Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 221/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku S. B.
przeciwko Wojskowemu Biuru Emerytalnemu
o potrącenie emerytury wojskowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny Sąd – III Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację ubezpieczonego S. B. od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 października 2010
r., oddalającego jego odwołanie od decyzji Wojskowego Biura Emerytalnego z dnia
2
21 maja 2010 r., ustalającej mu wysokość emerytury wojskowej i orzekającej
zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego o potrąceniach nienależnie pobranej
emerytury w kwocie 18.147,09 zł za okres od dnia 1 czerwca 2004 r. do dnia 28
lutego 2006 r.
W sprawie tej ustalono, że rozkazem dziennym z dnia 30 maja 2003 r.
zwolniono ubezpieczonego ze służby wojskowej i przeniesiono do rezerwy. Decyzją
z dnia 26 stycznia 2004 r. przyznano mu emeryturę wojskową, którą pobierał od
dnia 1 czerwca 2004 r. do dnia 28 lutego 2006 r. Decyzją z dnia 24 stycznia 2006 r.
stwierdzono nieważność decyzji dotyczącej wypowiedzenia stosunku służbowego
zawodowej służby wojskowej, wydanej z naruszeniem prawa, a ubezpieczonego
ponownie powołano do tej służby. Decyzją z dnia 21 lutego 2006 r. Wojskowe Biuro
Emerytalne orzekło o obowiązku zwrotu emerytury wojskowej pobranej przez
ubezpieczonego za cały okres od 1 czerwca 2004 r. do 28 lutego 2006 r..
Po rozpoznaniu odwołania od decyzji z dnia 21 lutego 2006 r. Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 28 czerwca 2006 r., zmienił zaskarżoną decyzję i zwolnił
ubezpieczonego z obowiązku zwrotu emerytury wojskowej pobranej za wymieniony
okres. Natomiast wskutek wniesionej apelacji przez organ rentowy, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 28 marca 2008 r., zmienił zaskarżony wyrok i ustalił, że
ubezpieczony nie ma obowiązku zwrotu odsetek ustawowych od wypłaconego
świadczenia w kwocie 185,07 zł, ale oddalił odwołanie w pozostałym zakresie oraz
apelację organu w pozostałej części. Od tego wyroku ubezpieczony nie złożył
skargi kasacyjnej.
Po wydaniu przez Sąd Apelacyjny wymienionego wyroku, Sąd Najwyższy
podjął uchwałę składu siedmiu sędziów z dnia 11 września 2008 r., III UZP 1/08,
(OSNP 2009 nr 7-8, poz. 101), w której przyjął, że stwierdzenie nieważności decyzji
o zwolnieniu żołnierza z zawodowej służy wojskowej nie powoduje obowiązku
zwrotu emerytury wypłaconej po zwolnieniu ze służby (art. 48 ust. 1 ustawy z dnia
10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich rodzin,
jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 8 poz. 66, powoływanej dalej jako ustawa o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych).
W takim stanie sprawy Sąd Apelacyjny wskazał, że zaskarżona decyzja nie
dotyczyła ustalenia obowiązku zwrotu pobranych świadczeń emerytalnych, a
3
jedynie określała wysokość potrącenia z tego tytułu z aktualnie wypłacanej
emerytury. Obowiązek zwrotu pobranych świadczeń był przedmiotem sporu w
postępowaniu prawomocnie zakończonym wyrokiem Sądu Apelacyjnego /…/, który
wiąże w niniejszym postępowaniu stosownie do art. 365 § 1 k.p.c. W tym zakresie
zachodzi powaga rzeczy osądzonej (res iudicata), wynikająca z art. 366 k.p.c.,
która w powiązaniu z normą z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. uniemożliwia prowadzenie po
raz kolejny sporu o to samo pomiędzy tymi samymi stronami. „W postępowaniu o
zwrot świadczenia zakończonym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w sprawie /…/
organ rentowy uzyskał ‘tytuł wykonawczy’, zaś w niniejszym postępowaniu podlega
on ‘egzekucji’, w drodze potrącenia z obecnych świadczeń”. W toku obecnego
postępowania w zakres rozpoznania wchodził zatem wyłącznie sposób i wysokość
potrącenia, a nie sama zasada zwrotu. Ubezpieczony jednak na żadnym etapie
procesu nie kwestionował wysokości wskazanego w kwestionowanej decyzji
potrącenia w kontekście ograniczenia wynikającego z art. 140 ust. 4 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227), znajdującego
zastosowanie zgodnie z art. 49 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych, a podważał w ogólności obowiązek zwrotu pobranych świadczeń i
zasadność potrącenia.
Sąd Apelacyjny podkreślił też, że przepis art. 48 ust. 3 pkt 1 i 2 ustawy o
zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych limituje „za" jaki okres można
żądać zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, nie zaś „w jakim okresie”. Przy
czym istotne jest, że okresy 12 miesięcy i 3 lat liczyć należy od dnia decyzji
stwierdzającej obowiązek zwrotu, a nie przyznającej uprawnienie. Decyzja
stwierdzająca obowiązek zwrotu pobranych świadczeń emerytalnych wydana
została w dniu 21 lutego 2006 r. i od tej daty wstecz należy obliczać wskazane
okresy.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego, w szczególności: 1/ art. 48 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
żołnierzy zawodowych przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że: a)
dopuszczalne jest żądanie przez wojskowy organ emerytalny zwrotu świadczenia
nienależnego za okres dłuższy niż określony w tym przepisie (odpowiednio 12
4
miesięcy i 3 lata), biegnący od dnia wydania przez ten organ decyzji
zobowiązującej do zwrotu świadczenia, w tym „już po upływie przywołanego
okresu”, b) w przypadku prawomocnego oddalenia odwołania od decyzji
zobowiązującej do zwrotu świadczenia, wojskowy organ emerytalny, może potrącać
świadczenia uznane za nienależne z pominięciem okresów wymienionych w tym
przepisie, c) określone w tym przepisie terminy, nie mają charakteru zawitych
terminów prawa materialnego.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania są
występujące w sprawie zagadnienia prawne sprowadzające się do pytań: 1/ czy
terminy wymienione w art. 48 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych mają charakter terminów zawitych prawa materialnego, a jeśli tak, to
jakie jest znaczenie upływu terminu w nich określonego na możliwość nie tyle
żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z wojskowego zaopatrzenia
emerytalnego, gdzie termin ten należy liczyć od dnia wydania decyzji
zobowiązującej do zwrotu świadczenia (w sprawie niniejszej od 21 lutego 2006 r.),
lecz możliwość egzekwowania tego żądania? 2/ jaki wpływ na możliwość
egzekwowania nienależnie pobranych świadczeń emerytalnych ma to, że w trakcie
biegu tego terminu zapadł wyrok prawomocnie oddalający odwołanie od decyzji
zobowiązującej do zwrotu? 3/ czy użyty zwrot „za okres" zawarty w art. 48 ust. 3
ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych „należy rozumieć także
w ten sposób, że skoro organ rozpoczął potrącenia do wysokości świadczeń
nienależnych w czerwcu 2009 r., gdzie w jego ocenie ostatnie z nienależnych
świadczeń pobrał skarżący w lutym 2006 r., to w istocie egzekwuje on zwrot
świadczeń za okres dłuższy niż 3 lata”? 4/ „czy dopuszczalne jest, a jeśli tak, to w
jakich granicach i choćby w drodze analogi, stosowanie zasad egzekucji
uregulowanej w KPC w odniesieniu do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń,
gdzie tryb i zasady zwrotu tych świadczeń uregulowane są w ustawie emerytalnej
wojskowej” i „czy w takim razie mają zastosowanie przepisy Kodeksu Cywilnego o
przedawnieniu, oraz „w jakim terminie od dnia wydania decyzji i w jakim okresie
czasu, wojskowy organ emerytalny w ogóle może dążyć do wyegzekwowania
decyzji zobowiązującej do zwrotu, od której to odwołanie prawomocnie oddalono”?.
5
Zdaniem skarżącego Sądy obu instancji uznały, że terminy określone w art.
48 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oznaczają, iż
organ może żądać zwrotu świadczenia emerytalnego wyłącznie za okres 3 lat, lecz
nienależnie kiedy to nastąpi, co oznaczałoby, że nawet 20 lat od wydania decyzji
zobowiązującej do zwrotu, dopuszczalnym jest jej egzekwowanie, o ile tylko organ
żąda zwrotu świadczenia za nie więcej niż 3 lata. Jest to niezgodne z brzmieniem
cytowanego przepisu, a zwrot „za okres" rozumieć w taki sposób, „że jeżeli organ
zobowiązał do zwrotu emerytury osobę X, to jeżeli od dnia wydania takowej decyzji
zobowiązującej do zwrotu, upłynęło więcej niż 3 lata, to organ może żądać zwrotu
za okres od dnia zgłoszenia żądania (egzekwowania), do dnia 3 lata wstecz od tej
daty maksymalnie (stosując art. 48 ust. 3 pkt. 2), czy też odpowiednio przyjmując
12 miesięcy (kierując się art. 48 ust. 3 pkt. 1)”. Zdaniem skarżącego są to terminy
nieprzekraczalne, a ich upływ oznacza brak możliwości żądania (egzekwowania)
zwrotu świadczeń nienależnych przez wojskowy organ emerytalny „zawsze i to bez
względu na to, czy przed jego upływem zapadł prawomocny wyrok oddalający
odwołanie od decyzji zobowiązującej do zwrotu, czy też nie”.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, względnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz wyroku
Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego
rozpoznania temu Sądowi, a także o zasądzenie od organu rentowego na rzecz
skarżącego zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego w kwocie 360 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw, ponieważ
przedmiotem odwołania skarżącego była decyzja wojskowego organu
emerytalnego z dnia 21 maja 2010 r. w części „orzekającej zgodnie z wyrokiem
Sądu Apelacyjnego o potrąceniach nienależnie pobranej emerytury za okres od
dnia 1 czerwca 2004 roku do dnia 28 lutego 2006 r.”, której skarżący zarzucił
naruszenie art. 48 ust. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych. Tymczasem przepis ten dotyczy żądania zwrotu nienależnie
6
pobranych świadczeń pieniężnych z zaopatrzenia emerytalnego żołnierzy
zawodowych i jego zastosowanie wobec skarżącego było objęte przedmiotem i
zakresem wcześniej prawomocnie zakończonego postępowania pomiędzy tymi
samymi stronami, w którym Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 marca 2008 r.,
prawomocnie orzekł w przedmiocie obowiązku zwrotu pobranej przez skarżącego
emerytury wojskowej w okresie do 1 czerwca 2004 r. do 28 lutego 2006 r. Powaga
rzeczy osądzonej tym wyrokiem, którego skarżący nie zaskarżył skargą kasacyjną,
wyklucza procesową dopuszczalność podważania tego prawomocnego osądu
sprawy (art. 366 k.p.c.).
Oznaczało to, że przedmiotem aktualnie kontestowanego osądu w
rozpoznanej sprawie mogła być wyłącznie legalność i zasadność dokonania
potrąceń prawomocnie osądzonej do zwrotu pobranej przez skarżącego emerytury
wojskowej, tyle że skarżący nie zakwestionował sposobu ani wysokości
dokonanych potrąceń, ograniczając się do niedopuszczalnego ze względu na
powagę rzeczy osądzonej ponownego podważania zasadności potrąconych
świadczeń emerytalnych, które w istocie rzeczy były świadczeniami
egzekwowanymi na podstawie wymienionego prawomocnego wyroku. Tymczasem
ten prawomocny i negatywny dla skarżącego osąd obowiązku zwrotu pobranej
przez skarżącego emerytury wojskowej stanowił „tytuł wykonawczy” decyzji o
zwrocie tych świadczeń, o którym mowa w art. 48 ust. 3 ustawy, który nie ulega 12-
miesięcznemu ani 3-letniemu przedawnieniu, ponieważ wymienione w tym
przepisie terminy wyznaczają maksymalne okresy, za które organy wojskowe mogą
żądać zwrotu „nienależnie wypłaconych świadczeń”, które nie są okresami
przedawnienia tego zobowiązania ani okresami przedawnienia egzekucji takich
należności. W szczególności pozwany wojskowy organ rentowy, który egzekwuje
prawomocnie orzeczony od skarżącego obowiązek zwrotu pobranych przezeń
świadczeń emerytalnych w okresie do 1 czerwca 2004 r. do 28 lutego 2006 r., nie
potrąca przecież tych świadczeń za okres dłuższy niż za trzy lata, tak jak
bezpodstawnie i bezzasadnie utrzymuje skarżący w skardze kasacyjnej, gdy
twierdzi, że organ ten „w istocie egzekwuje zwrot świadczeń za okres dłuższy niż 3
lata”. Tymczasem organ ten potrącił pobrane świadczenia emerytalne za krótszy
prawomocnie osądzony, tj. wyżej wymieniony okres od czerwca 2004 r. do lutego
7
2006 r., co polega na potrąceniu emerytury wojskowej pobranej przez skarżącego
w okresie 1 roku i 9 miesięcy, bez odsetek ustawowych.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że prawomocnie
osądzony obowiązek zwrotu nienależnie pobranej emerytury wojskowej, który nie
przekracza maksymalnego okresu trzech lat, o którym mowa w art. 48 ust. 3 ustawy
z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i ich
rodzin, nie jest okresem przedawnienia tego zobowiązania ani okresem
przedawnienia lub terminem zawitym dopuszczalności dokonania potrąceń
(egzekucji) tego prawomocnie osądzonego zobowiązania. W konsekwencji Sąd
Najwyższy oddalił niemającą usprawiedliwionych podstaw skargę kasacyjną w
zgodzie z art. 39814
k.p.c.
Należy ponadto podkreślić, że skarżący nie podważał kontestowanych
potrąceń na gruncie art. 48 ust. 4 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych, który w „szczególnie uzasadnionych okolicznościach” umożliwia
wojskowym organom emerytalnym odstąpienie od żądania zwrotu pobranych
świadczeń w całości lub w części, choćby w kontekście późniejszej, niż wyżej
wskazany prawomocnie negatywny osąd odwołania od decyzji o zwrocie pobranej
emerytury, uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11 września
2008 r., III UZP 1/08 (OSNP 2009 nr 7-8, poz. 101), wedle której - stwierdzenie
nieważności decyzji o zwolnieniu żołnierza z zawodowej służby wojskowej nie
powoduje obowiązku zwrotu emerytury wypłaconej po zwolnieniu ze służby. Brak
adekwatnego kasacyjnego zarzutu skarżącego w wymienionym zakresie sprawia,
że pozwany organ emerytalny mógłby rozważyć wskazaną ewentualność jedynie
wedle honorowych zasad etyki służby żołnierskiej, które nie powinny być obce
jakimkolwiek organom wojskowym.