Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 474/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Międzyzakładowego Związku Zawodowego Górników
Kopalni Węgla „X.” – Spółki Akcyjnej z siedzibą w K.
przeciwko Kopalni Węgla „X.” w K. -
Spółce Akcyjnej z siedzibą w K.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 kwietnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 180 (sto osiemdziesiąt) zł tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powodowy Międzyzakładowy Związek Zawodowy Górników KW „X.” S.A. w
K. wniósł o ustalenie nieistnienia uchwały rady nadzorczej KW „X." w K. S.A. z dnia
14 kwietnia 2010 r., jako nieważnej z powodu sprzeczności z art. 16 ustawy z dnia
30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr
171, poz. 1397 ze zm., dalej powoływanej jako „u.k.p.”). Uchwałą tą rada nadzorcza
odwołała z funkcji członka zarządu J. S. – wybranego przez pracowników
skomercjalizowanej spółki. W ten sposób, zdaniem powoda, pracownicy i
członkowie organizacji związkowej zostali pozbawieni prawa dokonywania wyboru
członka zarządu. Jako podstawę prawną dochodzonego roszczenia powód wskazał
art. 189 k.p.c. oraz art. 58 k.c. w związku z art. 16 u.k.p.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 31 stycznia 2011 r. oddalił powództwo, a
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2011 r. oddalił apelację powoda od
wyroku Sądu Okręgowego. Sądy obydwu instancji ustaliły, że statut KW „X.” S.A. w
K. przewiduje, iż członków zarządu lub cały zarząd powołuje i odwołuje rada
nadzorcza, jedynie pierwszy skład zarządu powoływał Minister Skarbu Państwa w
akcie komercjalizacji. Każdy z członków zarządu może być odwołany lub
zawieszony w czynnościach przez radę nadzorczą lub walne zgromadzenie. Do
czasu, gdy Skarb Państwa jest akcjonariuszem spółki, a spółka zatrudnia
średniorocznie powyżej 500 pracowników, rada nadzorcza powołuje w skład
zarządu jedną osobę wybraną przez pracowników spółki na okres kadencji
zarządu. W statucie ustalono zasady oraz tryb wyboru i odwołania członka zarządu
wybieranego przez pracowników. Wniosek w sprawie odwołania tego członka
składa się do zarządu spółki, a głosowanie nad odwołaniem członka zarządu
wybranego przez pracowników przeprowadza się w trybie dotyczącym jego wyboru.
W dniu 21 maja 2005 r. rada nadzorcza KW „X.” powołała zarząd, w skład
którego, jako członek wybrany przez pracowników, wszedł J. S. W dniu 12 maja
2008 r. J. S. został powołany na członka zarządu na kolejną kadencję. W trakcie tej
kadencji rada nadzorcza podjęła w dniu 14 kwietnia 2010 r. stanowiącą przedmiot
sporu uchwałę, na mocy której odwołała J. S. z funkcji członka zarządu. Uchwała
3
stała się podstawą wykreślenia J. S. w Krajowym Rejestrze Sądowym - rejestrze
przedsiębiorców. W dniu 15 lipca 2010 r. rada nadzorcza powołała na stanowisko
członka zarządu IV kadencji wybranego przez pracowników w wyborach
uzupełniających A. C., został on też wpisany w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Równolegle z postępowaniem o wpisanie A. C. toczyło się wszczęte z urzędu
postępowanie o wykreślenie danych niedopuszczalnych z rejestru przedsiębiorców
KRS, dotyczące prawidłowości wykreślenia J. S. Sąd rejestrowy umorzył je, nie
znajdując podstaw do usunięcia tego wpisu (t.j. usunięcia wykreślenia J. S.).
Sąd I instancji oddalił powództwo nie stwierdzając po stronie organizacji
związkowej wymaganego przez art. 189 k.p.c. własnego interesu prawnego do
żądania ustalenia. Ocenił, że za własny interes związku nie można uznawać
interesów ani praw pracowników, do obrony których związki zawodowe zostały
powołane, i na których rzecz mogą wytaczać powództwa, ponieważ działalność
związków w tym zakresie polega jedynie na realizacji powinności jaką jest
reprezentowanie cudzego, a nie własnego interesu. Ponadto stwierdził, że art. 189
k.p.c. nie umożliwia wytaczania powództw w ogólnym interesie pracowników, lecz
wymaga zindywidualizowanie stron stosunku prawnego lub prawa, którego dotyczy
żądanie, co w niniejszej sprawie oznaczałoby konieczność oznaczenia
pracowników, których praw ustalenie dotyczy. Wreszcie Sąd zwrócił uwagę, że
gdyby nawet przyjąć dopuszczalność utożsamienia interesu prawnego
pracowników pozwanej Spółki z interesem powoda w wytoczeniu powództwa, to
i tak interes ten ustał z chwilą wybrania do zarządu pozwanego nowego
reprezentanta pracowników.
Sąd Apelacyjny przychylił się do stanowiska Sądu Okręgowego, inaczej ujął
jednak i uzupełnił argumentację prawną. Przede wszystkim przyjął brak legitymacji
procesowej powoda. Wskazał, że organizacje związkowe na podstawie art. 23
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jedn. Dz.U.
z 2001 r., Nr 79, poz. 854 ze zm., dalej powoływanej jako „u.z.z.”) są uprawnione
do występowania na zasadach ogólnych do organów administracji państwowej
i samorządowej ze skargami, odwołaniami, zażaleniami oraz zarzutami
i postulatami w celu uruchomienia publicznych procedur kontrolnych
i spowodowania weryfikacji zaskarżanych działań w trybie kodeksu postępowania
4
administracyjnego. Powództwo z art. 189 k.p.c., zdaniem Sądu, nie stanowi
żądania spowodowania usunięcia we właściwym trybie stwierdzonej
nieprawidłowości w rozumieniu art. 23 u.z.z. Legitymację związków zawodowych do
występowania z powództwami cywilnymi określa w szczególności art. 462 k.p.c.,
umożliwiający organizacjom społecznym wszczęcie postępowania na rzecz
pracowników i ubezpieczonych w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych, nie ma on jednak zastosowania w tej sprawie, która jest sprawą
gospodarczą ze stosunku spółki. Poza tym powództwo wytoczone na rzecz
pracowników powinno ich określić imiennie w pozwie i wymaga zgody
pracowników. Sąd Apelacyjny nie uznał też, aby interes prawny powoda
w wytoczeniu powództwa o ustalenie uzasadniało pozbawienie go i innych
organizacji związkowych możliwości współpracy i komunikowania się z wybranym
przez załogę członkiem zarządu, zobowiązanym do współpracy bezpośrednio
z organizacjami związkowymi. Wskazał, że art. 16 u.k.p. nie przyznał członkowi
zarządu wybranemu przez pracowników szczególnych kompetencji w zakresie
współpracy ze związkami zawodowymi, a poza tym od chwili powołania do składu
zarządu nowego członka wybranego przez pracowników spełnione zostały
wymagania art. 16 u.k.p. Ponadto kadencja zarządu, ze składu którego odwołany
został J. S., upłynęła i obecnie powołany został nowy zarząd, w którego skład
wchodzi członek wybrany przez pracowników (jest nim ponownie A. C.). Ten stan
rzeczy Sąd odwoławczy uznał na podstawie art. 316 k.p.c. za wiążący przy
rozstrzyganiu sprawy.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
powód zarzucił naruszenie:
- art. 16 u.k.p. w zw. z § 28 statutu pozwanej spółki przez przyjęcie, że prawo do
wyboru przedstawiciela załogi do zarządu nie podlega ochronie
w przedmiotowym stanie faktycznym i prawnym;
- art. 58 k.c. przez ustalenie, że czynność prawna sprzeczna z ustawą i mająca
na celu obejście ustawy jest ważna;
5
- art. 189 k.p.c. przez przyjęcie, że powodowa organizacja związkowa nie ma
interesu prawnego w rozumieniu tego przepisu w stwierdzeniu nieważności
uchwały rady nadzorczej;
- art. 7, 23 i 26 ustawy o związkach zawodowych przez ich nieuwzględnienie
przy ocenie czy powód ma interes prawny w wytoczeniu powództwa.
We wnioskach powód domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości
oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie instancje; ewentualnie
uchylenia tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez stwierdzenie
nieważności zaskarżonej uchwały rady nadzorczej oraz przyznanie kosztów
zastępstwa pełnomocnika w postępowaniu kasacyjnym według norm przepisanych
a także kosztów procesowych poniesionych w obydwu instancjach.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o odrzucenie tej skargi
jako niespełniającej wymagań określonych w art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.; ewentualnie
o jej oddalenie. Złożył także wniosek o zasądzenie od powoda na jego rzecz
kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1) W pierwszej kolejności rozważyć należy zarzuty formalne postawione
przez stronę pozwaną, która podniosła, że skarga kasacyjna nie spełnia wymagań
ustawowych, ponieważ ujęte w niej zarzuty, wypełniające podstawę naruszenia
prawa materialnego nie precyzują sposobu jego naruszenia, nie wskazują bowiem,
czy skarżący uważa, iż wskazane przepisy zostały błędnie wyłożone, czy też że
zostały niewłaściwie zastosowane. Rzeczywiście, tylko zarzut naruszenia art. 7,
art. 23 i art. 26 u.z.z. mieści w swej treści informację, że skarżący za wadliwe
uważa „nieuwzględnienie”, a więc niezastosowanie tych przepisów. W pozostałych
trzech zarzutach forma naruszenia przepisów nie została wskazana. W odniesieniu
do zarzutów naruszenia art. 16 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji w zw. z § 28
statutu pozwanej spółki oraz art. 189 k.p.c. można ją jednak odczytać
z uzasadnienia podstaw kasacyjnych w powiązaniu z treścią zagadnienia
prawnego, którego rozwikłanie powód przedstawił jako uzasadnienie wniosku
6
o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania. Wynika z nich, że naruszenie tych
przepisów skarżący upatruje w ich błędnej wykładni. Jedynie zarzut naruszenia
art. 58 k.c. przez ustalenie, że czynność prawna sprzeczna z ustawą i mającą na
celu obejście ustawy jest ważna nie pozwala określić formy zarzucanego
naruszenia twego przepisu. Jednak wadliwość konstrukcji tego zarzutu nie
uzasadnia odrzucenia skargi kasacyjnej, a jedynie pominięcie w rozważaniach
ujętej w nim argumentacji skarżącego.
2) Błędy w wykładni art. 16 u.k.p. powód dostrzega w przyjęciu, że przepis
ten nie gwarantuje pracownikom wyłącznego prawa decydowania o powołaniu
i odwołaniu członka zarządu wybranego przez pracowników. Ten zarzut jednak jest
niesłuszny, ponieważ Sąd Apelacyjny nie poddał art. 16 ustawy o komercjalizacji
i prywatyzacji interpretacji w powyższym zakresie, wobec przyjęcia, że powód nie
ma legitymacji do zgłaszania powództwa o ustalenie nieważności uchwały rady
nadzorczej dotyczącej odwołania członka zarządu. Zagadnienie, czy art. 16 u.k.p.
ogranicza swobodę odwołania przez radę nadzorczą członka zarządu wybranego
przez pracowników wyłącznie do wypadków, kiedy takie żądanie we właściwym
trybie zgłoszą pracownicy byłoby istotne dopiero wówczas, kiedy doszłoby do
merytorycznego badania zgłoszonego przez powoda żądania.
3) Powód podniósł w uzasadnieniu skargi, że jego legitymacja czynna
wynika z przewidzianego we wskazanych w zarzutach przepisach ustawy
o związkach zawodowych uprawnienia do sprawowania kontroli nad
przestrzeganiem prawa i ma na celu spowodowanie usunięcia stwierdzonej
nieprawidłowości. Przytaczając podstawy skargi powód jednak wskazał tylko na
naruszenie art. 7, art. 23 i art. 26 u.z.z. w ten sposób, że wadliwie zostały one
pominięte przy ustalaniu interesu prawnego powoda w wytoczeniu powództwa.
Skarżący nie zarzucił natomiast ich naruszenia poprzez odmowę potraktowania ich
jako samodzielnej podstawy prawnej legitymującej go do wystąpienia ze
zgłoszonym żądaniem, co oznacza, że ten aspekt sprawy nie podlega badaniu.
Powód nie zarzucił także naruszenia art. 462 k.p.c., który to przepis Sąd
odwoławczy rozważył negatywnie jako ewentualne źródło uprawnień powoda do
wystąpienia na rzecz pracowników pozwanego z żądaniem poddania kontroli
sądowej uchwały rady nadzorczej dotyczącej odwołania członka zarządu. Sąd
7
Apelacyjny uznał, że powód nie może wywodzić swojego uprawnienia z art. 462
k.p.c. ponieważ sprawa o ustalenie nieważności uchwały organu spółki ma
charakter sprawy gospodarczej, a nie sprawy z zakresu prawa pracy bądź
ubezpieczeń społecznych. Powołany przepis uprawniał zaś związek zawodowy do
spowodowania wszczęcia postępowania na rzecz pracowników wyłącznie w tych
dwóch kategoriach spraw i to przy zachowaniu dalszych wymagań – wskazania
imiennie osób, na których rzecz związek działa oraz przedłożenia ich zgody.
Skarżący w uzasadnieniu zakwestionował stanowisko, jakoby zgłoszone
w niniejszej sprawie żądanie było oparte na przepisach prawa handlowego,
dopuszczających powództwo o uchylenie uchwały, gdyż przedmiotem powództwa
było stwierdzenie bezwzględnej nieważności uchwały z powodu jej niezgodności
z prawem. Jednakże ta argumentacja nie może odnieść skutku, skoro skarżący nie
zgłosił zarzutu, przy ocenie którego kwestia ta byłaby istotna, a ponadto odniósł się
krytycznie tylko do jednej z przesłanek rozumowania sądu, pomijając dalsze
elementy wymagane przez art. 462 k.p.c., aby powód mógł być uznany za podmiot
legitymowany do wszczęcia postępowania na rzecz pracowników.
4) Kolejny zarzut dotyczy niewłaściwej wykładni art. 189 k.p.c. i musi być
rozpatrzony w powiązaniu z zarzutem nieuwzględnienia art. 7, 23 i 26 u.z.z. przy
ocenie istnienia interesu prawnego powoda w wytoczeniu powództwa.
Powód wywiódł, że błędne było stanowisko negujące doniosłość prawną
żądanego ustalenia dla powodowego związku zawodowego, ponieważ jego interes
prawny wynikał z pozbawienia organizacji związkowej możliwości współpracy
z przedstawicielem załogi oraz uniemożliwienia zrzeszonym w powodowym
związku pracownikom decydowania o odwołaniu wybranego przez nich członka
zarządu. Wbrew stanowisku skarżącego Sąd Apelacyjny rozważył przesłanki,
mające uzasadniać własny interes związku i ocenił, że żadne z regulacji
ustawowych ani statutowych nie uzasadniały przypisania członkowi zarządu
pochodzącemu z wyboru pracowników szczególnych zadań w kontaktach ze
związkami zawodowymi. Powód nie wykazał w skardze, że pogląd Sądu był błędny,
ponieważ zarząd wykonywał swoje zadania stosując wewnętrzną specjalizacje
swoich członków w określonych sferach funkcjonowania pozwanej Spółki, ani też,
8
że po odwołaniu J. S. powód został pozbawiony możliwości kontaktowania się z
zarządem. Przede wszystkim jednak wartość przytoczonego argumentu podważa
fakt, że pracownicy dokonali wyboru nowego członka zarządu, w miejsce
odwołanego J. S. i niebawem po wytoczeniu niniejszego powództwa skład zarządu
odpowiadał założeniom art. 16 u.k.p., a tym samym argumenty o niemożności
kontaktowania się przez powoda z członkiem zarządu wybranym przez
pracowników zdezaktualizowały się. Z ta chwilą ustał też stan, który skarżący
uznawał za naruszenie obowiązującego prawa pracy, kontrolę przestrzegania
którego wskazywał jako swój obowiązek wynikający z powołanych w skardze
przepisów ustawy o związkach zawodowych, uzasadniający występowanie interesu
prawnego w zgłoszeniu niniejszego powództwa.
Skarżący nie ma racji twierdząc, że w przypadku powództwa o ustalenie
interes prawny musi istnieć jedynie w momencie wszczynania sprawy. Powództwo
przewidziane w art. 189 k.p.c. jest elementem systemu ochrony prawnej i podlega
regułom wspólnym dla tego systemu, do których należy zasada aktualności,
nakazująca przyjęcie za podstawę orzeczenia stanu rzeczy istniejącego w chwili
zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c.). Odstąpienie od tej zasady musi mieć
uzasadnioną prawnie przyczynę (np. art. 192 pkt 3 k.p.c., art. 363 § 2 k.c. in fine).
Udzielenie ochrony w drodze powództwa o ustalenie ma na celu wyjaśnienie stanu
prawnego wówczas, kiedy jest to uzasadnione istniejącymi wątpliwościami
i obiektywnie potrzebne. Przesłankę racjonalnej potrzeby rozstrzygnięcia przez sąd
zgłoszonych przez stronę wątpliwości dotyczących stosunku prawnego lub prawa
wyraża konieczność wykazania przez powoda interesu prawnego, dlatego interes
ten musi występować w chwili orzekania. Oparty na takim założeniu wyrok Sądu
Apelacyjnego nie narusza zatem art. 189 k.p.c.
W rezultacie skarga kasacyjna powoda podlegała oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 98 § 1 i 3,
oraz art. 99 k.p.c. w zw. z art. 39821
i z art. 391 § 1 k.p.c. Wysokość kosztów
zastępstwa procesowego wynika z postanowień § 10 ust. 1 pkt 21 w zw. z § 12
ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
9
w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).