Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CNP 65/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 maja 2012 r.,
skargi J. A.
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 1 kwietnia 2011 r.,
wydanego w sprawie z powództwa J. A.
przeciwko Miastu Ł.
o zapłatę,
1) stwierdza niezgodność z prawem prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 1 kwietnia 2011 r.,
2) zasądza od Miasta Ł. na rzecz J. A. kwotę 167 (sto
sześćdziesiąt siedem) zł tytułem kosztów postępowania
wywołanego wniesieniem skargi.
2
Uzasadnienie
Powód J. A. wniósł skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 1 kwietnia 2011 r., którym Sąd
oddalił jego apelację od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 30 listopada 2010 r.,
oddalającego powództwo przeciwko Miastu Ł. o zapłatę kwoty 425 złotych z tytułu
zwrotu nienależnie pobranej opłaty za wydanie karty pojazdu.
Skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 90 akapit 1
Traktatu Wspólnot Europejskich w związku z art. 91 ust. 1 i ust. 3 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, polegające na nieuwzględnieniu zasady pierwszeństwa
stosowania prawa Wspólnot Europejskich w przypadku kolizji z ustawami oraz
naruszenie art. 190 ust. 3 w zw. z art. 178 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej, polegające na błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu przez
przyjęcie, że przepis § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia
28 lipca 2003 r. w sprawie opłat za kartę pojazdu (Dz. U. Nr 137 poz. 1310 ze
zm.), mimo niezgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, może być
źródłem praw i obowiązków.
Sąd Okręgowy w kwestionowanym orzeczeniu podzielił, bezsporną między
stronami, podstawę faktyczną rozstrzygnięcia dotyczącą uiszczenia przez powoda
w dniu 6 lipca 2004 roku opłaty w kwocie 500 złotych w związku
z zarejestrowaniem w Polsce samochodu kupionego za granicą. Podstawą
pobrania tej opłaty był § 1 ust. 1 cyt. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia
28 lipca 2003 roku, który następnie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
17 stycznia 2006 roku (sygn. akt U 6/04, OTK-A 2006/1/3) został uznany za
niezgodny z Konstytucją, przy odroczeniu terminu utraty mocy obowiązującej
przepisu do dnia 1 maja 2006 roku. Odmiennie oceniając podstawę prawną
rozstrzygnięcia wskazał na dominujące w orzecznictwie stanowisko Sądu
Najwyższego, wyrażone w wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 r. sygn. akt IV CSK
28/06 (OSNC 2007, nr 2, poz. 31), w myśl którego sąd, w razie odroczenia przez
Trybunał Konstytucyjny mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny
z Konstytucją, powinien nadal przy podejmowaniu rozstrzygnięć stosować wadliwą
normę prawną aż do chwili jej usunięcia z porządku prawnego, gdyż skutki takiego
3
wyroku Trybunału mają charakter prospektywny. Odroczenie utraty mocy
obowiązującej § 1 ust. 1 cyt. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury konsekwentnie
powoduje, że Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną
przez stosowanie niekonstytucyjnego przepisu. Zdaniem Sądu powodowi nie
przysługuje również roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia w formie żądania
zwrotu nienależnego świadczenia - skoro w dacie jej uiszczenia istniała podstawa
prawna dla ściągania opłaty.
Odnosząc się do kwestii zgodności pobrania opłaty z prawem unijnym, Sąd
podkreślił, że zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego zobowiązuje do jego
zastosowania w miejsce sprzecznych z nim przepisów prawa krajowego,
niezależnie od wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Stwierdził, że postanowienie
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 10 grudnia 2007 roku, wydane
w sprawie C - 134/07, wywołuje odmienne skutki niż wskazany wyrok. O ile TK
wyraźnie zaznaczył moment utraty mocy przepisu, o tyle orzeczenie ETS powoduje
utratę mocy zakwestionowanego przepisu ex tunc. Zdaniem Sądu oznacza to że,
skoro opłata miała charakter publicznoprawny, jej pobranie jako niezgodne
z prawem wspólnotowym mogło rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą na
dwóch konkurencyjnych podstawach prawnych, tj. art. 417 k.c. skoro pobieranie
opłat za kartę pojazdu oddano do wyłącznej kompetencji powiatów, aby zapewnić
jednostkom samorządu terytorialnego możliwość finansowania albo art. 4171
k.c.,
gdyż w wyniku wydania rozporządzenia powstała szkoda w majątku powoda.
Sądy rozpoznały powództwo na podstawie przepisów „o bezpodstawnym
wzbogaceniu w postaci nienależnego świadczenia”. Sąd drugiej instancji stwierdził,
że sądy były związane tak sprecyzowaną podstawą faktyczną i prawną powództwa,
a powód świadomie zrezygnował z innych roszczeń. Ocenił że (1) przesłanki tego
roszczenia nie zostały wykazane, gdyż podstawa prawna świadczenia formalnie
istniała, (2) gdyby przyjąć że podstawa odpadła w następstwie orzeczenia ETS,
to skoro świadczenie z tytułu tej opłaty miało charakter publiczno-prawny, a nie
cywilno-prawny, to nie powstało roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia, (3)
takie roszczenie ma charakter subsydiarny i dopuszczalne byłoby dopiero
wówczas, gdyby powód nie uzyskał zaspokojenia na podstawie przepisów
4
o odpowiedzialności deliktowej, „jako wyraźnie przewidzianej prawem drodze
dochodzenia roszczenia”.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 4241
§ 1 k.p.c. można żądać stwierdzenia niezgodności
z prawem prawomocnego wyroku sądu II instancji kończącego postępowanie
w sprawie, jeżeli przez jego wydanie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub
uchylenie tego wyroku w drodze przysługujących stronie środków prawnych nie
było i nie jest możliwe. Skarga może być oparta na podstawie naruszeń prawa
materialnego lub naruszeń przepisów postępowania, które spowodowały
niezgodność wyroku z prawem.
Przesłanki powyższe zostały spełnione gdyż, z uwagi na wartość przedmiotu
zaskarżenia, skarga kasacyjna była niedopuszczalna (art. 3982
§ 1 k.p.c.),
a powództwo zostało prawomocnie oddalone, uniemożliwiając powodowi
zaspokojenie roszczenia. Sporna była przy tym zasada a nie wysokość żądania.
Niezgodne z prawem jest orzeczenie krzywdzące stronę, jeżeli do jego
wydania doszło w następstwie rażących błędów sądu, spowodowanych błędną
wykładnią lub zastosowaniem prawa, które mają charakter oczywisty (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 31 marca 2006 r., IV CNP 25/06, OSNC 2007, nr 1 poz. 17,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CNP 132/06, Biuletyn SN
2007 nr 4).
Przytoczone w skardze zarzuty naruszenia prawa materialnego uzasadniają
powyższą ocenę z następujących względów:
- po pierwsze art. 414 k.c. stwierdzający, że przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu (nienależnym świadczeniu) nie uchybiają przepisom o obowiązku
naprawienia szkody, statuuje zbieg roszczeń zarówno wobec różnych podmiotów
(gdy oparte są na innych podstawach) jak i, w niektórych wypadkach, wobec
jednego podmiotu. Sens tego przepisu polega m.in. na tym, że odpowiedzialność
wynikająca z takich zdarzeń prawnych jak delikt i bezpodstawne wzbogacenie nie
wyklucza się, a jedynie różni przez odwołanie do samodzielnych reżimów
prawnych. Konsekwentnie - w wypadku odpowiedzialności różnych podmiotów przy
konkurencyjnym zbiegu roszczenia z tytułu czynu niedozwolonego z roszczeniem
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia - uprawnionemu służy wybór roszczenia
5
odszkodowawczego przeciwko sprawcy czynu wyrządzającego szkodę (art. 415
i nast. k.c. w zw. z art. 361 - 363 k.c.) albo roszczenia przeciwko wzbogaconemu
o wydanie korzyści majątkowej uzyskanej bez podstawy prawnej kosztem jego
majątku (art. 405 - 406 k.c.), a gdy korzyść była następstwem świadczenia
nienależnego jego zwrotu (art. 410 k.c.). Zaspokojenie jednego z tych roszczeń
zwalnia drugiego dłużnika od obowiązku świadczenia na rzecz wierzyciela
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1983 r., IV CR 450/83, OSP
1984, z. 12, poz. 250). Zapłata odszkodowania skutkowałaby przyjęciem braku
wzbogacenia i jego iunctim zubożenia, a zwrot świadczenia – oznaczałby
nieistnienie szkody. W odniesieniu do zwrotu świadczenia nienależnego istotna jest
funkcja restytucyjna (kompensacja i ochrona zubożonego), a odszkodowania
deliktowego funkcja reparacyjna. Przyjmuje się, że art. 414 k.c. stanowi wyjątek od
zasady, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować tylko
wówczas, gdy brak innego środka prawnego, umożliwiającego przywrócenie
równowagi majątkowej naruszonej bez prawnego uzasadnienia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 2004 r., I CK 42/03) oraz że nie dotyczy on
roszczeń z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 523/08, Mon. Pr.
2010 nr 20). Wierzyciel może według własnego uznania wybrać od którego ze
zobowiązanych i w oparciu o jaki reżim prawny będzie dochodził roszczeń.
W przedmiotowej sprawie Sąd bezpodstawnie pominął kwestie legitymacji
materialno-prawnej oraz przypisał priorytetowe znaczenie odpowiedzialności
Skarbu Państwa z tytułu bezprawia legislacyjnego, nie wskazując zresztą wprost
tego podmiotu nie występującego w sporze i nie różnicując czy wynikać ona
miałaby z wydania aktu normatywnego sprzecznego z ustawą z dnia 20 czerwca
1997r. Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2005 r., Nr 108, poz. 98 z późn. zm.)
oraz z Konstytucją RP, czy utrzymaniu go w porządku prawnym jako źródła
wadliwych czynności, po przystąpieniu do Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r.
mimo niezgodności z prawem wspólnotowym (art. 90 akapit 1 TWE).
Takie samo uprawnienie wyboru roszczenia przysługuje gdy jednemu
zobowiązanemu można przypisać odpowiedzialność z różnych tytułów, tj. czynu
6
niedozwolonego (tu: za wadliwe działania funkcjonariusza jednostki samorządu
terytorialnego) lub bezpodstawnego wzbogacenia.
Konkludując, błędne było odwołanie do subsydiarności roszczenia o zwrot
nienależnego świadczenia przeciwko pozwanemu względem roszczenia
odszkodowawczego z tytułu bezprawia legislacyjnego osoby trzeciej.
Po drugie ani żądanie pozwu ani jego podstawa faktyczna nie dawały
w osądzonej sprawie uzasadnienia dla przyjęcia przez sąd odwoławczy tak
jednoznacznego związania i oceny, że uwzględnienie powództwa w oparciu o inną
podstawę prawną naruszałoby zakaz z art. 321 § 1 k.p.c. Za stosowaniem
konstrukcji zwrotu nienależnego świadczenia w odniesieniu do opłaty za wydanie
karty pojazdu pobranej przez organ samorządu terytorialnego na podstawie § 1 ust.
1 cyt. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 roku opowiedział
się Sąd Najwyższy bezpośrednio w uchwale z dnia 16 maja 2007 r., III CZP 35/07,
OSNC 2008, nr 12, poz. 138, a pośrednio w uzasadnieniach uchwał z dnia
2 czerwca 2010 r., III CZP 37/10, OSNC 2011 nr 1 poz. 2, z dnia 25 listopada
2011 r., III CZP 67/11.
Po trzecie Sąd Okręgowy pominął, że istnieje samodzielna kompetencja
sądu do ustalenia niezgodności wskazanego rozporządzenia Ministra Infrastruktury,
jako aktu prawnego niższego rzędu z ustawą (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2011 r. II CNP 11/11) i prawem
wspólnotowym (art. 9 w zw. z art. 91 i art. 178 ust. 1 Konstytucji RP). Niezależnie
zatem od tego, czy istniałyby i od kiedy wiązałyby orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego lub Trybunału Sprawiedliwości Wspólnoty Europejskiej
warunkujące odpowiedzialność na podstawie art. 4171
§ 1 k.c. (przesąd), sądy
powinny same ustalić wskazaną niezgodność zarówno jako przesłankę
odpowiedzialności deliktowej jak i jako podstawę nienależności świadczenia
i odnieść ją do daty uiszczenia opłaty przez powoda.
Przytoczone w podstawach skargi zarzuty naruszenia przepisów prawa
materialnego uzasadniają wniosek o stwierdzenie niezgodności z prawem
zaskarżonego wyroku oddalającego apelację powoda jako wydanego w rezultacie
ich rażąco błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania.
7
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 42411
§ 2 k.p.c.,
a w zakresie kosztów postępowania art. 98 § 1 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art.
42412
orzekł jak w sentencji.