Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 191/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku H. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 14 grudnia 2009 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
H. R. przyznania emerytury w wieku obniżonym wskazując, że pomimo iż
2
wnioskodawca został uznany orzeczeniem komisji lekarskiej ZUS z dnia 9 grudnia
2009 r. za całkowicie niezdolnego do pracy, nie spełnił wszystkich wymogów z art.
29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (t.j.: Dz. U. Nr 153 z 2009 r., poz. 1227 ze zm.). Nie
wykazał on bowiem wymaganego okresu 35 lat podlegania ubezpieczeniu
społecznemu na podstawie umowy o pracę oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy
nie pozostawał w stosunku pracy przez okres co najmniej 6 miesięcy.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 25
czerwca 2010 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał odwołującemu się
wnioskodawcy emeryturę w wieku obniżonym od dnia 1 października 2009 r. Sąd
pierwszej instancji ustalił, że H. R., ur. dnia 7 listopada 1946 r., w dniu 1
października 2009 r. złożył w organie rentowym wniosek o przyznanie emerytury.
Na dzień złożenia wniosku ubezpieczony wykazał 27 lat, 2 miesiące i 23 dni
okresów składkowych. Ponadto orzeczeniem z dnia 13 listopada 2009 r. lekarz
orzecznik ZUS, a następnie, na skutek sprzeciwu wnioskodawcy, orzeczeniem z
dnia 9 grudnia 2009 r. komisja lekarska ZUS orzekli, że wnioskodawca jest
całkowicie niezdolny do pracy na stałe przy przyjęciu, iż niezdolność do pracy
powstała przed 1 stycznia 2009 r. W dni 14 grudnia 2009 r. organ rentowy wydał
zaskarżoną decyzję. Pismem z dnia 26 maja 2010 r., w odpowiedzi na
zobowiązanie Sądu, organ rentowy wskazał, że ubezpieczony nie ubiegał się o
przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy. Sąd Okręgowy przytoczył treść art.
29 ust. 1-3 i art. 57 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i wskazał, że wnioskodawca spełnia
ustawowe wymogi do przyznania prawa do emerytury w wieku obniżonym.
Niespornie ukończył bowiem 60 lat, legitymuje się stażem ubezpieczeniowym
ponad wymagane 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych oraz został uznany
za całkowicie niezdolnego do pracy. Wprawdzie, jak podnosi organ rentowy,
wnioskodawca w ostatnich 24 miesiącach podlegania ubezpieczeniu społecznemu
nie pozostawał przez okres 6 miesięcy w stosunku pracy, to jednak spełnienia tego
warunku nie wymaga się od ubezpieczonego, który w dniu zgłoszenia wniosku jest
uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jak wynika z literalnego
brzmienia przepisu art. 29 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS chodzi
3
o uprawnienie do renty, a nie jej pobieranie. Ustawodawca nie wymaga, aby renta z
tytułu niezdolności do pracy była przyznana i pobierana, lecz by ubezpieczony
spełniał ustawowe warunki do jej otrzymania, czyli był do niej uprawniony,
niezależnie od tego, czy z prawa tego korzysta. Skarżący bez wątpienia, w dacie
złożenia wniosku o emeryturę spełniał ustawowe wymogi do przyznania prawa do
renty z tytułu niezdolności do pracy, bowiem wykazał co najmniej 25 lat okresów
ubezpieczeniowych i został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy trwałe - od
przed 1 września 2009 r.
Apelację od wyroku Sądu pierwszej instancji wywiódł organ rentowy
zaskarżając powyższy wyrok w całości.
Wyrokiem z dnia 23 marca 2011 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację - stwierdzając, że niezasadny był zarzut
naruszenia prawa materialnego, a mianowicie art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS poprzez przyjęcie, że wnioskodawca spełnia ustawowe przesłanki
uzasadniające przyznanie prawa do emerytury w wieku obniżonym na podstawie
art. 29 cytowanej ustawy poczynając od 1 października 2009 r., a w szczególności
uznanie, że ubezpieczony w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę był uprawniony
do renty; pomimo faktu, że nie składał on nigdy wniosku o rentę, a renta z tytułu
niezdolności nigdy nie była przyznana i przez niego pobierana. W ocenie Sądu
błędne było stanowisko organu rentowego, że do spełnienia wymogu z art. 29 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych jest konieczne pobieranie przez ubezpieczonego renty.
Ze sformułowania tego przepisu w żadnej mierze nie wynika powoływana wyżej
okoliczność przez skarżącego. Z gramatycznego brzmienia tego przepisu, tj.
zawartego w nim zwrotu „chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są
uprawnieni do renty z tytułu niezdolności do pracy" wynika jedynie obowiązek
wykazania się przez ubezpieczonego spełnieniem wszystkich przesłanek
niezbędnych do uzyskania prawa do renty, zgodnie z treścią art. 100 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS. Nabycie prawa, a zatem uprawnień do renty z tytułu
niezdolności do pracy nie jest bowiem uzależnione od wniosku osoby uprawnionej
do tego świadczenia, które to uprawnienie powstaje z mocy samego prawa.
Jedynie realizacja tego prawa w postaci jego wypłaty uzależniona jest od wniosku
4
uprawnionego. Zdaniem Sądu art. 29 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS nie wprowadza powoływanego przez organ rentowy wymogu pobierania renty
z tytułu niezdolności do pracy.
Na wyżej wskazane orzeczenie organ rentowy wniósł skargę kasacyjną,
opierając ją na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego - art. 29 ust. 2
pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych przez przyjęcie, że ubezpieczony H. R. nabył prawo do
emerytury od 1 października 2009 r - tj. od dnia spełnienia na zasadzie art. 100
powołanej ustawy wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa.
Wskazując na powyższe organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu, ewentualnie zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona. Prawo do wcześniejszej
emerytury (w niższym wieku emerytalnym) z art. 29 ustawy o emeryturach i rentach
ma charakter wyjątkowej regulacji szczególnej, przez to wymagania do jego
ustalenia nie poddają się wykładni rozszerzającej, co oznacza, że prawo do
wcześniejszej emerytury może nabyć ubezpieczony, który spełnił warunki
wymagane do nabycia tego świadczenia, w tym uzależnione od bycia pracownikiem
ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, lub jeżeli w okresie ostatnich 24
miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym, pozostawał w stosunku pracy przez co najmniej 6
miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę był uprawniony do renty
z tytułu niezdolności do pracy z pracowniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom
społecznym lub podlegania pracowniczym ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym. Prawo do wcześniejszej emerytury z art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach jest uzależnione od spełnienia „pracowniczych” wymagań kreujących to
prawo, tj. bycia pracownikiem ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę
(art. 29 ust. 2 pkt 1) oraz podlegania przez co najmniej 6 miesięcy w okresie
5
ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy, chyba że z tego
pracowniczego tytułu pracownik był uprawniony do renty z tytułu „pracowniczej”
niezdolności do pracy (art. 29 ust. 2 pkt 2 tej ustawy), albo przez cały wymagany
okres, o którym mowa w art. 29 ust. 1 pkt 1 lub 2 podlegał ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania
w stosunku pracy (art. 29 ust. 3 tej ustawy).
Istotą sporu w niniejszej sprawie była wykładnia pojęcia „uprawnieni do renty
z tytułu niezdolności do pracy”, którym posługuje się przepis art. 29 ust. 2 pkt 2 in
fine. Z literalnej wykładni powołanego przepisu, w przeciwieństwie do stanowiska
Sądu drugiej instancji, nie można jednoznacznie stwierdzić, że zwrot w postaci -
„uprawnieni do renty z tytułu niezdolności do pracy” – oznacza wyłącznie nabycie
prawa do renty, w myśl art. 100 ustawy emerytalnej. Zwrot ten może oznaczać
również nabycie prawa do świadczeń rentowych. Wskazane zwroty językowe nie są
względem siebie znaczeniowo tożsame. Czym innym jest nabycie prawa do renty,
a czym innym nabycie prawa do świadczeń rentowych. Wprawdzie prawo do renty
z tytułu niezdolności do pracy powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków
wymaganych do jego nabycia (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach),
zachodzą jednak sytuacje, kiedy prawo do renty powstaje w późniejszym czasie.
Takie sytuacje przewiduje ust. 2 tego przepisu, bowiem jeżeli ubezpieczony pobiera
zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne lub wynagrodzenie za czas
niezdolności do pracy wypłacane na podstawie Kodeksu pracy, prawo do renty
powstaje z dniem zaprzestania pobierania tych świadczeń. Z kolei prawo do renty
związane z roszczeniem o wypłatę świadczenia powstaje od daty złożenia wniosku
rentowego, skoro świadczenie wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do
określonego świadczenia, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym
zgłoszono wniosek (art. 129 ust. 1 ustawy). Oznacza to, że w razie złożenia
wniosku rentowego w danym miesiącu prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy przyznaje się i wypłaca od dnia złożonego wniosku tylko wtedy, gdyby
ustalono, że w tym konkretnym dniu zostały spełnione warunki wymagane do
przyznania dochodzonego prawa, a ubezpieczony nie korzysta z żadnego z innych
wyżej wymienionych świadczeń za czas niezdolności do pracy. W innym razie
6
prawo do renty przysługuje od początku miesiąca, w którym złożony był wniosek
rentowy. Bez złożenia wniosku ubezpieczony nie może domagać się wypłaty
świadczenia. Podstawą wypłaty takiego świadczenia jest wyłącznie decyzja organu
rentowego. Faktem jest, że decyzja taka nie ma charakteru konstytutywnego, lecz
deklaratoryjny i jako taka nie rodzi stanu prawnego, a tylko stwierdza jego istnienie.
W przypadku bowiem kiedy mamy do czynienia z obowiązkiem bądź prawem
wynikającym wprost z ustawy (z mocy prawa), skutek prawny następuje z datą
spełnienia się warunków ustalonych w tej ustawie, natomiast decyzja, jako akt
konkretyzujący przedmiot i skierowana do indywidualnego adresata, ma charakter
deklaratoryjny. Decyzje deklaratoryjne ustalają jedynie istnienie i zakres jakiegoś
stosunku prawnego, który powstał wcześniej z mocy przepisów prawnych. Skutki
prawne w tego typu sytuacjach powstają więc ex tunc, jako skutki ziszczenia się
określonych w przepisach prawa warunków, a nie ex nunc jako skutki prawne
decyzji deklaratoryjnej. Jest to podstawowa cecha różniąca decyzje deklaratoryjne
od decyzji konstytutywnych, które same określają datę, od której następują skutki
prawne. Decyzje deklaratoryjne mogą być zatem wydawane w każdym czasie, jako
że nie kreują nowych stanów prawnych, a tylko stwierdzają ich istnienie. Taki
charakter prawny decyzji nie wpływa jednak na zakres rozpoznania i orzeczenia
(przedmiot sporu) w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Przedmiot ten
wyznaczony jest w pierwszej kolejności przedmiotem decyzji organu rentowego
zaskarżonej do sądu ubezpieczeń społecznych, a w drugim rzędzie przedmiotem
postępowania sądowego determinowanego zakresem odwołania od tejże decyzji.
Przeniesienie sprawy na drogę sądową przez wniesienie odwołania od decyzji
organu rentowego ogranicza się do okoliczności uwzględnionych w decyzji, a
między stronami spornych; poza tymi okolicznościami spór sądowy nie może
zaistnieć. Przed sądem wnioskodawca może żądać jedynie korekty stanowiska
zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do
przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś,
o czym organ rentowy nie decydował. Z tego względu odwołanie wnoszone od
decyzji organu ubezpieczeń społecznych nie ma charakteru samodzielnego
żądania, a jeżeli takie zostanie zgłoszone, sąd nie może go rozpoznać, lecz
zobowiązany jest postąpić zgodnie z art. 47710
§ 2 k.p.c. W niniejszej sprawie
7
pomimo ustalenia Sądów orzekających w niniejszej sprawie o emeryturę spełnienia
przesłanek do nabycia prawa do renty, ubezpieczony nigdy o takie prawo nie
występował, a zatem potencjalne świadczenie nie zostało ustalone. W takiej
sytuacji Sąd nie jest władny dokonać konkretyzacji przysługującego prawa w
miejsce właściwej decyzji organu rentowego. W konsekwencji stwierdzić należało,
że do nabycia spornej wcześniejszej emerytury skarżący wprawdzie nie musiał być
pracownikiem w dniu składania wniosku o emeryturę, ale zgodnie z art. 29 ust. 2
pkt 2 in fine musiał mieć ustalone prawo do renty i w czasie pobierania tej renty
osiągnąć wiek emerytalny – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 września
2004 r., II UK 471/03, OSNP 2005/6/88.
Mając powyższe na uwadze użyte w art. 29 ust. 2 pkt 2 in fine wyrażenie –
„(…), chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnieni do renty z
tytułu niezdolności do pracy.” – rozumieć należy, jako nabycie prawa do świadczeń
rentowych, na skutek właściwej decyzji organu rentowego, ustalającej istnienie i
zakres zgłoszonego we wniosku stosunku prawnego, który powstał wcześniej z
mocy przepisów prawnych.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.