Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 149/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Filmowców Polskich w Warszawie
przeciwko T. K.
o ustalenie ewentualnie o zobowiązanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 listopada 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną; pozostawia Sądowi Apelacyjnemu
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód - Stowarzyszenie Filmowców Polskich w Warszawie wniósł o (1)
ustalenie, że nie istnieje po jego stronie obowiązek zawarcia z pozwanym T. K.m
umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych, na warunkach wskazanych w postanowieniu
Komisji Prawa Autorskiego z dnia 5 listopada 2009 r., tj. z określeniem
wynagrodzenia za korzystanie z reprezentowanych przez powoda praw autorskich i
praw pokrewnych w wysokości 1,6% wpływów netto (bez podatku VAT)
uzyskiwanych przez pozwanego z tytułu reemisji kablowej, które nie obejmują opłat
instalacyjnych i przyłączeniowych, (2) ustalenie, że nie doszło do ukształtowania
umowy na skutek wydania przez Komisję Prawa Autorskiego postanowienia z dnia
5 listopada 2009 r., a żądaniem ewentualnym (3) o zobowiązanie pozwanego do
złożenia oświadczenia woli, zastępującego wskazaną umowę, oznaczonej treści,
określającego wynagrodzenie za korzystanie z reprezentowanych przez powoda
praw autorskich i praw pokrewnych w wysokości 2,2% wpływów netto (bez podatku
VAT) uzyskiwanych przez pozwanego z tytułu reemisji kablowej, które nie obejmują
opłat instalacyjnych i przyłączeniowych.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 6 maja 2010 r. (1) ustalił, że nie istnieje
obowiązek powoda zawarcia z pozwanym umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1
ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, na
warunkach wskazanych w postanowieniu Komisji Prawa Autorskiego z dnia 5
listopada 2009 roku, tj. z określeniem wynagrodzenia za korzystanie z
reprezentowanych przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich praw autorskich i
praw pokrewnych jako 1,6% wpływów netto (bez podatku VAT) uzyskiwanych przez
pozwanego z tytułu reemisji kablowej, które nie obejmują opłat instalacyjnych i
przyłączeniowych, (2) oddalił powództwo o ustalenie, że nie doszło do
ukształtowania między stronami umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1 ustawy z
dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, na skutek
wydania przez Komisję Prawa Autorskiego w dniu 5 maja 2009 roku postanowienia.
Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji pozwanego, wyrokiem z dnia 17
listopada 2010 r. zmienił zaskarżony wyrok w części dotyczącej ustalenia w ten
3
sposób, że powództwo oddalił, oddalił apelację w części zaskarżającej
rozstrzygnięcie o oddaleniu powództwa, uchylił zaskarżony wyrok w zakresie
żądania ewentualnego, przekazując sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia była bezsporna. Powód jest organizacją
zbiorowego zarządu prawami autorskimi w rozumieniu art. 104 ustawy z dnia
4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, działającą na podstawie
zezwolenia Ministra Kultury i Sztuki. Zakres zezwolenia obejmuje między innymi
zarząd majątkowymi prawami autorskimi do utworów audiowizualnych,
przysługujących producentom utworów audiowizualnych oraz w niektórych
przypadkach współtwórcom, na polu eksploatacji równoczesnego i integralnego
nadawania programu przez inną organizację radiową i telewizyjną (reemisji).
Pozwany jest operatorem telewizji kablowej. Jego działalność, zgodnie z ustawą
z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, polega na odbieraniu programów
telewizyjnych nadawanych przez inne organizacje (stacje) telewizyjne oraz ich
rozprowadzaniu w całości i bez zmian w sieci kablowej do zainteresowanych
odbiorców za odpowiednią opłatą. W 2006 r. strony negocjowały warunki umowy,
o której mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p., ale z uwagi na spór co do wysokości
wynagrodzenia, do zawarcia umowy nie doszło.
W dniu 20 listopada 2008 r. pozwany wystąpił do Komisji Prawa Autorskiego
(dalej także jako: KPA) o wszczęcie postępowania polubownego w przedmiocie
zawarcia umowy obejmującej zgodę powoda na reemitowanie utworów
audiowizualnych oraz wideogramów, do których prawa pokrewne przysługują
producentom utworów audiowizualnych, orzeczenie obowiązku powoda złożenia
oświadczenia woli o wskazanej treści, udzielenia pozwanemu zezwolenia na
korzystanie na polu reemisji sieci kablowej z utworów audiowizualnych oraz
wideogramów, nałożenia na powoda obowiązku zawarcia umowy licencyjnej
i ustalenia, że brak jest ważnych powodów odmowy udzielenia zgody pozwanemu
na korzystanie z utworów audiowizualnych oraz wideogramów na polu reemisji
w sieci telewizji kablowej pozwanej. W trakcie postępowania pozwany
zmodyfikował żądanie w zakresie określenia wysokości wynagrodzenia. Komisja
Prawa Autorskiego postanowieniem z dnia 5 listopada 2009 r. orzekła,
4
iż Stowarzyszenie Filmowców Polskich jest organizacją „właściwą" w rozumieniu
art. 211
ust. 1 u.p.a.p. do zawarcia umowy z pozwanym, a łączne wynagrodzenie
na rzecz powoda powinno być ustalone w wysokości 1,6% wpływów netto (bez
podatku VAT) uzyskiwanych przez pozwanego z tytułu reemisji kablowej, które nie
obejmują opłat instalacyjnych i przyłączeniowych, oddaliła wniosek w pozostałym
zakresie. Powództwo w rozpoznawanej sprawie, wniesione w związku z tym
postanowieniem, oparte zostało na twierdzeniu, że KPA ma kompetencję
wyłącznie do orzekania o obowiązku zawarcia umowy, a nie kształtowania jej
treści, postanowienie stanowi wyłącznie rekomendację, nie rodzącą praw
i obowiązków stron.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji, że -
jakkolwiek art. 211
ust. 1 u.p.a.p. wymaga uzyskania licencji umownej na reemisję
kablową oraz nakłada przymus zawierania takich umów na organizacje zbiorowego
zarządzania - to KPA nie jest uprawniona do władczego rozstrzygania sporów
w zakresie treści takiej umowy, a po uchyleniu art. 108 ust. 3 u.p.a.p., jeżeli nie
doszło do porozumienia stron, brak normatywnego określenia sposobu ustalenia
wysokości wynagrodzenia i kompetencji w tym zakresie nie ma także sąd
powszechny. Podstawy takiej nie dopatrzył się Sąd Okręgowy również w dyrektywie
Rady WE nr 93/83 z dnia 27 września 1993 r. w sprawie koordynacji niektórych
zasad dotyczących prawa autorskiego oraz praw pokrewnych stosowanych
w odniesieniu do przekazu satelitarnego oraz retransmisji drogą kablową, która nie
dotyczy sporów między operatorem kablowymi organizacją zbiorowego
zarządzania, ponadto przewiduje wyłącznie polubowne działania mediatorów.
Sąd odwoławczy wskazał, że wytoczenie powództwa przez którąkolwiek ze
stron prowadzących spór przed Komisją Prawa Autorskiego i objętych
postanowieniem tej Komisji rozstrzygającym ten spór, prowadzi do unicestwienia
(zniweczenia) skutków prawnych postanowienia wydanego przez Komisję.
Jeżeli zatem wskutek wytoczenia powództwa, o jakim mowa w art. 108 ust. 7
u.p.a.p. postanowienie Komisji Prawa Autorskiego traci moc to, zdaniem Sądu,
powód nie ma już interesu prawnego w ustaleniu, że nie ma obowiązku zawarcia
umowy na określonych w nim warunkach. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, przepisy
u.p.a.p., w szczególności art. 108 ust. 7 oraz 106 ust. 2, stanowią podstawy
5
wiążącego ukształtowania przez sąd praw i obowiązków stron umowy, o jakiej
mowa w art. 211
. Podzielił tym samym stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone
w uchwale (7) z dnia 13 lipca 2010 r., uznając, że wykładnia językowa określenia
„sprawy związane z zawarciem umowy", zawartego w art. 211
ust. 2 i art. 108 ust. 5
u.p.a.p, w którym brak wskazania źródła, rodzaju lub charakteru sporu, świadczy
o tym, że chodzi w nim o wszelkie spory mogące powstać między stronami ze
względu na przyszłą umowę. Przedmiotem sporu może być w szczególności
sposób ustalenia i wysokość wynagrodzenia, które należy do istotnych elementów
umowy, mających dla stron doniosłe znaczenie. Zgodził się z poglądem, że
jakkolwiek Komisja Prawa Autorskiego nie może być uznana za niezależnego
mediatora w rozumieniu dyrektywy Rady WE nr 93/83, to niewątpliwie jest organem
pozasądowym, powołanym przez ustawę do rozstrzygania takich sporów w
postępowaniu, do którego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu
postępowania cywilnego o postępowaniu polubownym (art. 108 ust. 6). Sąd nie
dopatrzył się przeszkód uniemożliwiających powierzenie temu organowi
rozstrzygania sporów związanych z zawarciem umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p. w pełnym zakresie, także co do treści umowy. Wskazał, że przepisy
art. 108 ust. 7 w zw. z art. 211
ust. 2 oraz art. 108 ust. 5 u.p.a.p. zawierają normę
prawa materialnego, zgodnie z którą także sąd jest uprawniony do rozstrzygania
takiego sporu z zakresu prawa cywilnego. Uznał, że prawa powoda powinny być
realizowane powództwem o ukształtowanie stosunku prawnego, co w braku
interesu prawnego skutkuje zmianą rozstrzygnięcia w części dotyczącej ustalenia
objętego pkt (1) pozwu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód nie ma interesu prawnego
w zaskarżeniu orzeczenia zawierającego żądanie ustalenia, iż nie doszło do
ukształtowania stosunku prawnego między stronami, objętego pkt (2)
pozwu i apelację w tej części oddalił. Przyjmując, że powodowi, na podstawie art.
108 ust. 7 w zw. z ust. 5 oraz 211
ust. 2 u.p.a.p., przysługuje roszczenie
o ukształtowanie stosunku prawnego w zakresie treści umowy licencyjnej
o reemisję utworów audiowizualnych, a odnośnie do tej części powództwa, objętej
żądaniem (3), sformułowanym w sposób ewentualny, Sąd Okręgowy nie dokonał
ustaleń i oceny zasadności, Sąd odwoławczy uchylił zaskarżony wyrok.
6
Skargę kasacyjną od orzeczenia Sądu Apelacyjnego w części zmieniającej
wyrok sądu pierwszej instancji przez oddalenie powództwa o ustalenie,
że nie istnieje po stronie powoda obowiązek zawarcia z pozwanym umowy,
o której mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p.p., na warunkach wskazanych
w postanowieniu Komisji Prawa Autorskiego z dnia 5 listopada 2009 r., wniósł
pozwany. Skarżący w ramach podstawy odnoszącej się do prawa materialnego
zarzucił naruszenie art. 106 ust. 2 u.p.a.p.p. w zw. z art. 108 ust. 5 dawnej
u.p.a.p.p. w zw. z art. 108 ust. 7 dawnej u.p.a.p.p. przez błędną wykładnię
skutkującą niezastosowaniem art. 106 ust. 2 u.p.a.p.p. do oceny zasadności
żądania o ustalenie nieistnienia obowiązku zawarcia umowy, o której mowa w art.
211
ust. 1 u.p.a.p.p., z określeniem wynagrodzenia za korzystanie
z reprezentowanych przez powoda praw autorskich i pokrewnych jako 1,6%
wpływów netto (bez podatku VAT) uzyskiwanych przez pozwaną z tytułu reemisji
kablowej, które nie obejmują opłat instalacyjnych i przyłączeniowych; art. 108 ust. 7
w zw. z art. 108 ust. 5 u.p.p.a.p. przez przyjęcie, że przepis ten nie może stanowić
samodzielnej, odrębnej od art. 189 k.p.c. podstawy dochodzenia przez stronę
niezadowoloną z rozstrzygnięcia Komisji Prawa Autorskiego ustalenia nieistnienia
stosunku prawnego lub prawa objętego orzeczeniem KPA, która nie wymaga
dodatkowego wykazywania interesu prawnego (art. 189 k.p.c.); art. 108 ust 7 w zw.
z art. 211
ust. 2 u.p.p.a.p. przez przyjęcie, że z tych przepisów wynika roszczenie
przysługujące organizacji zbiorowego zarządzania o ukształtowanie przyszłej
umowy z operatorem. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania
zarzucił naruszenie art. 233 §1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. w zw. żart. 391 § 1
k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. przez zaniechanie dokonywania jakichkolwiek ustaleń
faktycznych i rozważenia zebranego w sprawie materiału w przedmiocie wysokości
wynagrodzenia przysługującego powodowi. Pozwany wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W pierwszym rzędzie wskazać należy, że w trakcie postępowania między
instancyjnego w niniejszej sprawie zapadła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13
lipca 2010 r. III CZP 1/10 (OSC 2011, nr 1, poz. 1), dotycząca m.in. wykładni
7
pojęcia sporu związanego z zawarciem umowy w rozumieniu art. 211
ust. 1 u.p.a.p.
Stanowisko zawarte w tym orzeczeniu było już znane Sądowi Apelacyjnemu, który
odwołując się do jego treści - zmienił orzeczenie Sądu pierwszej instancji.
Pogląd Sądu Najwyższego zarówno co do kognicji sądów powszechnych
w sprawie o ukształtowanie treści stosunku prawnego pomiędzy organizacjami
zbiorowego zarządzania prawami autorskimi a operatorami sieci kablowych,
jak i czasowej niedopuszczalności drogi sądowej w wypadku niewyczerpania
postępowania przed Komisją Prawa Autorskiego podziela Sąd Najwyższy
w obecnym składzie. Nie zachodzi potrzeba powtórzenia jego motywów.
Stanowisko zawarte we wskazanej uchwale rozwinięte zostało w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 638/10, (nie publ.), zapadłym
w sprawie toczącej się także z udziałem Stowarzyszenia Filmowców Polskich, przy
tożsamym przedmiotowo zakresie żądań jak w rozpoznawanej sprawie. Na pełną
akceptację zasługują zawarte w nim stwierdzenia i oceny co do tego, że zakres
postępowania sądowego jest taki sam jak postępowania przed Komisją Prawa
Autorskiego, rodzaj roszczenia, jakie przysługuje w postępowaniu wszczętym na
podstawie art. 108 ust. 7 u.p.a.p., wyznacza to, jaki interes strony ma być
zaspokojony orzeczeniem sądowym, w szczególności spór co do wysokości
wynagrodzenia jest sporem o treść umowy i wyłącza żądanie ustalenia nieistnienia
obowiązku zawarcia umowy, wreszcie że żądanie ustalenia nieistnienia obowiązku
zawarcia umowy, wskazującej oznaczony sposób wyliczenia wynagrodzenia, nie
usuwa poddanego pod osąd sporu co do wysokości wynagrodzenia. W sprawie, w
której rozpoznawana jest skarga kasacyjna, sekwencja zdarzeń nie pozostawia
wątpliwości co do tego, że spór nie dotyczy istnienia ważnych powodów
uzasadniających odmowę zawarcia umowy i nieistnienia obowiązku zawarcia
umowy, lecz tylko warunków na jakich umowa miałaby być zawarta. Świadczy o
tym m.in. fakt wystąpienia przez pozwanego do Komisją Prawa Autorskiego w dniu
20 listopada 2008 r. z wnioskiem o wszczęcie postępowania polubownego
i rozstrzygnięcie sporu związanego z zawarciem umowy, negocjacji prowadzonych
na wniosek pozwanego niezakończonych konsensem jedynie co do wysokości
wynagrodzenia. Już tylko z tej przyczyny wskazane powództwo musi być uznane
za nieadekwatny środek ochrony prawnej.
8
Podstawa naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 227 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c., jest
bezprzedmiotowa, gdyż Sąd Apelacyjny nie stosował powyższych przepisów i nie
był zobowiązany do oceny i poszerzania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia Sądu
pierwszej instancji, skoro uznał, że brak przesłanki interesu prawnego uzasadnia
oddalenie powództwa w tej części wprost. Powództwo o ustalenie stosunku
prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy zostanie wykazane
spełnienie dwóch przesłanek o charakterze merytorycznym, tj. interesu prawnego
oraz wykazania prawdziwości twierdzeń powoda. Pierwsza z nich warunkuje
określony skutek tego powództwa, decydując o dopuszczalności badania i ustalania
prawdziwości twierdzeń powoda, a wykazanie istnienia drugiej ma znaczenie dla
oceny merytorycznej zasadności powództwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, nie publ.).
Przesądzające znaczenie dla bezzasadności skargi kasacyjnej ma jednak
następcza utrata interesu prawnego, wynikająca z równoległego przekazania tym
samym wyrokiem sądu odwoławczego Sądowi Okręgowemu do rozpoznania
sprawę w zakresie żądania ewentualnego, dotyczącego zobowiązania pozwanego
do złożenia oświadczenia woli o oznaczonej treści, w tym co do wysokości
wynagrodzenia za korzystanie z reprezentowanych przez powoda praw autorskich
i praw pokrewnych, zatem mającego zastąpić konsens stron (art. 64 k.c.).
Interes prawny w żądaniu ustalenia musi wynikać z sytuacji prawnej, w jakiej
znajduje się powód i, zgodnie z zasadą aktualności, istnieć w dacie wyrokowania
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1996 r., III CZP 115/96,
OSN 1997, nr 4, poz. 39). Zawiśnięcie sporu o ukształtowanie stosunku prawnego
wyłącza interes prawny w żądaniu ustalenia. Dodatkowo wskazać trzeba,
że uwzględnienie stanowiska skarżącego oznaczałoby dopuszczenie obstrukcji
organizacji zbiorowego zarządzania, polegającej na odmowie zawarcia umowy
na innych jak proponowane przez nią zasady ustalania wynagrodzeń. W sytuacji
gdy organizacja ta korzysta z bezwzględnego ustawowego umocowania do
reprezentowania twórców i zawierania umów o reemisję (art. 211
ust. 1 u.p.a.p.),
przy wymogu zawarcia umowy licencyjnej i rozproszeniu praw uniemożliwiających
indywidualne ich pozyskiwanie, stwierdzenie braku obowiązku zawarcia umowy
9
(poza ustawowo dopuszczonymi wyjątkami) prowadziłoby do naruszania praw
autorskich i pokrewnych. Obecnie, w następstwie zmiany od dnia 21 października
2010r. stanu prawnego, nowa regulacja ustawowa wprost przewiduje w wypadku
sporów związanych z zawarciem umowy, o której mowa w art. 211
ust. 1 u.p.a.p.,
stosowanie przepisów art. 11018
u.p.a.p.
W tym stanie rzeczy odnoszenie się do dalej idących zarzutów w ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego (art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c.),
nieadekwatnych do stanu sprawy, jest zbędne. Jako niedopuszczalną należy
ocenić próbę zmiany podstawy faktycznej powództwa poprzez odwołanie w skardze
kasacyjnej do innej normatywnej podstawy, tj. ważnych powodów odmowy
kontraktowania z operatorem telewizji kablowej (art. 106 ust. 2 u.p.a.p. w zw. z art.
108 ust. 7 u.p.a.p.).
Wobec braku uzasadnionych podstaw kasacyjnych Sąd Najwyższy
na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę powoda. O kosztach postępowania
kasacyjnego postanowiono w oparciu o art. 108 § 2 w zw. z art. 398 i art. 391 § 1
k.p.c.
jw