Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 390/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa "W." - Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością
przeciwko S. G. i T. K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) zasądza solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę
1800 (tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 27 października 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo
W. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o solidarne zasądzenie od pozwanych
kwoty 103.441,55 złotych z określonymi w pozwie odsetkami ustawowymi.
Podstawą tego orzeczenia były następujące ustalenia: Prawomocnym
wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2002 r. Sąd Okręgowy zasądził od T. sp. z o.o. na
rzecz A. sp. z o.o. kwotę 49.985,90 złotych z odsetkami ustawowymi. Po uzyskaniu
tytułu wykonawczego spółka A. skierowała wniosek o wszczęcie postępowania
egzekucyjnego. W związku z zawarciem dnia 21 marca 2003 r. ugody pomiędzy
tymi spółkami i zobowiązaniem spółki T. do spłaty zadłużenia w umówionym
terminie, spółka A. cofnęła wniosek i postępowanie egzekucyjne zostało umorzone.
Pomimo ugody spółka T. nie uregulowała należności. Dnia 4 czerwca 2003 r.
została ogłoszona upadłość likwidacyjna spółki A., a w marcu 2004 r. syndyk masy
upadłości tej spółki wystąpił o wszczęcie postępowania egzekucyjnego wobec
spółki T. Dnia 23 marca 2003 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość spółki T. z
możliwością zawarcia układu. Postanowieniem tego Sądu z dnia 18 września 2006
r. został zmieniony sposób prowadzenia postępowania upadłościowego na
postępowanie upadłościowe z likwidacja majątku. Dnia 6 października 2006 r.
syndyk masy upadłości spółki A. zawarł z powodem umowę sprzedaży
kilkudziesięciu wierzytelności wobec różnych dłużników o wartości ponad 1.840.000
złotych, w tym wierzytelności wobec spółki T. stwierdzonej prawomocnym wyrokiem
Sądu Okręgowego z dnia 27 sierpnia 2002 r. Cenę sprzedaży wierzytelności strony
uzgodniły na kwotę 26.000 złotych. Powodowa spółka W. zgłosiła dnia 2 stycznia
2007 r. do masy upadłości spółki T. nabyte wierzytelności, które zostały zaliczone
do kategorii III w wysokości 67.560,27 złotych oraz do kategorii IV w wysokości
26.328,82 złotych. Po uznaniu wierzytelności przez syndyka i upadłego, powódka
została powiadomiona przez syndyka, że jej wierzytelności nie zostaną
zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Postanowieniem z dnia 16 listopada
2007 r. Sąd Rejonowy stwierdził zakończenie postępowania upadłościowego spółki
3
T. niewielkim zaspokojeniem wierzytelności z kategorii I. Jak ustalił Sąd, spółka
Targed co najmniej od 16 maja 2002 r. zaprzestała płacenia wymagalnych długów
a na dzień 31 grudnia 2003 r. nadwyżka pasywów nad aktywami wynosiła
211.460,10 złotych. Pozwany S. G. od początku istnienia spółki T. był członkiem jej
zarządu. Pozwana T. K. pełniła tę funkcję od 1993 r.
Na podstawie tych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że powódka wykazała
bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce T. albowiem jej wierzytelność, pomimo
likwidacji spółki, nie została zaspokojona. Poza tym zarząd spółki T. powinien już z
końcem 2003 r. zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości. Pomimo tych ustaleń i
wniosków Sąd Okręgowy oddalił powództwo przyjmując, że powodowa spółka nie
poniosła szkody albowiem nie była wierzycielem w czasie właściwym do zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości spółki T. Poza tym, Sąd Okręgowy ocenił
wystąpienie z roszczeniem odszkodowawczym opartym na treści art. 299 k.s.h.
jako nadużycie prawa podmiotowego.
Na skutek apelacji powodowej spółki W., Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24
lutego 2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego. Podzielił w całości ustalenia
poczynione w pierwszej instancji, zwłaszcza co do tego, że spółce A. przysługiwała
wobec spółki T. wierzytelność w wysokości 49.985,90 złotych z odsetkami
ustawowymi, która nie została zaspokojona a egzekucja przeciwko spółce T.
okazała się bezskuteczna. Podobnie Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia i ocenę, że
zgłoszenie wniosku o upadłość spółki T. dopiero we wrześniu 2005 r. było
spóźnione i doprowadziło do niemożliwości zaspokojenia wierzycieli tej spółki.
Jako nieprawidłowe ocenił wywody sądu pierwszej instancji prowadzące
do wniosku, że powodowa spółka nie poniosła szkody dlatego, że nie była
wierzycielem spółki T. w czasie, gdy członkowie zarządu powinni zgłosić wniosek o
upadłość. Sad Apelacyjny podkreślił, że szkoda na tle art. 299 k.s.h. ma
specyficzne znaczenie. Oznacza bowiem obniżenie potencjału majątkowego spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, powodujące niemożność wyegzekwowania
od niej zobowiązań na skutek niezłożenia przez członków zarządu wniosku
o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie. Dla stwierdzenia, czy po stronie
wierzyciela występuje szkoda nie ma więc znaczenia, czy nie może on
wyegzekwować należnego mu już uprzednio świadczenia, co oznacza poniesienie
4
straty, czy też tylko nie może uzyskać korzyści, na które liczył nabywając (choćby
po niskiej cenie) od innego podmiotu daną wierzytelność. Nadto Sąd wskazał,
że zgodnie z art. 509 § 2 k.c. wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę
wszelkie związane z nią prawa, w tym prawa uboczne związane z wierzytelnością
i służące jej zabezpieczeniu, jak również roszczenia odszkodowawcze związane
z wierzytelnością. Dlatego zdaniem Sądu Apelacyjnego, w braku odmiennego
zastrzeżenia stron, na nabywcę wierzytelności wobec spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością przechodzi także roszczenie odszkodowawcze z art. 299 k.s.h..
Roszczenie to jest ściśle związane z wierzytelnością główną i nie funkcjonuje
autonomicznie w obrocie. Odmienna wykładnia prowadziłaby do nieracjonalnych
skutków. Po dokonaniu cesji roszczenie odszkodowawcze nie przysługiwałoby
ani zbywcy, ani nabywcy; zbywca nie mógłby realizować tego roszczenia,
a nabywca, choćby posiadał wierzytelność, nie zyskiwałby dodatkowej ochrony
w postaci możliwości dochodzenia roszczenia z art. 299 k.s.h.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stwierdzenia Sądu Okręgowego,
że dochodzenie roszczenia przez powoda stanowi nadużycie prawa
podmiotowego. Powód prowadzi legalną działalność, która polega na kupowaniu na
własne ryzyko wierzytelności po cenach rynkowych. Cena, za która powód nabył
wierzytelność od pierwotnego wierzyciela nie może mieć znaczenia dla oceny,
czy dochodzenie należnych mu uprawnień jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Ponadto Sąd Apelacyjny podkreślił, nie może powoływać się na art.
5 k.c. ten, kto sam narusza zasady współżycia społecznego a to z powodu
zachowania pozwanych jako członków zarządu poprzednik prawny powoda nie
został zaspokojony co do swych należności.
Z tych względów Sąd Apelacyjny kierując się treścią art. 299 k.s.h. na
podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i uwzględnił powództwo.
Pozwani wnieśli skargę kasacyjną od wyroku Sądu drugiej instancji. Zarzucili
w niej naruszenie prawa materialnego polegającego na:
- błędnej wykładni art. 299 § 1 k.s.h. w zw. z art. 299 § 2 in fine k.s.h.
przez przyjęcie w sposób domniemany, ze odpowiedzialność pozwanych
ma charakter odpowiedzialności gwarancyjnej;
5
- błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu art. 299 § 2 in fine k.s.h.
wobec powoda pomimo, że wierzyciel to wyłącznie poszkodowany przez
zaniechanie członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;
- - niewłaściwym zastosowaniu art. 509 § 2 k.c. w związku z błędną wykładnią
art. 299 § 1 k.s.h. przez przyjęcie, że wobec subsydiarnej odpowiedzialności
członków zarządu, niemającej charakteru odpowiedzialności
odszkodowawczej, cesjonariusz nabywając wierzytelność nabywa ją
wraz z uprawnieniem do dochodzenia tej wierzytelności od członków
zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, pomimo braku uznania
przez nich długu bądź orzeczenia sądu stwierdzającego ich deliktową
odpowiedzialność;
- niewłaściwym zastosowaniu art. 361 k.c. oraz niezastosowaniu art. 5
i 362 k.c.
Powołując się na tę podstawę pozwani wnieśli o uchylenie zaskarżonego
wyroku i oddalenie powództwa ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec jednoznacznego stanowiska Sądu Apelacyjnego w tej kwestii,
niezrozumiałe są zarzuty skargi kasacyjnej przypisujące temu Sądowi stwierdzenia
wyrażające wprost lub w sposób dorozumiany, że odpowiedzialność na podstawie
art. 299 k.s.h. ma charakter odpowiedzialności gwarancyjnej, którą nadto skarżący
utożsamia z odpowiedzialnością kontraktową.
Tymczasem odpowiedzialność członków zarządu na podstawie art. 299
k.s.h. ma nie tylko odszkodowawczy, ale zarazem deliktowy charakter.
Odpowiedzialność za szkodę w wysokości niewyegzekwowanej od spółki
wierzytelności jest konsekwencją bezprawnego, zawinionego niezgłoszenia przez
członka zarządu wniosku o ogłoszenie upadłości. To bezprawne zachowanie
może też stanowić występek, o którym mowa w art. 586 k.s.h. Bezprawne
zachowanie oceniane jest w relacjach pomiędzy członkami zarządu
a wierzycielami, którzy nie są związani wcześniej żadnym stosunkiem
cywilnoprawnym. Dlatego w ramach tych relacji nie można konstruować
6
odpowiedzialności kontraktowej, której przesłanką jest niewykonanie lub
nienależyte wykonanie istniejącego zobowiązania wynikającego, chociażby jak
w przypadku odpowiedzialności na podstawie art. 293 k.s.h., ze stosunku
organizacyjnego łączącego spółkę z jej funkcjonariuszem (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 września 2008 r., II CSK 118/08, nie publ.).
Wobec występujących początkowo w judykaturze Sądu Najwyższego
istotnych rozbieżności co do gwarancyjnego (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 6 czerwca 1997 r., III CKN 65/97, OSNC 1997/11/181; z dnia 18 kwietnia
2007 r., V CSK 55/07, OSNC - ZD 2008/1/24) a z drugiej strony
odszkodowawczego charakteru odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. (poprzednio
z art. 298 k.h.) zagadnienie to rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 7 listopada 2008 r. (sygn. akt III CZP 72/08, OSNC
2009/2/20) przyjmując, że do roszczeń wierzycieli spółki z ograniczona
odpowiedzialnością przeciwko członkom jej zarządu (art. 299 k.s.h.)
mają zastosowanie przepisy o przedawnieniu roszczeń o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym. Pomimo, iż uchwale nie nadano mocy
zasady prawnej, pod wpływem wszechstronnej argumentacji, od chwili jej podjęcia,
utrzymuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolity pogląd
o odszkodowawczym charakterze odpowiedzialności członków zarządu spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 299 k.s.h. (zob. m.in.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2008 r., III CZP 112/08,
nie publ.; wyrok z dnia 17 marca 2010 r., II CSK 506/09, OSNC - ZD 2011/1/2).
Pogląd ten oraz motywy przyjęte w uchwale podziela Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną pozwanych.
Szkoda, jako niezbędna przesłanka odpowiedzialności odszkodowawczej,
jest na tle art. 299 k.s.h. ujmowana inaczej niż w art. 361 § 1 k.c, który zresztą
wprost dopuszcza odmienną regulację ustawową. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego trafnie przyjmuje się, że szkoda o której mowa w art. 299 § 2 in fine
k.s.h. odpowiada różnicy w potencjale majątkowym spółki, jaka wystąpiła, a do
jakiej nie doszłoby, gdyby we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie
upadłości (zob. m. in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 1997 r., sygn. akt
III CZP 10/93, OSNC 1998/11/165; wyrok z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 227/06,
7
OSNC ZD 2008, Nr A, poz. 19). Członek zarządu odpowiada jedynie za taką część
należności, jaką otrzymałby wierzyciel w zainicjowanym we właściwym czasie
postępowaniu upadłościowym. Ciężar dowodu w tym zakresie, podobnie jak
w odniesieniu do pozostałych przesłanek określonych w art. 299 § 2 k.s.h.,
spoczywa na dłużniku. Stwierdzenie to w zakresie ciężaru dowodu odnosi się także
do podnoszonego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 362 k.c.
Podmiotem, który poniósł szkodę jest wierzyciel, który pomimo tego,
że dysponował tytułem wykonawczym nie może zaspokoić się z majątku spółki.
Członkowie zarządu ponoszą na podstawie art. 299 k.s.h. odpowiedzialność
odszkodowawczą wyłącznie wobec aktualnych wierzycieli spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością niezależnie od tego czy ich wierzytelności powstały
bezpośrednio ze stosunku prawnego z udziałem spółki, czy też nabyli już istniejące
wierzytelności od pierwotnych wierzycieli spółki. Stąd też utrzymujący się
w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd o konieczności dysponowania przez
wierzyciela dochodzącego roszczenia odszkodowawczego co najmniej tytułem
egzekucyjnym wobec spółki (zob. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 czerwca 1999 r., III CZP 10/99, OSNC 1999/12/203; z dnia 8 marca 2007 r.,
III CSK 352/06, nie publ.).
Wierzytelność odszkodowawcza jest ściśle związana z zobowiązaniem
spółki. Wysokość zobowiązania spółki wyznacza górną granicę odpowiedzialności
odszkodowawczej członków zarządu. Jeśli potencjał majątkowy spółki na skutek
zaniechania przez członków zarządu zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości
obniżył się, członkowie zarządu odpowiadają tylko w granicach obniżenia tego
potencjału (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2011 r., IV CSK
335/10, nie publ.; z dnia 24 lutego 2011 r. III CNP 26/10, nie publ.). Ciężar dowodu,
że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie zmniejszył się lub
też zmniejszył się tylko w określonym zakresie spoczywa na członkach zarządu.
Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, przyjmuje się zgodnie,
że w wyniku przelewu wierzytelności (art. 509 k.c.) przechodzi na nabywcę ogół
uprawnień przysługujących dotychczasowemu wierzycielowi, który zostaje
wyłączony ze stosunku zobowiązaniowego, jaki wiązał go z dłużnikiem. Innymi
8
słowy, stosunek zobowiązaniowy nie ulega zmianie, natomiast zmienia się osoba
uczestnicząca w nim po stronie wierzyciela. Zgodnie z art. 509 § 2 k.c. z chwilą
przelewu na nabywcę poza samą wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie
związane z nią prawa. Zakres praw związanych z wierzytelnością został ujęty
w art. 509 § 2 k.c. szeroko, o czym świadczy wymienione przykładowo w ustawie
roszczenie o zaległe odsetki, które co do zasady ma byt niezależny od należności
głównej. W piśmiennictwie i orzecznictwie uznaje się, że oprócz wyraźnie
wymienionego w ustawie roszczenia o zaległe odsetki, przechodzą z cedenta na
cesjonariusza np. roszczenie o odszkodowanie za nienależyte wykonanie
zobowiązania, roszczenie o zapłatę kar umownych, roszczenie o uzyskanie
surogatów przedmiotu świadczenia (art. 477 § 2 k.c.), roszczenie o udzielenie przez
dłużnika informacji o przedmiocie świadczenia (art. 546 i art. 354 § 1 k.c.),
uprawnienie wierzyciela do wyboru świadczenia w zobowiązaniu przemiennym,
uprawnienie wierzyciela do wezwania dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.) lub też
roszczenie z tytułu poręczenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada
2006 r., IV CSK 224/06, nie publ.). Przelew bowiem powoduje nie tylko sukcesję
samej wierzytelności, lecz również obejmuje inne elementy składające się na
sytuację wierzyciela. W szeroko ujętym zakresie praw związanych z wierzytelnością
w rozumieniu art. 509 § 2 k.c. mieści się także uprawnienie do zaskarżenia
czynności dłużnika zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzycieli. Dał temu wyraz Sąd
Najwyższy wyroku z dnia 11 grudnia 2009 r. (sygn. akt V CSK 184/09, OSNC - ZD
2010/3/86) a także w postanowieniu z dnia 22 kwietnia 2010 r. (sygn. akt V CSK
376/09, nie publ.). W strukturze zobowiązania oprócz samej możliwości żądania
świadczenia pojawiają się także uprawnienia innego rodzaju, funkcjonalnie z nią
jednak związane.
Dotychczasowe rozważania mogą stanowić uzasadnioną podstawę do
stwierdzenia, że wraz z przelaną wierzytelnością przeciwko spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością przechodzą na cesjonariusza roszczenia odszkodowawcze
przeciwko członkom zarządu spółki, jako związane z tą wierzytelnością ostateczne
zabezpieczenie roszczeń wierzycieli przeciwko spółce, (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 30 września 2008 r., III CSK 12/08, nie publ., z dnia 8 grudnia
2006 r., V CSK 319/06, Glosa 2007/4/12).
9
W nawiązaniu do okoliczności faktycznych sprawy trzeba podnieść,
ze deliktowa wierzytelność odszkodowawcza przeciwko członkom zarządu
powstaje z chwilą bezskuteczności egzekucji z majątku spółki a ściśle
rzecz ujmując, w chwili, gdy jest już oczywiste, że będzie bezskuteczna (zob. m.in.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., IV CK 176/02, Wokanda
2004/9/7; z dnia 27 października 2004 r., IV CK 148/04). Z poczynionych ustaleń
faktycznych będących podstawą zaskarżonego wyroku, którymi – ze względu na
oparcie skargi kasacyjnej na naruszeniu przepisów prawa materialnego – Sąd
Najwyższy jest związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, że egzekucja przeciwko
spółce T. toczyła się od 2004 r. Nie ma bliższych danych, co do dalszego biegu
tego postępowania w związku z ogłoszeniem upadłości spółki T. Istotne są zatem
ustalenia poczynione przez Sąd pierwszej instancji, które podzielił w całości Sąd
Apelacyjny, według których powodowa spółka została dnia 16 listopada 2007 r.
powiadomiona przez syndyka masy upadłości spółki T., że jej wierzytelność nie
zostanie zaspokojona w postępowaniu upadłościowym. Pozwala to na przyjęcie, że
wierzytelność odszkodowawcza z art. 299 k.s.h. przeciwko pozwanym powstała po
przelewie wierzytelności przysługującej w stosunku do spółki a to oznacza
niewątpliwie, że podmiotem uprawnionym do dochodzenia roszczenia
odszkodowawczego jest cesjonariusz.
W związku z zarzutem naruszenia art. 5 k.c. przez jego niezastosowanie
do wykonywania prawa podmiotowego powoda trzeba podnieść, że wprawdzie
przepis ten nie zawiera żadnych ograniczeń i odnosi się do wszelkich praw
podmiotowych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN
604/00, OSNC 2002/3/32; z dnia 15 października 2008 r., I CSK 126/08, nie publ.)
to jednak należy uwzględnić wyjątkowy charakter odpowiedzialności
na podstawie art. 299 k.s.h. (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia
2007 r., V CSK 315/07 nie publ.; z dnia 19 czerwca 2009 r., V CSK 459/08,
nie publ.), która jest konsekwencją zawinionego zaniechania zgłoszenia wniosku
o ogłoszenie upadłości spółki pomimo ustawowego obowiązku zgłoszenia
takiego wniosku. Granicę odpowiedzialności odszkodowawczej wyznacza zakres
zobowiązania spółki. Słusznie zatem Sąd Apelacyjny uznał, że bez znaczenia jest
cena, za jaką aktualny wierzyciel nabył wierzytelność przeciwko spółce.
10
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną pozwanych.
jw