Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 247/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w W.
przeciwko Kruszywa i Beton sp. z o.o. w W. i J. Z.
o stwierdzenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 20 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie
rozprawy z dnia 30 marca 2011 r. i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny sprostował oczywistą omyłkę w
wyroku Sądu Okręgowego poprzez oznaczenie strony powodowej jako „Skarb
Państwa - Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w W." w miejsce „Minister
Spraw Wewnętrznych i Administracji w W.", oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Okręgowego oddalającego powództwo o stwierdzenie nieważności umowy i
rozstrzygnął o kosztach procesu.
Sąd drugiej instancji zaaprobował zarówno ustalenia Sądu Okręgowego, jak
i dokonaną ocenę prawną. Sądy obu instancji ustaliły, że pozwany Kruszywa i
Beton spółka z o.o. w W. jest cudzoziemcem w rozumieniu ustawy z dnia 24 marca
1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U. 2004, nr. 167,
poz. 1758 - dalej u.n.n.c.) i nabył umową kupna - sprzedaży z dnia 4 grudnia 2007
r. nieruchomość o powierzchni 1,73 ha bez wymaganego zezwolenia Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji. Nieruchomość ta w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego znajduje się na terenach oznaczonych jako
potencjalne tereny eksploatacji powierzchniowej, co do których zostało także
ustalone przeznaczenie podstawowe, przeznaczenie uzupełniające, oraz zasady
zagospodarowania terenów.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy prawidłowo zastosował art. 6
ust. 1 i 2 u.n.n.c. wskutek uznania, że do nabycia przedmiotowej nieruchomości nie
było potrzebne zezwolenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, bowiem
nie była ona nieruchomością rolną. Definicja nieruchomości rolnej zawarta w art.
461
k.c. ma zastosowanie do wszystkich innych ustaw dotyczących nieruchomości
chyba, że zawierają one postanowienia odmienne. Takie właśnie znaczenie należy
nadać art. 1 a ust. 6 u.n.n.c., a w konsekwencji odesłania do ustawy z dnia
11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, ocena charakteru
nieruchomości musi być dokonana w świetle art. 2 tej ustawy stanowiącego,
że przez nieruchomość rolną należy rozumieć nieruchomość rolną w rozumieniu
kodeksu cywilnego z wyłączeniem nieruchomości położonych na obszarach
przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele inne,
3
niż rolne. Ponieważ przedmiotowa nieruchomość jest położona na terenach
przeznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego na cele
inne, niż rolne, nie jest nieruchomością rolną, a zatem pozwany cudzoziemiec nie
miał obowiązku uzyskania zezwolenia. Uzasadniając postanowienie w przedmiocie
sprostowania Sąd Apelacyjny przytoczył pogląd wyrażony w doktrynie, iż przepisy
ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców nie są spójne w zakresie
legitymacji do wniesienia powództwa na podstawie art. 6 u.n.n.c. z przepisami
kodeksu postępowania cywilnego, które nie przyznają ministrowi właściwemu do
spraw wewnętrznych samodzielnej legitymacji procesowej. Uznając, że Minister
Spraw Wewnętrznych i Administracji działał jako statio fisci Skarbu Państwa,
dokonał sprostowania na podstawie art. 350 § 1 k.p.c.
Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych i
Administracji wniósł od powyższego wyroku skargę kasacyjną opartą na obu
podstawach. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.)
zarzucił naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ wynik sprawy -
naruszenie art. 350 § 1 i § 3 k.p.c. w zw. z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca
1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców skutkujące, stosownie do
art. 379 pkt 2 i pkt 5 k.p.c., nieważnością postępowania poprzez dokonanie w trybie
sprostowania oczywistej omyłki zmiany strony powodowej oraz naruszenie art. 378
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 2 i pkt 5 k.p.c. oraz art. 386 § 2 k.p.c. przez ich
niezastosowanie. Zarzucił nadto w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) naruszenie prawa materialnego - tj. art. 8 ust. 2 pkt 1 u.n.n.c.
w zw. z art. 461
k.c. przez błędną wykładnię, - naruszenie art. 1a ust. 6 w/w ustawy
przez błędną wykładnię - naruszenie art. 8 ust. 2 pkt 1 u.n.n.c. w zw. z art. 2 pkt 1
ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego poprzez niewłaściwe zastosowanie oraz
naruszenie art. 8 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 6 ust. 1 u.n.n.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie i nie stwierdzenie nieważności wskazanej w żądaniu pozwu umowy
sprzedaży nieruchomości. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i uwzględnienie apelacji powoda
poprzez zmianę wyroku Sądu Okręgowego i stwierdzenie, że umowa opisana w
pozwie jest nieważna.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy się odnieść do zarzutu najdalej idącego,
a zatem do zarzutu nieważności postępowania uzasadnionego naruszeniem art.
350 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 6 ust. 2 u.n.n.c. Dokonanie oceny, czy doszło do
naruszenia przez Sąd drugiej instancji przepisów postępowania, a w konsekwencji
do nieważności postępowania na podstawie art. 379 pkt 2 lub 5 k.p.c. wymaga
uprzedniego rozstrzygnięcia - po pierwsze, czy w świetle art. 6 ust. 2 u.n.n.c.
legitymacja do wniesienia żądania stwierdzenia nieważności umowy nabycia
nieruchomości przez cudzoziemca przysługuje Ministrowi Spraw Wewnętrznych
i Administracji, czy też Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji, - po drugie, czy dopuszczalne było sprostowanie
wyroku Sądu pierwszej instancji przez Sąd drugiej instancji poprzez oznaczenie
strony powodowej jako Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji zamiast Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji.
1) Zgodnie z art. 34 k.c. Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych
podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego
do innych osób prawnych. Każda zatem czynność cywilnoprawna jednostki
organizacyjnej Skarbu Państwa wywiera w sferze przepisów prawa procesowego
ten skutek, że jest to czynność Skarbu Państwa. Materialnoprawna konstrukcja
jednolitości Skarbu Państwa jako osoby prawnej ma to znaczenie, że określenie
w pozwie jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa nie ma wpływu na jego
oznaczenie jako strony postępowania, którą zawsze jest Skarb Państwa
(patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001 r., III CZP 10/01, publ.
OSNC 2001/10/147, OSP 2001/11/160). Powołaną uchwałą przesądzone zostało
także stanowisko, że sąd nie jest władny oznaczyć Skarbu Państwa jako powoda
w sytuacji, gdy żądanie oparte jest na twierdzeniu, że jednostka wskazana jako
strona powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa. Wiąże się to
z utrwalonym poglądem orzecznictwa i doktryny, że sąd nie może nikomu narzucić
roli powoda. Zważywszy na treść art. 34 k.c. w każdym wypadku konieczne będzie
ustalenie, czy dana jednostka organizacyjna występuje w celu ochrony tych praw
i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych osób
5
prawnych, bowiem tylko wówczas Skarb Państwa będzie miał uprawnienie do
występowania jako strona. W sprawie niniejszej pozew wniósł Minister Spraw
Wewnętrznych i Administracji na podstawie art. 6 ust. u.n.n.c. Tak była
ukształtowana strona powodowa przed Sądem I Instancji i tak została określona
strona powodowa w wyroku. Z treści pozwu wynika także, iż Minister Spraw
Wewnętrznych i Administracji wniósł pozew we własnym imieniu, a nie jako
jednostka organizacyjna reprezentująca Skarb Państwa.
Artykuł 6 ust. 2 u.n.n.c. stanowi, że o nieważności umowy orzeka sąd na
żądanie właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości wójta..., albo
na żądanie ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Takie ukształtowanie
podmiotu właściwego do wniesienia powództwa na podstawie art. 6 ust. 2 u.n.n.c.
wiąże się z treścią art. 34 k.c. Sprawy o stwierdzenie nieważności umowy nabycia
przez cudzoziemca nieruchomości bez wymaganego zezwolenia nie dotyczą
mienia państwowego, a mienia stanowiącego własność osób fizycznych lub
prawnych nie będących Skarbem Państwa lub jego jednostkami organizacyjnymi.
Uprawnienie do wystąpienia z żądaniem nieważności umowy nie jest związane
z realizacją cywilnoprawnych interesów Skarbu Państwa w zakresie dominium
i ochroną majątkowych interesów Skarbu Państwa, lecz związane jest
z uprawnieniami władczymi Skarbu Państwa z zakresu imperium i ochroną
porządku publicznego poprzez reglamentację obrotu nieruchomościami z udziałem
cudzoziemców. Dlatego przepis art. 6 ust. 2 u.n.n.c. kreuje samodzielną,
szczególną zdolność sądową i legitymację procesową podmiotów w nim
wymienionych, nie mających osobowości prawnej, ani zdolności sądowej.
Wniesienie pozwu z żądaniem stwierdzenia nieważności wchodzi w zakres
czynności władczych leżących w kompetencji Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji. W konsekwencji do wniesienia powództwa na podstawie art. 6 ust. 2
u.n.n.c. legitymowany jest Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, a nie
Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Nie wyklucza to możliwości wniesienia takiego powództwa przez
Skarb Państwa na podstawie art. 189 k.p.c.
2) na podstawie art. 350 § 1 k.p.c. można sprostować w wyroku
niedokładności, błędy pisarskie, rachunkowe lub inne oczywiste omyłki.
6
Dopuszczalne jest także uściślenie w tym trybie oznaczenia strony przez sąd
drugiej instancji (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1998 r., II CKN
817/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 16). Utrwalony jest pogląd, że należy odróżnić
niewłaściwe oznaczenie strony od niewłaściwego doboru podmiotów procesu.
W pierwszym wypadku dopuszczalne jest uzupełnienie lub konkretyzacja
pierwotnego oznaczenia strony w trybie sprostowania. Stwierdzenie oczywistej
omyłki wynika z oceny zakresu przedmiotowego i podmiotowego rozstrzygnięcia.
Zmiana oznaczenia strony jest zatem możliwa wówczas, gdy w sentencji wyroku
sąd pierwszej instancji oznaczył stronę niezgodnie z zebranym materiałem
dowodowym (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2001 r., I PZ
93/01, OSNAiPUS 2003, nr 24, poz. 597 i z dnia 11 sierpnia 2005 r., V CK 758/04,
niepubl., wyrok z dnia 15 maja 2009 r., II CSK 681/08, niepubl.). Inna jest jednak
sytuacja, w której powód prawidłowo oznaczył podmiot, przeciwko któremu
skierował powództwo, ale dokonał tego wyboru w sposób niewłaściwy, bowiem do
usunięcia aktu jego woli może dojść tylko w drodze czynności procesowej - bądź
odwołania poprzedniej - art. 203 k.p.c., bądź w drodze podmiotowego
przekształcenia powództwa - art. 194 i n. k.p.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28
kwietnia 2004 r., V CK 472/03, niepubl.). W konsekwencji jednolite jest stanowisko,
że na podstawie art. 350 k.p.c. nie może dojść do podmiotowego przekształcenia
powództwa z obejściem właściwych przepisów art. 194 - 198 k.p.c. (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 września 2010 r., I PK 67/10, niepubl. i orzeczenia w nim
przytoczone). Tożsama z powołaną wyżej, jest sytuacja, w której oznaczony
podmiot wnosi powództwo, bowiem określenie stron jest aktem woli podmiotu
wszczynającego proces. Niedopuszczalne jest zatem sprostowanie oznaczenia
strony powodowej, jeżeli wskutek tego dojdzie do zmiany podmiotowej. W sprawie
niniejszej taka właśnie sytuacja miała miejsce. Jak wskazano wyżej Skarb Państwa
nie jest legitymowany do wniesienia powództwa na podstawie art. 6 ust. 2 u.n.n.c.,
a Minister Spraw Wewnętrznych wnosząc powództwo o stwierdzenie nieważności
umowy nie działał jako jednostka organizacyjna Skarbu Państwa w oparciu o art. 34
k.c. i art. 67 § 2 k.p.c., lecz w oparciu o własne uprawnienie i samodzielną zdolność
procesową przyznaną mu przez przepis szczególny, jakim jest art. 6 ust. 2 u.n.n.c.
W konsekwencji doszło do niedopuszczalnej zmiany podmiotowej i wyrok został
7
wydany przeciwko podmiotowi, który nie uczestniczył zarówno w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym wobec
zawiadomienia o terminie rozprawy Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Uzasadniony jest zatem zarzut naruszenia art. 350 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 6 ust. 2
u.n.n.c., w wyniku którego doszło do pozbawienia powoda, oznaczonego jako
Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji, możności obrony jego praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.). Na marginesie
jedynie należy dodać, że wobec treści art. 391 § 1 k.p.c. zmiana podmiotowa nie
jest dopuszczalna na etapie postępowania apelacyjnego.
Stwierdzenie nieważności postępowania, niezależnie od wpływu tej
kwalifikowanej wadliwości na wynik sprawy oraz niezależnie od podniesionych
przez skarżącego zarzutów prawa materialnego, prowadzić musi do uchylenia
zaskarżonego wyroku, zniesienia postępowania w zakresie objętym nieważnością
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (patrz wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 3 kwietnia 2001 r., I CKN 19/99, niepubl. i orzeczenia w nim powołane).
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz art. 108 § 1 w zw. z art. 398 k.p.c.