwierdziły, że powódka ma interes prawny, w rozumieniu
art. 189 k.p.c., w żądaniu ustalenia na podstawie art. 58 k.c. nieważności umowy
sprzedaży lokalu z dnia 5 marca 2008 r., jednak uznały to żądanie za
nieuzasadnione.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, powódce na podstawie art. 8 ust. 1 i art.
18 ustawy z dnia 10 maja 1976 r. o zakwaterowaniu sił zbrojnych (jedn. tekst:
Dz. U. z 1992 r. Nr 5, poz. 19 ze zm. - dalej: „u.z.s.z.”) oraz art. 26 i art. 28 ustawy
z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej (jedn. tekst Dz. U. z 2010 r. Nr 206, poz. 1367 ze zm. - dalej:
„u.z.S.Z.R.P.”) przysługiwało również po rozwodzie prawo do dalszego
zamieszkiwania w przydzielonej pozwanemu kwaterze. Posiadała ona zatem tytuł
prawny do zamieszkiwania w tym mieszkaniu, a to, zgodnie z art. 56 u.z.S.Z.R.P.,
dawało jej prawo do nabycia lokalu na warunkach określonych w tym przepisie
i w art. 58 ustawy oraz prowadziło do powstania roszczenia o nabycie lokalu.
Jednakże z dniem 1 lipca 2004 r. art. 28 u.z.S.Z.R.P. został uchylony i prawo do
zamieszkiwania w lokalu pozostającym w dyspozycji WAM zostało przyznane
wyłącznie żołnierzowi służby stałej. Na dzień 5 marca 2008 r. jedyną osobą
posiadającą tytuł prawny do zamieszkiwania w spornym lokalu i tym samym do jego
wykupu był pozwany B. W., gdyż nowelizacja z dnia 16 kwietnia 2004 r. pozbawiła
powódkę roszczenia o wykup mieszkania.
Sąd Apelacyjny stwierdził natomiast, że ponieważ art. 56 u.z.S.Z.R.P.
do chwili nowelizacji obowiązującej od dnia 1 lipca 2004 r. przyznawał prawo do
nabycia lokalu mieszkalnego tylko osobom uprawnionym, zajmującym kwaterę na
podstawie decyzji o przydziale lub umowy najmu, a powódka zajmowała kwaterę
nie na podstawie umowy najmu ani decyzji o przydziale, lecz na mocy uprawnień
pochodnych, wynikających z pozostawania w związku małżeńskim z żołnierzem,
który przydział taki otrzymał - powódka już przed rozwodem nie miała uprawnień do
nabycia przedmiotowego lokalu. Zdaniem Sądu drugiej instancji, powódka nigdy nie
nabyła prawa do kupienia tego lokalu gdyż poprzednio obowiązująca ustawa o
zakwaterowaniu sił zbrojnych w ogóle nie przewidywała możliwości wykupu
mieszkań przydzielonych wcześniej jako kwatery dla żołnierzy zawodowych, zaś
4
uregulowania ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. wykluczały powódkę z grona osób
mogących ubiegać się o nabycie takiego lokalu.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie, powódka zarzuciła
naruszenie art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 56 w zw. z art. 28 u.z.S.Z.R.P. przez błędną
wykładnię i w jej wyniku przyjęcie, że powódce nie przysługuje tytuł prawny
do zamieszkiwania w przedmiotowym lokalu i nie jest osobą uprawnioną do jego
nabycia; art. 2 w zw. z art. 64 i art. 75 Konstytucji w zw. z art. 58 § 1 k.c. przez
niezastosowanie zasady ochrony praw nabytych; art. 23 ust. 1 i 3 ustawy z dnia
16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 1203
ze zm. - dalej: „ustawa nowelizacyjna z 2004 r.”) przez błędną wykładnię
i niezastosowanie oraz art. 33 k.r.o. w zw. z art. 58 k.c. przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie w wyniku przyjęcia, że prawo do korzystania z kwatery
stałej nie stanowi składnika majątku wspólnego byłych małżonków W. i jedyną
osobą uprawnioną do nabycia lokalu był pozwany B. W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uwagi na to, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznając
skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia i w granicach podstaw, bierze pod
uwagę z urzędu nieważność postępowania, w pierwszej kolejności wymaga
rozważenia ta kwestia, bowiem w postępowaniu w pierwszej i drugiej instancji jako
strona pozwana występował, obok pozwanego B. W., Skarb Państwa
reprezentowany przez Wojskową Agencję Mieszkaniową, a pełnomocnictwa dla
pełnomocników procesowych tego pozwanego podpisali kolejni Dyrektorzy
Oddziału Regionalnego Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W., na podstawie
udzielonego im przez Prezesa WAM pełnomocnictwa do działania w imieniu i na
rzecz Skarbu Państwa reprezentowanego przez WAM przed sądami i organami
administracyjnymi i udzielania dalszych pełnomocnictw. Tymczasem zgodnie z art.
8 ust. 3 u.z.S.Z.R.P., Wojskowa Agencja Mieszkaniowa jest osobą prawną, a więc
nie jest jednostką organizacyjną Skarbu Państwa i ma samodzielnie zdolność
prawną, zdolność do czynności prawnych oraz zdolność sądową i zdolność
procesową. Stroną pozwaną w rozpoznawanej sprawie jest zatem Wojskowa
5
Agencja Mieszkaniowa, a nie Skarb Państwa reprezentowany przez tą Agencję, co
zostało sprostowane przez Sąd Apelacyjny w komparycji zaskarżonego wyroku.
Pozostała jednak kwestia wadliwie udzielonego pełnomocnictwa
procesowego dla pełnomocników procesowych WAM występujących przed Sądem
pierwszej i drugiej instancji, bowiem oddziały regionalne WAM nie mają osobowości
prawnej, a zatem ich dyrektorzy (będący zgodnie z art. 10 pkt 3 u.z.S.Z.R.P.
jedynie organami Agencji) mogą działać tylko jako organy i w granicach
umocowania, zaś udzielone im pełnomocnictwo przez Prezesa WAM, stanowiące
podstawę udzielonego z kolei przez nich pełnomocnictwa procesowego dla radcy
prawnego i adwokata występujących w sprawie przed Sądami pierwszej i drugiej
instancji, ograniczało się do zastępowania Prezesa WAM jedynie gdy ten działa
w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. W konsekwencji pełnomocnicy procesowi
występowali bez należytego umocowania. Ponieważ jednak ich czynności
procesowe zostały potwierdzone przez prawidłowo umocowanego Dyrektora
Oddziału Regionalnego WAM w W. (k. 268 i 269), nie ma obecnie podstaw do
stwierdzenia nieważności postępowania sądowego (art. 92 k.p.c. w zw. z art. 103 §
1 k.c.).
Przechodząc do oceny podstaw kasacyjnych za uzasadnione i skuteczne
należy uznać zarzuty naruszenia art. 56 u.z.S.Z.R.P. w brzmieniu obowiązującym
przed nowelizacją dokonaną ustawą nowelizacyjną z 2004 r. i w chwili zawarcia
umowy kupna lokalu oraz art. 33 k.r.o., w brzmieniu obowiązującym przed
nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy kodeks
rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 162, poz. 1691 - dalej: „ustawa nowelizacyjna
k.r.o. z dnia 17 czerwca 2004 r.”). Sąd Apelacyjny dokonał bowiem błędnej
wykładni art. 56 u.z.S.Z.R.P. jak również w ogóle nie rozważył kwestii, czy
uzyskane przez pozwanego B. W. prawo do kwatery stałej, weszło w skład majątku
wspólnego małżonków W., co ma decydujące znaczenie dla oceny, czy także
powódce przysługiwało prawo nabycia lokalu w trybie przewidzianym w art. 56-58
u.z.S.Z.R.P. Pozwany B. W. otrzymał przydział przedmiotowej kwatery stałej pod
rządami przepisów u.z.s.z., której art. 8 ust. 1 przewidywał, że kwatera taka jest
przeznaczona na zakwaterowanie stałe żołnierza zawodowego i jego rodziny i
zgodnie z art. 9 ust. 2, przy ustalaniu powierzchni kwatery przysługującej
6
żołnierzowi uwzględnia się między innymi jego stan rodzinny. Podobne regulacje
zawierał art. 24 ust. 1 u.z.S.Z.R.P. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej
ustawą nowelizacyjną z 2004 r. oraz art. 26 ust. 2 pkt 1, zgodnie z którym
członkiem rodziny żołnierza służby stałej, którego uwzględnia się przy ustalaniu
przysługującej powierzchni użytkowej jest między innymi małżonek. Nie ulega
zatem wątpliwości, że przydzielona żołnierzowi kwatera stała ma zaspokajać
potrzeby rodziny żołnierza. Na gruncie obu tych ustaw w doktrynie i orzecznictwie
Sądu Najwyższego stwierdzono, że przydział kwatery stałej jest prawem
podmiotowym żołnierza zawodowego oraz że podmiotem tego prawa jest również
współmałżonek żołnierza, a w konsekwencji prawo do korzystania z takiej kwatery
stanowi składnik majątku wspólnego małżonków (porównaj uzasadnienie uchwały
z dnia 21 grudnia 2006 r. III CZP 131/06, OSNC 2007/10/152 oraz postanowienie
z dnia 26 listopada 2009 r. III CZP 96/09 nie publ.).
Stanowisko to należy podzielić. Ponieważ chwilą miarodajną dla oceny,
co wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków jest z jednej strony stan prawny
obowiązujący w dacie nabycia przedmiotu w czasie trwania małżeństwa, a z drugiej
strony stan prawny obowiązujący w dniu uprawomocnienia się wyroku
rozwodowego, oceny tej kwestii należy dokonać według stanu prawnego
obowiązującego w październiku 1978 r. (data przydziału kwatery) i w październiku
1997 r. (data rozwodu). Jak już wskazano, wyżej przepisy art. 8 ust. 1 i 9 ust. 2
u.z.s.z. przesądzały o tym, że kwaterę przydzielano dla zaspokojenia potrzeb
rodziny żołnierza zawodowego, zaś art. 18 ust. 1 i 2 tej ustawy regulował
uprawnienia żołnierza i jego byłego współmałżonka do kwatery po rozwodzie,
przyznając byłemu współmałżonkowi prawo do zamiennego lokalu mieszkalnego.
Prawo do zajmowania kwatery przysługiwało zatem zarówno żołnierzowi jak i jego
małżonkowi, również po rozwodzie do czasu przydzielenia byłemu małżonkowi
lokalu zamiennego. Także na gruncie przepisów u.z.S.Z.R.P., jak wskazano wyżej,
prawo do zamieszkiwania w kwaterze przysługiwało żołnierzowi i współmałżonkowi,
który zachowywał je również po rozwodzie, co potwierdza art. 23 ust. 1 ustawy
nowelizacyjnej z 2004 r. stanowiący, że osoby, którym do dnia wejścia w życie tej
ustawy (do dnia 1 lipca 2004 r.) przydzielono osobną kwaterę stałą, zachowują
nabyte do tego dnia uprawnienia na czas zajmowania tej kwatery, przy czym przez
7
użyte w tym przepisie określenie „osoby”, należy rozumieć wszystkie osoby brane
pod uwagę przy przydziale kwatery, a więc także małżonka żołnierza (art. 26 ust. 2
u.z.S.Z.R.P.).
Od chwili wejścia w życie u.z.S.Z.R.P., lokale stanowiące kwatery stałe
mogły być zbywane w trybie i na zasadach określonych w art. 56-58 tej ustawy.
Zarówno przed nowelizacją z 2004 r., jak i po tej nowelizacji, prawo do nabycia
takiej kwatery przysługiwało między innymi osobom „uprawnionym, które zajmują
kwaterę na podstawie decyzji o przydziale” (przed nowelizacją z 2004 r.) lub
„osobom posiadającym tytuł prawny do zamieszkiwania w tym lokalu mieszkalnym”
(po nowelizacji z 2004 r.). W obu wypadkach wykładnia tych pojęć musi
uwzględniać regulacje zawarte w art. 58, który zarówno przed jak i po nowelizacji
z 2004 r. rozróżniał sytuacje sprzedaży kwatery żołnierzowi zawodowemu i innym
osobom uprawnionym, w tym członkom rodziny i małżonkowi, przewidując różne
bonifikaty w każdym wypadku. Nie ulega zatem wątpliwości, że wbrew
odmiennemu stanowisku Sądu Apelacyjnego, przepis art. 56 zarówno przed, jak i
po nowelizacji z 2004 r. przewidywał prawo do nabycia kwatery na preferencyjnych
zasadach również dla małżonka żołnierza zawodowego, któremu przydzielono
kwaterę. Małżonek był bowiem „osobą uprawnioną” zajmującą kwaterę
na podstawie decyzji o przydziale (przed nowelizacją z 2004 r.), jak również
był „osobą posiadającą tytuł prawny do zamieszkiwania w tym lokalu
(po nowelizacji z 2004 r.) i w art. 58 przewidziano sytuację, gdy to małżonek był
nabywcą lokalu, ustalając wówczas inne ceny niż wtedy, gdy nabywcą był żołnierz.
Rozważając, czy prawo do kwatery stałej przydzielonej żołnierzowi
zawodowemu w czasie trwania małżeństwa wchodzi do majątku wspólnego trzeba
stwierdzić, że ponieważ żaden z przepisów omawianych wyżej ustaw nie przesądza
wprost tej kwestii, mają w tym względzie zastosowanie ogólne zasady przewidziane
w k.r.o. dotyczące przynależności prawa do majątku wspólnego lub osobistego
(odrębnego). W rozpoznawanej sprawie chodzi o przepisy k.r.o. w brzmieniu
obowiązującym przed nowelizacją k.r.o. dokonaną ustawą z 17 czerwca 2004 r.,
choć trzeba stwierdzić, że w tym przedmiocie nowelizacja nie wprowadziła istotnych
zmian. Wymieniony w przepisach k.r.o. katalog składników majątku odrębnego
(obecnie osobistego) jest zamknięty, a zatem wszystkie prawa, które do niego nie
8
należą, wchodzą w skład majątku wspólnego. Ponieważ w tym wypadku nie chodzi
o prawa wskazane w art. 33 pkt 1-5 i 7-8 k.r.o., ocenie podlegać może jedynie to,
czy prawo do kwatery stałej jest prawem niezbywalnym w rozumieniu art. 33 pkt 6
k.r.o. Tylko bowiem w tym przypadku stanowiłoby ono odrębny majątek małżonka
będącego żołnierzem i nie wchodziło w skład majątku wspólnego. W literaturze
jednolicie przyjmuje się, że przepisu tego nie można odnosić do wszystkich praw
niezbywalnych i nie są objęte jego hipotezą te prawa niezbywalne, które ze swej
natury mogą być prawem wspólnym obojga małżonków (np. spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu). Za prawa niezbywalne, w rozumieniu tego przepisu,
należy uznać tylko te prawa, które są ściśle związane z osobą uprawnionego
małżonka i nie wchodzą w skład spadku po nim (np. użytkowanie, służebność
osobista, prawo do alimentacji). Wszystkie inne prawa, też niezbywalne, ale
niegasnące wraz ze śmiercią uprawnionego, mogą wchodzić w skład majątku
wspólnego. Jak wynika z przepisów u.z.S.Z.R.P. dotyczących losu prawa do
kwatery stałej, po śmierci żołnierza, któremu ją przydzielono (np. art. 41 ust. 4),
prawo to nie wygasa wraz ze śmiercią żołnierza. Poza tym, jak wskazano wyżej,
prawo do zamieszkiwania w kwaterze przysługuje niewątpliwie obojgu małżonkom,
a zatem prawo do kwatery stałej nie jest prawem niezbywalnym, w rozumieniu art.
33 pkt 6 k.r.o., a skoro tak, to zgodnie z ogólną zasadą przewidzianą w art. 32 § 1
k.r.o., jeżeli zostało nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej, stanowi
dorobek małżonków, podobnie jak prawo najmu czy spółdzielcze lokatorskie prawo
do lokalu mieszkalnego, od których nie różni się w istotny sposób.
Skoro zatem prawo do kwatery zostało przydzielone pozwanemu B. W. w czasie
trwania wspólności ustawowej z powódką, weszło ono do ich majątku wspólnego i
powódka była współuprawniona nie tylko do korzystania z tego prawa, lecz także
do nabycia go na preferencyjnych zasadach przewidzianych w art. 56 i 58
u.z.S.Z.R.P. Dopóki zatem wspólność tego prawa nie została zniesiona w
wyniku podziału majątku wspólnego stron, oboje byli
9
małżonkowie byli uprawnieni do korzystania z niego oraz do nabycia go w trybie
i na zasadach przewidzianych w powyższych przepisach. Niczego tu nie zmieniło
uchylenie art. 28 u.z.S.Z.R.P. w wyniku nowelizacji z 2004 r. Jak bowiem stwierdził
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej już uchwały z dnia 21 grudnia 2006 r.
III CZP 131/06, uchylenie tego przepisu nie wprowadziło zmian w zakresie
uregulowania stosunku prawnego powstałego w wyniku przydzielenia kwatery
i również po uchyleniu go rozwiedziony małżonek nie może być uznany za osobę
zajmującą kwaterę bez tytułu prawnego. Dodać trzeba, że uchylenie powyższego
przepisu, który regulował sposób korzystania z kwatery po rozwodzie i w niektórych
sytuacjach przewidywał prawo byłego małżonka do otrzymania lokalu zamiennego
albo prawo obojga byłych małżonków do jednego lokalu zamiennego lub
ekwiwalentu pieniężnego, niczego nie zmieniło w kwestii przynależności do majątku
wspólnego przydzielonego prawa do kwatery stałej. Uchylone zostały jedynie
(na okres do kolejnej nowelizacji z 2010 r.) przewidziane dotychczas w ustawie
obowiązki Agencji wobec byłych małżonków w sytuacji rozwodu żołnierza,
któremu przydzielono kwaterę stałą. Nie zmieniło natomiast wskazanych wyżej
regulacji przesądzających o wejściu w skład majątku wspólnego małżonków prawa
do przydzielonej jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa kwatery stałej wraz
z ekspektatywą nabycia tego lokalu na preferencyjnych warunkach
przewidzianych w ustawie.
Z uwagi na to, że Sąd Apelacyjny w wyniku błędnej wykładni wskazanych
wyżej przepisów u.z.S.Z.R.P., w szczególności art. 56 tej ustawy, pominął
przy ocenie roszczenia powódki jej uprawnienia wynikające z wejścia
do majątku wspólnego przydzielonego pozwanemu B. W. prawa do kwatery stałej,
obejmującego też prawo do preferencyjnego nabycia tej kwatery w trybie i na
zasadach przewidzianych w ustawie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w
zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).