Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 398/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (uzasadnienie)
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Stanisława O.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej J. Spółki z o.o.
o odsetki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 26 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 26
maja 2010 r. uchylił – przekazując sprawę do ponownego rozpoznania z udziałem
2
zainteresowanej „J.” spółki z o.o. – wyrok Sądu Rejonowego z dnia 15 grudnia
2009 r., w którym częściowo uwzględniono odwołanie Stanisława O. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 8 czerwca 2009 r., zawierające wniosek
o przyznanie odsetek od świadczenia rehabilitacyjnego wypłaconego za okres od
dnia 22 grudnia 1997 r. do dnia 19 czerwca 1998 r. Po ponownym rozpoznaniu
sprawy Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 20
grudnia 2010 r. oddalił odwołanie, a apelację ubezpieczonego od tego wyroku
oddalił Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 26 maja 2010 r. Sąd drugiej instancji
podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu Rejonowego, wskazując, że
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie był zobowiązany do wypłaty świadczenia
rehabilitacyjnego. Wypłaty świadczenia rehabilitacyjnego powinien był dokonać
pracodawca ubezpieczonego – spółka „J.” – a w związku z tym także ta spółka
zobowiązana jest zapłacić odsetki za opóźnienie w wykonaniu świadczenia. Nie
zostało podważone ustalenie, że ubezpieczony w dniu 27 marca 1998 r. złożył
wniosek o przyznanie świadczenia rehabilitacyjnego po wykorzystaniu zasiłku
chorobowego z tytułu niezdolności do pracy powstałej w okresie zatrudnienia w
spółkach „E." i „J". Decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 kwietnia
1998 r. w przedmiocie odmowy prawa do tego świadczenia została zmieniona
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 14 grudnia 1999 r.,
przyznającym świadczenie na okres sześciu miesięcy.
Po oddaleniu wyrokiem z dnia 5 czerwca 2008 r. skargi Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych o wznowienie postępowania, organ ten przy decyzji z
dnia 29 sierpnia 2008 r. wypłacił ubezpieczonemu świadczenie rehabilitacyjne za
okres od dnia 22 września 1997 r. do dnia 19 czerwca 1998 r. z ustawowymi
odsetkami z tytułu zatrudnienia w firmie „E.", a pismem z dnia 18 sierpnia 2008 r.
zobowiązał ubezpieczonego do złożenia zaświadczenia płatnika składek spółki ''J.”
na druku ZUS Z-3 oraz oświadczenia o stanie zatrudnienia. Dokumenty te wpłynęły
w dniu 20 listopada 2008 r. i w dniu 11 grudnia 2008 r. i na ich podstawie Zakład
Ubezpieczeń Społecznych dokonał w dniu 24 grudnia 2008 r. wypłaty świadczenia
rehabilitacyjnego za okres od dnia 22 grudnia 1997 r. do dnia 19 czerwca 1998 r.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji
w części oddalającej apelację oraz zwrotu kosztów zastępstwa procesowego,
3
została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 49 § 1 w związku z art. 56 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 roku o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (Dz.U. Nr 47, poz. 280), polegającą na przyjęciu, że po uzyskaniu
prawomocnego wyroku przyznającego mu prawo do świadczenia rehabilitacyjnego
skarżący powinien wystąpić do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o przejęcie
wypłaty tego świadczenia, oraz art. 38 § 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 roku o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. 1989 r.
Nr 25, poz. 137) w związku z art. 85 § 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 205, poz. 1585) przez przyjęcie, że
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienie w
wypłacie świadczenia.
W uzasadnieniu skargi zaprezentowano pogląd o obowiązku wykonania
przez organ rentowy prawomocnego wyroku przyznającego świadczenie
rehabilitacyjne „bez względu na to, czy jest (był) on podmiotem zobowiązanym do
zapłaty”. Za nietrafne uznano stanowisko, że o wypłatę świadczenia
rehabilitacyjnego ubezpieczony powinien wystąpić do swego pracodawcy, a
dopiero odmowa dokonania wypłaty przez pracodawcę kreowała uprawnienia do
postąpienia zgodnie z art. 49 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, wskazując, że ten
przepis nie uprawnia do wystąpienia z wnioskiem o przejęcie wypłaty świadczenia
nierealizowanego przez płatnika, a jedynie o wystąpienie z wnioskiem o „ustalenie
prawa do zasiłku" (z mocy art. 56 ustawy, przepis ten stosuje się odpowiednio do
świadczenia rehabilitacyjnego). Podjęcie takiego działania skarżący uznał zresztą
za bezprzedmiotowe, gdyż jego prawo do świadczenia zostało już ustalone
prawomocnym wyrokiem. Podniósł także, że odpowiedzialności za opóźnienie nie
można ograniczać jedynie do podmiotu pierwotnie legitymowanego do wypłaty
świadczenia, gdyż także działania „podmiotu, następczo właściwego do wypłaty”,
zmierzające do pozbawienia uprawnionego świadczenia przyznanego mu
prawomocnym wyrokiem, powinny decydować o jego odpowiedzialności. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, będąc w ocenie skarżącego następczo odpowiedzialny,
pomimo prawomocnych rozstrzygnięć sądu uporczywie odmawiał zastosowania się
4
do nich i podejmował wiele działań (zainicjował postępowanie karne oraz
postępowanie o wznowienie postępowania) skutkujących tym, że świadczenie
zostało ubezpieczonemu wypłacone po blisko 10 latach od dnia złożenia wniosku.
Wyłączną przyczyną opóźnienia w wypłacie świadczenia były zawinione działania
organu rentowego, który nie zrealizował prawomocnego orzeczenia z dnia 19
grudnia 1999 r. Zgodnie zatem z art. 38 § 1 ustawy o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, którego „kontynuacją" po wejściu w życie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych jest jej art. 85 § 1, Zakład zobowiązany był do
wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych
określonych przepisami prawa cywilnego. Skarżący przyznał, że to spółka „Jaga"
powinna była wypłacić świadczenie rehabilitacyjne, do którego prawo zostało
ustalone, niemniej Zakład Ubezpieczeń Społecznych, wydając w dniu 20 kwietnia
1998 r. decyzję odmawiającą prawa do świadczenia, nie wskazał, że nie jest
podmiotem zobowiązanym do wypłaty.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu drugiej instancji w zaskarżonej
części i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego z dnia 20 grudnia 2010 r., zniesienie
postępowania w obu instancjach i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Rejonowemu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania wywołanego skargą kasacyjną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W stosunkach opartych na prawie ubezpieczeń społecznych, w których
należy poszukiwać podstawy roszczeń ubezpieczonego, odsetki od opóźnionego
świadczenia uregulowane są wyczerpująco, bez możliwości odwoływania się do
przepisów prawa cywilnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 września
1991 r., II UZP 11/91, OSP 1992 nr 7-8, poz. 147; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
29 października 1997 r., II UKN 208/97, OSNAPiUS 1998 nr 15, poz. 461).
Świadczenia należne w tym systemie nie mają charakteru obligacyjnego, więc
obowiązek zapłaty odsetek może wynikać wyłącznie z ustawy. Ustawa w jednym
tylko wypadku nakłada na Zakład Ubezpieczeń Społecznych obowiązek wypłaty
5
odsetek w wysokości określonej przepisami prawa cywilnego, tj. wówczas, gdy
Zakład – w następstwie okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność – nie
dokona wypłaty świadczeń w terminach przewidzianych w przepisach dotyczących
ich przyznawania i wypłacania (art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm.). Przepis ten stanowi regulację szczególną względem przepisów
kodeksu cywilnego, a jej odrębność polega przede wszystkim na ustaleniu
obowiązku zapłaty odsetek tylko w wypadku zwłoki. Zwłoka w spełnieniu
świadczenia, zwana także opóźnieniem kwalifikowanym, ma miejsce, gdy
zobowiązany, pomimo istniejącego obowiązku, nie spełnia świadczenia w terminie,
przy czym niedotrzymanie terminu jest następstwem okoliczności, za które ponosi
odpowiedzialność.
W zwłoce może pozostawać wyłącznie zobowiązany do świadczenia i tylko
od niego można żądać odsetek. Organ ubezpieczeń społecznych nie był
zobowiązany do wypłaty świadczenia rehabilitacyjnego. Zgodnie z art. 193 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.),
świadczenie rehabilitacyjne, do którego prawo powstało przed dniem wejścia w
życie ustawy, wypłacane było – za cały okres nieprzerwanej niezdolności do pracy
z powodu choroby – w wysokości i na zasadach określonych w przepisach
dotychczasowych. Zasady dotyczące wypłaty świadczenia rehabilitacyjnego za
okres od dnia 22 grudnia 1997 r. do dnia 19 czerwca 1998 r. określał art. 48 ustawy
o świadczeniach z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w
wersji nadanej ustawą z dnia 16 października 1991 r. o zmianie niektórych
przepisów o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 110, poz. 474), który stanowił o
obowiązku wypłaty tych świadczeń swoim pracownikom w czasie trwania ich
zatrudnienia, a także po ustaniu zatrudnienia, jeżeli niezdolność do pracy powstała
przed ustaniem zatrudnienia, przez zakłady pracy, które nie zgłaszały imiennie
pracowników do ubezpieczenia społecznego w oddziale Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. Prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 14 grudnia 1999 r.
wykonywany był więc przez pracodawcę ubezpieczonego spółkę „J.”, co zresztą
przyznano w skardze kasacyjnej przez stwierdzenie, że ta spółka powinna była
6
wypłacić przedmiotowe świadczenie. Na rozstrzygnięcie nie miała wpływu zmiana
stanu prawnego od dnia 1 stycznia 1999 r., w związku z art. 147 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 1998 r. nr
162, poz. 1118), według którego, stosownie do 48 ustawy o świadczeniach
pieniężnych, zasiłki wypłacają płatnicy składek, którzy zgłaszają do ubezpieczenia
chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych
ubezpieczonym, których płatnicy składek zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego
nie więcej niż 20 ubezpieczonych oraz osobom uprawnionym do świadczeń za
okres po ustaniu ubezpieczenia chorobowego.
Należy przyjąć, że stwierdzenie w skardze kasacyjnej, iż Zakład
Ubezpieczeń Społecznych obowiązany jest do świadczenia odsetek jako
„następczo właściwy do wypłaty, bez względu na to, czy jest on podmiotem
zobowiązanym do jego wypłaty”, oraz że nie zrealizował nałożonego na niego
obowiązku wykonania prawomocnego orzeczenia, może stanowić odwołanie się do
praktyki stosowanej przez Zakład przy wypłacie świadczeń obciążających zakłady
pracy. Konieczne jest zatem zbadanie, czy w stanie prawnym dotyczącym
rozpoznawanej skargi Zakład Ubezpieczeń Społecznych przejmował zaniechany
przez pracodawcę obowiązek wypłaty świadczenia, w jakich okolicznościach i jakie
było tego uzasadnienie. Przykładem mogą być okoliczności wskazane przez Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 26 sierpnia 1993 r. (II UZP 20/93, OSNCP 1994 nr 3,
poz. 61 z glosą J. Jończyka, OSP 1994 nr 9, poz. 158) przyjmującej – w nawiązaniu
do teorii stosunku między uprawnionym z ubezpieczenia społecznego a Państwem
gwarantującym wypłatę świadczeń z ubezpieczenia społecznego – zobowiązanie
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do wypłaty zasiłku chorobowego pracownikowi
zakładu pracy, który zgłaszał imiennie pracowników do ubezpieczenia społecznego,
jeżeli ze względu na brak środków płatniczych nie zrealizował swych powinności i
uległ likwidacji. Konstrukcja przejęcia zobowiązania zakładu pracy przez organ
ubezpieczeń społecznych została poddana krytyce. Wskazano trafnie, że o tym, kto
ma płacić zasiłek nie może decydować obawa utraty przez pracownika nabytego
prawa do zasiłku, nawet więc niemożność wykonania obowiązku przez zakład
pracy nie angażuje państwa jako gwaranta świadczeń z ubezpieczenia
społecznego; państwo nie przejmuje obowiązków wykonawców ubezpieczenia
7
społecznego (jedynie gwarantuje - w określonym w ustawie znaczeniu - wypłatę
świadczeń), a ubezpieczeniowy charakter zasiłku chorobowego nie uzasadnia
przejęcia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych obowiązku wypłaty zasiłku.
Pogląd prawny wyrażony w uchwale nie został także podtrzymany w orzecznictwie,
gdyż przyjmowano, że uchylanie się przez pracodawcę od wypłaty byłemu
pracownikowi zasiłku chorobowego nie jest wystarczającym powodem do przejęcia
zobowiązań byłego pracodawcy przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (wyrok
Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 marca 2003 r., I AUa 538/02, OSA w
Katowicach 2003 nr 4, poz. 1) oraz że obowiązek wypłaty świadczenia za
niewypłacalnego płatnika składek może spocząć na organie rentowym dopiero po
przejęciu przez niego wypłaty zasiłku i jedynie za okres po przejęciu wypłaty (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2008 r., I UK 89/08, niepublikowany).
Należy zauważyć, że nawet wówczas, gdy Zakład Ubezpieczeń Społecznych
dokonywał wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako centralny organ
administracji państwowej, według art. 7 ustawy o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych, świadczenia przysługiwały „z ubezpieczenia
społecznego”, którego był wykonawcą, tak samo jak w określonym ustawowo
zakresie zakłady pracy i inne podmioty. Zadania z zakresu ubezpieczenia
wykonywały te podmioty równolegle i nie były one zobowiązane do wzajemnego
pokrywania długów.
Jeżeli jednak – jak w niniejszej sprawie – organ rentowy uznał się za
właściwy do wypłaty świadczenia, to nie mogło to spowodować powstania po jego
stronie zobowiązania do zapłaty odsetek; opóźnienie w wypłacie świadczenia
rehabilitacyjnego obciążało pracodawcę. Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie
pozostawał w zwłoce także dlatego, że świadczenie rehabilitacyjne wypłacił przed
upływem 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania
decyzji. Należy zwrócić uwagę, że według stanu rzeczy na dzień zamknięcia
rozprawy (art. 316 k.p.c.) okoliczności te oceniane były na podstawie art. 85 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych, a nie wskazanego w ramach podstaw
kasacyjnych art. 38 § 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 roku o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
8
Nie można podzielić poglądu skarżącego co do zbędności zwracania się do
organu rentowego po uzyskaniu prawomocnego wyroku ustalającego prawo do
zasiłku chorobowego w trybie art. 49 ustawy o świadczeniach pieniężnych (art. 63
w brzmieniu tekstu jednolitego: Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 – art. 63), gdyż był
to (i jest) tryb przysługujący pracownikowi pobierającemu zasiłki z zakładu pracy,
który w drodze wniosku do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może
żądać ustalenia uprawnień do zasiłku. Interes w zwróceniu się do Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych nie jest ograniczony tylko do ustalenia prawa do
świadczeń, lecz obejmuje także zasady wypłaty. Wskazuje na to posłużenie się
przez ustawodawcę sformułowaniem o „ustaleniu uprawnień”, którego nie można
utożsamiać z „ustaleniem prawa”. W ramach uprawnień mieści się domaganie
wypłaty przyznanego świadczenia od konkretnego podmiotu, a także ustalenie
uprawnienia do odsetek od nieterminowo wypłaconego świadczenia.
Sąd Najwyższy przyjmuje, że bez względu na przyczynę niewypłacenia
przez zakład pracy należnego pracownikowi zasiłku chorobowego właściwy do
rozpoznania roszczeń pracownika o ten zasiłek jest Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (postanowienie z dnia 21 marca 1996 r., III PO 1/96, OSNAPUS 1996
nr 22, poz. 346) oraz że organ rentowy powinien wydać decyzję nie tylko co do
samego obowiązku zapłaty świadczenia ubezpieczeniowego, ale także
rozstrzygnąć o odsetkach (por. postanowienie Kolegium Kompetencyjnego przy
Sądzie Najwyższym z dnia 10 lipca 2002 r., III KKO 6/02, OSNP 2003, Nr 21, poz.
528).
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę, jak w sentencji
(art. 39814
k.p.c.).