Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 8/12
UCHWAŁA
Dnia 20 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa małoletniego A. J.
przeciwko Instytutowi Matki i Dziecka - jednostce badawczo rozwojowej z siedzibą
w W. i Skarbowi Państwa - Ministrowi Zdrowia
o odszkodowanie, zadośćuczynienie, rentę i ustalenie,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 20 kwietnia 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 29 listopada 2011 r.,
"Skarb Państwa czy Instytut Matki i Dziecka w Warszawie
ponosi odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego (błędu
w sztuce lekarskiej) popełnionego przy wykonywaniu czynności
leczniczych w szpitalu klinicznym - Instytutu Matki i Dziecka
w Warszawie w marcu 1998 roku?"
podjął uchwałę:
2
Jednostka badawczo-rozwojowa odpowiada za szkodę
wyrządzoną w marcu 1998 r. wskutek błędu w sztuce lekarskiej,
popełnionego przez osobę wchodzącą w skład zespołu szpitala
działającego w strukturze tej jednostki i będącą jej
funkcjonariuszem, także wtedy, gdy działalność szpitala była
finansowana na zasadach właściwych dla jednostek albo
zakładów budżetowych.
Uzasadnienie
3
Małoletni powód A. J. wniósł przeciwko Instytutowi Matki i Dziecka –
jednostce badawczo-rozwojowej z siedzibą w W. i Skarbowi Państwa – Ministrowi
Zdrowia powództwo o naprawienie szkody, której źródłem jest czyn niedozwolony
(błąd w sztuce lekarskiej) popełniony przez lekarzy wykonujących czynności
lecznicze w szpitalu klinicznym w W. w marcu 1998 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 26 stycznia 2011 r. uwzględnił powództwo w
stosunku do Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c. w brzmieniu
obowiązującym w marcu 1998 r. Odwołał się do stanu prawnego w 1998 r.
określającego status szpitala klinicznego Instytutu Matki i Dziecka będącego
wówczas publicznym zakładem opieki zdrowotnej i jednostką organizacyjną
jednostki badawczo-rozwojowej, którą był (i jest nadal) Instytut Matki i Dziecka w W.
Sąd Apelacyjny, przy rozpoznawaniu apelacji od wyroku Sądu Okręgowego,
powziął wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem legitymacji biernej w zakresie odpowiedzialności za zobowiązania
związane z działalnością leczniczą szpitala klinicznego jednostki badawczo-
rozwojowej był już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy
wyjaśnił w wyroku z dnia 4 kwietnia 2003 r., III CKN 1246/00 (nie publ.), że według
ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 91, poz.
408 ze zm.; dalej: „ustawa o z.o.z.”) w pierwotnym brzmieniu szpital w Instytucie był
niewątpliwie zakładem opieki zdrowotnej, przy czym jako utworzony przez naczelny
organ administracji państwowej i utrzymywany ze środków publicznych miał
charakter publicznego zakładu opieki zdrowotnej. Podkreślił, że według ustawy
o z.o.z. w pierwotnym brzmieniu szpital w Instytucie mógł mieć taki status, jaki
miała większość publicznych zakładów opieki zdrowotnej, w tym szpitale kliniczne
przy akademiach medycznych, tj. być jednostką budżetową. Sytuacja uległa
zmianie po wejściu w życie ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy
o zakładach opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
104, poz. 661; dalej: „ustawa nowelizująca z 1997 r.”). Na mocy tej ustawy
4
zmieniono art. 1 ustawy, dodając m.in. w ust. 2, że zakład opieki zdrowotnej może
być również utworzony i utrzymywany w celu prowadzenia badań naukowych i prac
badawczo-rozwojowych w powiązaniu z udzielaniem świadczeń zdrowotnych
i promocją zdrowia. Dodano także art. 8a, który w ust. 2 przewidywał,
że do publicznego zakładu opieki zdrowotnej utworzonego w celu określonym
w art. 1 ust. 2 pkt 1 stosuje się przepisy ustawy z zachowaniem przepisów
o jednostkach badawczo-rozwojowych. Sąd Najwyższy wskazał także na art. 3
ustawy nowelizującej z 1997 r., który wprowadził do ustawy z dnia 25 lipca 1985 r.
o jednostkach badawczo-rozwojowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 44, poz. 194
ze zm.) w art. 2 ustęp 3a, zgodnie z którym jednostki badawczo-rozwojowe
prowadzące badania naukowe lub prace badawczo-rozwojowe w dziedzinie
nauk medycznych uczestniczą w systemie ochrony zdrowia. W wyniku tej
nowelizacji utracił moc art. 49 ustawy, a wprowadzony do ustawy o z.o.z. art. 35b
przewidywał, że publiczny zakład opieki zdrowotnej, utworzony przez organ
określony w art. 8 ust. 1 pkt 1-3, prowadzony jest w formie samodzielnego zakładu
posiadającego osobowość prawną, pokrywającego z posiadanych środków
i uzyskiwanych przychodów koszty działalności i zobowiązań oraz prowadzącego
gospodarkę finansową na zasadach określonych w ustawie. Istotny w tym miejscu
wyjątek od tej reguły przewidywał art. 35d ustawy o z.o.z., według którego
publiczny zakład opieki zdrowotnej, utworzony w celu określonym w art. 1 ust. 2,
jest prowadzony w formie przewidzianej w przepisach wymienionych w art. 8a ust.
2. W ocenie Sądu Najwyższego, dość niejasne przepisy art. 1 ust. 2 pkt 1, art. 8a
ust. 2 i art. 35d ustawy o z.o.z., dotyczące działalności leczniczej prowadzonej
w powiązaniu z jednostkami badawczo-rozwojowymi, można rozumieć w ten
sposób, że uznały one szpitale w jednostkach badawczo-rozwojowych za integralny
element struktury tych jednostek. Sąd Najwyższy uznał, iż w tej sytuacji można
przyjąć, że szpital w Instytucie przestał być z dniem 5 grudnia 1997 r. jednostką
budżetową i powinien być odtąd traktowany wyłącznie jako element struktury
organizacyjnej Instytutu. Od tej chwili finansowanie tego szpitala ze środków
publicznych powinno się odbywać na zasadach innych niż przewidziane
dla jednostek budżetowych, np. w sposób przewidziany przez art. 63a ust. 3 ustawy
o z.o.z. dla szpitali klinicznych państwowych uczelni medycznych w brzmieniu
5
przewidzianym przez ustawę nowelizującą z 1997 r. Jednakże Instytut do końca
1998 r. był finansowany na dotychczasowych zasadach, tj. ze środków
budżetowych, tak jak to dopuszczał art. 35c ustawy o z.o.z. Okoliczność ta skłoniła
Sąd Najwyższy do przyjęcia, że Instytut będący osobą prawną mógł się ważnie
zobowiązać do zapłaty ceny za środki niezbędne do działalności szpitala, choćby
szpital miał status jednostki budżetowej.
Zagadnienia odpowiedzialności za zobowiązania kontraktowe związane
z prowadzeniem szpitala klinicznego w Instytucie Matki i Dziecka dotyczy także
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., IV CK 121/02 (nie publ.),
według którego jednostka badawczo-rozwojowa, która zawarła umowę sprzedaży,
jest zobowiązana do zapłaty ceny niezależnie od tego, że przedmiot sprzedaży
przeznaczony jest na potrzeby jednostki budżetowej działającej w ramach struktury
organizacyjnej tej jednostki. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia
8 stycznia 2004 r., I CK 14/03 (nie publ.), określenie sposobu finansowania
zobowiązań ze środków budżetowych w akcie o utworzeniu danej osoby prawnej
nie niweczy odpowiedzialności kontraktowej tej osoby prawnej wobec osób
trzecich. Kontynuację tej linii orzeczniczej stanowi wyrok z dnia 30 stycznia 2004 r.,
I CK 140/03 (nie publ.), w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że Instytut Matki
i Dziecka w W. jako jednostka badawczo-rozwojowa, a więc osoba prawna, ponosi
odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte w związku z działalnością szpitala
w Instytucie. Zbliżone stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego
2004 r., I CK 154/03 (nie publ.). W wyroku z dnia 10 sierpnia 2005 r., I CK 84/05
(nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że przepisy ustawy o jednostkach badawczo-
rozwojowych nie mogą stanowić wyłącznej podstawy materialnoprawnej przy
ocenie roszczeń Instytutu Matki i Dziecka przeciwko Skarbowi Państwa z tytułu
kosztów bieżącej działalności w 1998 r. funkcjonującego przy Instytucie szpitala
klinicznego, który do końca 1998 r. był finansowany jako jednostka budżetowa.
Przytoczone wyroki Sądu Najwyższego, dotyczące w zasadzie zobowiązań
kontraktowych zaciągniętych we własnym imieniu przez Instytut Matki i Dziecka,
pozwalają stwierdzić, że za zobowiązania te odpowiada Instytut Matki i Dziecka
także wtedy, gdy zostały one zaciągnięte na potrzeby szpitala klinicznego.
Sąd Najwyższy uznaje co do zasady, że z dniem 5 grudnia 1997 r. szpital przestał
6
być jednostką budżetową i powinien być odtąd traktowany wyłącznie jako element
struktury organizacyjnej Instytutu. Pewna wątpliwość wiąże się jednak z faktem
dalszego finansowania szpitala w 1998 r. na zasadach właściwych dla jednostek
budżetowych. Z wyroku z dnia 30 stycznia 2004 r., I CK 140/03 wynika wyraźnie,
że mimo to szpital nie był już jednostką budżetową. W innych wyrokach
Sąd Najwyższy skłania się ku takiemu wnioskowi, nie zajmując jednak
definitywnego stanowiska. Również w orzecznictwie Izby Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego przyjmuje się, że z dniem
5 grudnia 1997 r. ustawodawca zrezygnował z powiązania szpitali klinicznych
z jednostkami badawczo-rozwojowymi, co oznacza, że szpitale w jednostkach
badawczo-rozwojowych utraciły status zakładów opieki zdrowotnej i stały się
integralnym elementem struktury tych jednostek (zob. wyroki z dnia 14 grudnia
2006 r., I PK 143/06, OSNP 2008, nr 3-4, poz. 30; I PK 144/06, nie publ.;
I PK 145/06, nie publ.; I PK 146/06, niepubl.). Stanowisko to Sąd Najwyższy
podtrzymał w 20 późniejszych, niemal jednobrzmiących wyrokach wydanych
w okresie od marca do sierpnia 2007 r.
Żaden z wymienionych wyroków nie dotyczył odpowiedzialności deliktowej
za szkody wyrządzone w związku z działalnością szpitala klinicznego, choć
dotychczasowe ustalenia mogą mieć znaczenie dla ustalenia podmiotu
odpowiedzialnego z tytułu czynu niedozwolonego (błędu w sztuce lekarskiej)
popełnionego przy wykonywaniu czynności leczniczych w szpitalu klinicznym
Instytutu Matki i Dziecka w marcu 1998 r. Przede wszystkim jednak należy
wskazać, że w owym czasie obowiązywał art. 420 k.c., zgodnie z którym, jeżeli
szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza państwowej osoby prawnej,
odpowiedzialność za szkodę ponosiła zamiast Skarbu Państwa ta osoba prawna.
W związku z tym przepisem w orzecznictwie i piśmiennictwie przyjmowano,
że jeżeli szkoda zostanie wyrządzona pacjentowi przez lekarza (personel
pomocniczy) państwowego zakładu leczniczego, niebędącego statio fisci Skarbu
Państwa, lecz mającego osobowość prawną (np. kliniki Akademii Medycznej),
odpowiedzialność za szkodę ponosiła zamiast Skarbu Państwa ta osoba prawna
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1998 r., II CKN 46/98, nie publ.;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 1999 r., I CKN 1285/98, nie publ.;
7
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2000 r., I CO 52/99, nie publ.).
W piśmiennictwie wyjaśniano ponadto, że wyrażona w art. 420 k.c. zasada
obowiązywała niezależnie od tego, w jaki sposób była finansowana osoba prawna.
Jeżeli zatem błąd w sztuce lekarskiej został popełniony przez lekarza, będącego
pracownikiem, a tym samym „funkcjonariuszem” Instytutu Matki i Dziecka,
odpowiedzialność za związaną z nim szkodę powinien ponosić Instytut Matki
i Dziecka. Jeżeli natomiast błąd w sztuce lekarskiej został popełniony przez osobę,
która nie była funkcjonariuszem państwowej osoby prawnej, a była
funkcjonariuszem państwowym, odpowiedzialność będzie obciążać Skarb Państwa
(art. 417 k.c.). W rachubę wchodzi także odpowiedzialność solidarna obu tych
podmiotów na podstawie art. 441 § 1 k.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w sentencji uchwały.