Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 471/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości „C.”
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w upadłości w K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w W. Oddziałowi
w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 28 kwietnia 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej
kwotę 1.800 (tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód – Syndyk masy upadłości C. sp. z o.o. w upadłości w K. wniósł o
zasądzenie kwoty 52.187,47 zł z ustawowymi odsetkami od 6 lutego 2010 r. od
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w K., jako świadczenia nienależnie
pobranego z masy upadłości. Podał, że postanowieniem z 11 grudnia 2009 r. Sąd
Rejonowy ogłosił upadłość powoda obejmującą likwidację jego majątku. Bank
prowadzący rachunek powoda 15 grudnia 2009 r. zrealizował jednak jego
dyspozycje wydane przed ogłoszeniem upadłości i przelał na konto pozwanego
kwotę 52.187,47 zł tytułem składek na ubezpieczenie społeczne. Syndyk nie
zgodził się na zaspokojenie tej wierzytelności i dlatego podlega ona zwrotowi do
masy.
Pozwany – Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. wniósł
o odrzucenie pozwu, a ewentualnie o przekazanie sprawy sądowi ubezpieczeń
społecznych jako właściwemu do jej rozpoznania, przy przyjęciu, że pismo
nazwane pozwem stanowi odwołanie powoda od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z 23 lutego 2010 r. Na wypadek nieuwzględnienia tych wniosków
pozwany wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie na jego rzecz kosztów
postępowania. Wskazał, że zasady zwrotu nienależnie pobranych składek
na ubezpieczenie społeczne uregulowane są w art. 24 ust. 6b i 6c ustawy
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz.U.
z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej – „u.s.u.s.”), a zgodnie z nimi płatnik
składek może wystąpić o zwrot nienależnie pobranych składek, przy czym na
podstawie art. 83 ust. 1 u.s.u.s. Zakład wydaje decyzje w indywidualnych sprawach
dotyczących w szczególności ustalania wymiaru składek i ich poboru.
Niedopuszczalne jest zatem dochodzenie zwrotu składek ściągniętych z rachunku
bankowego powoda na drodze postępowania przez sądem powszechnym. Skoro
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją odmówił zwrotu zapłaconych składek, to
złożony pozew należy uznać za odwołanie od tej decyzji, podlegające rozpoznaniu
przez sąd ubezpieczeń społecznych.
3
Na wypadek nieuwzględnienia tego wniosku, pozwany podał, że o uznaniu
ściągniętego z rachunku bankowego świadczenia za nienależne decyduje nie
art. 410 k.c., lecz postanowienia art. 24 u.s.u.s. Polecenie przelewu składek na
ubezpieczenie społeczne zostało złożone w banku przed ogłoszeniem upadłości
powoda. Po ogłoszeniu upadłości spółki doszło jedynie do technicznego wykonania
przez bank wydanej wcześniej dyspozycji przelania środków na konto pozwanego.
Taka sytuacja nie podlega ocenie na podstawie przepisów ustawy z 28 lutego
2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 175,
poz. 1361 ze zm.; dalej – „p.u.n.”) w zakresie skutków ogłoszenia upadłości.
Wyrokiem z 26 stycznia 2011 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo i zasądził
od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.600 zł tytułem kosztów procesu.
Sąd Rejonowy ustalił, że ING Bank w K. prowadził rachunek powoda. 7
grudnia 2009 r. powód wydał bankowi polecenie gromadzenia środków pieniężnych
na oznaczonym rachunku bankowym, celem wypłacenia wynagrodzeń
pracowniczych (86.758,76 zł netto), odprowadzenia od nich zaliczek na podatek
dochodowy (12.601 zł) oraz składek na ubezpieczenie społeczne (52.187,47 zł).
Wynagrodzenia miały zostać wypłacone 10 grudnia 2009 r., składki na
ubezpieczenie społeczne – 15 grudnia 2009 r., a zaliczki na poczet podatku –
21 grudnia 2009 r. Dyspozycja ta została przyjęta do realizacji przez bank
8 grudnia 2009 r. Składki na ubezpieczenie społeczne zostały wykazane
w deklaracji.
Postanowieniem z 11 grudnia 2009 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość
powoda obejmującą likwidację majątku. 15 grudnia 2009 r. bank zrealizował
dyspozycje wydane przez powoda co do przekazania na rachunek pozwanego
łącznej kwoty 52.187,47 zł. Syndyk masy upadłości powoda 3 lutego 2010 r.
wezwał pozwanego do zwrotu wypłaconej kwoty na podstawie art. 405 k.c. w zw. z
art. 61 p.u.n. Pozwany odmówił zwrotu decyzją, od której Syndyk nie wniósł
odwołania.
Sąd Rejonowy uznał, że droga sądowa w sprawie jest dopuszczalna,
a sprawa podlega rozpoznaniu w procesie cywilnym, nie zaś w postępowaniu
odrębnym w sprawach ubezpieczeń społecznych, gdyż powód nie kwestionuje
4
istnienia zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, jego wymiaru
ani sposobu obliczenia, a tego dotyczyła wydana decyzja. Twierdzi natomiast, że
w związku z ogłoszeniem upadłości powoda jako płatnika, składki nie powinny być
pobrane z rachunku powoda i wypłacone pozwanemu, lecz zgłoszone syndykowi
w celu zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym, a materialnoprawną
podstawą dochodzonego roszczenia są przepisy o nienależnym świadczeniu
(art. 410 k.c.). Sąd Rejonowy stwierdził, że świadczenia z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne pracowników są należnością publicznoprawną. Istnienie
obowiązku ich zapłaty, jak i jego wysokość możne być kwestionowana jedynie
w odwołaniu od decyzji organu rentowego. Nie można zatem stwierdzić, że
przedmiotowe składki były nienależne i że w sposób bezpodstawny wzbogaciły one
pozwanego. Dyspozycja przekazu (art. 9211
k.c.) została złożona bankowi jeszcze
przed ogłoszeniem upadłości, to jest 7 grudnia 2009 r. Dotyczyła ona środków,
które miały wpłynąć na konto powoda 8 i 9 grudnia 2009 r. Powód zadysponował
swoim mieniem jeszcze przed ogłoszeniem upadłości. Ustanowiony syndyk masy
upadłości nie odwołał tej dyspozycji, co mógł uczynić na podstawie art. 9211
k.c.
Wobec braku sprzeciwu syndyka, co do dyspozycji dokonania przekazu nie ma
prawnego znaczenia to, że środki przekazane zostały pozwanemu już po
ogłoszeniu upadłości. Obejmowały one składki należne za listopad 2009 r., a zatem
również za okres sprzed ogłoszenia upadłości. W wyniku przyjęcia przekazu przez
bank jako przekazanego wobec jego odbiorcy (art. 9212
§ 1 k.c.) ukształtowała się
więź obligacyjna między tymi podmiotami. Przekazany zatem – spełniając
świadczenie – wykonywał przede wszystkim własne zobowiązanie wobec
pozwanego jako odbiorcy przekazu i wierzyciela, nawet jeśli stało się to już po
ogłoszeniu upadłości przekazującego. W sensie jurydycznym w takiej sytuacji nie
miało miejsca rozporządzenie elementami majątkowymi należącymi do masy
upadłości, a jedynie wtórnym skutkiem spełnienia świadczenia pozostało także
umorzenie zobowiązania przekazanego w stosunku pokrycia (wyrok Sądu
Najwyższego z 25 marca 2010 r., I CSK 427/09, OSNC-ZD 2010, nr 4, poz. 111).
Środki zgromadzone na rachunku bankowym należącym do powoda nie mogły
wejść do masy upadłości służącej zaspokojeniu wierzycieli upadłego zgodnie
z dyspozycją art. 61 p.u.n., bowiem w dniu kiedy upadłość została ogłoszona,
5
w rzeczywistości nie należały już one do powoda, nawet jeżeli cały czas formalnie
zaksięgowane były na jego koncie bankowym.
Wyrokiem z 28 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy, w uwzględnieniu apelacji
powoda od wyroku Sądu Rejonowego, zmienił ten wyrok w ten sposób, że zasądził
od pozwanego na rzecz powoda 52.182,47 zł z ustawowymi odsetkami od 6 lutego
2010 r. oraz 6.210 zł tytułem kosztów postępowania pierwszoinstancyjnego i 4.410
zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego, jak
również jego ocenę co do dopuszczalności drogi sądowej w sprawie, i co do
charakteru dochodzonego roszczenia. Sąd Apelacyjny przytoczył brzmienie art. 61
i 62 p.u.n. oraz stwierdził, że w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do
upadłego w dniu ogłoszenia upadłości i nabyty przez upadłego w toku
postępowania upadłościowego, z zastrzeżeniem art. 63-67 p.u.n. W dacie
ogłoszenia upadłości powoda środki pieniężne w kwocie dochodzonej pozwem
znajdowały się na jego rachunku bankowym. Środki finansowe, czy to
zgromadzone w gotówce u powoda, czy też zdeponowane na jego rachunku
bankowym, stanowią niewątpliwie składniki majątku upadłego i z dniem ogłoszenia
upadłości stają się masą upadłości. Zgodnie z art. 77 ust. 1 p.u.n., czynności
prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego do masy upadłości, wobec
którego upadły utracił prawo zarządu, są nieważne, a zatem z dniem ogłoszenia
upadłości wszelkie dyspozycje polegające na rozporządzeniu majątkiem upadłego
stają się nieważne. Z mocy prawa także wszelkie wcześniej wydane dyspozycje
tym majątkiem tracą moc. Nie powinny być także wykonane dyspozycje upadłego
wydane przed ogłoszeniem upadłości, a dotyczące wypłaty środków
zgromadzonych w jego kasie lub na rachunkach bankowych, co do mienia, które
weszło w skład masy upadłości. Z chwilą ogłoszenia upadłości likwidacyjnej zarząd
majątkiem przejmuje syndyk, a zaspokajanie wierzycieli upadłego odbywa się
według zasad określonych w rozdziale VIII p.u.n. Zobowiązania upadłego z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne zaspokajane są w kategorii drugiej i trzeciej
(art. 342 ust. 1 pkt 2 i 3 p.u.n.). Z chwilą ogłoszenia upadłości płatnika składek na
ubezpieczenie społeczne spłata zobowiązań z tego tytułu następuje według zasad
6
określonych w prawie upadłościowym i naprawczym, nie zaś według zasad
określonych w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych.
Zdaniem Sądu Okręgowego, brak było podstaw ku temu, by ocenić
zobowiązanie zaciągnięte przez bank wobec powoda na podstawie przepisów
o przekazie (art. 9211
k.c.). Do tego stosunku prawnego zastosowanie miały
bowiem przepisy art. 63a i 63c ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst
jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.; dalej – pr. bank.), a wydane przez
powoda dyspozycje miały charakter poleceń dokonania przelewów. W związku
z ich wykonaniem pozwany jako wierzyciel powoda został zaspokojony
z pominięciem procedury podziału funduszów masy upadłości określonych
w rozdziale VIII p.u.n., poza listą wierzycieli i ich wierzytelności oraz bez
zachowania kolejności określonej w prawie upadłościowym i naprawczym.
Doprowadziło to do bezpodstawnego wzbogacenia pozwanego (art. 405 k.c.).
Z chwilą ogłoszenia upadłości powoda odpadła podstawa wypłaty pozwanemu
środków wynikająca z przepisów o ubezpieczeniach społecznych, natomiast
pozwany powinien liczyć się z możliwością ich uzyskania zgodnie z zasadami
określonymi w prawie upadłościowym i naprawczym.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego z 28 kwietnia 2011 r.
pozwany zarzucił, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem prawa materialnego, to
jest: - art. 410 § 2 k.c. i art. 405 k.c. w zw. z art. 24 ust. 6a, ust. 6b, ust. 6c, ust. 6d
u.s.u.s. przez uznanie, że mają one zastosowanie w sprawach o zwrot
nadpłaconych składek na ubezpieczenie społeczne; - art. 61, art. 62 p.u.n. w zw.
z art. 63 ust. 3 pkt 1 i art. 63a, art. 63c, art. 63g pr. bank. oraz w zw. z art. 9211
k.c.
poprzez uznanie, że należności pieniężne, które powód przed ogłoszeniem
upadłości nakazał bankowi przekazać na rzecz pozwanego, po ogłoszeniu
upadłości stały się masą upadłości, w związku z czym bank nie miał prawa
wykonać zobowiązania, chociaż nie zostało ono odwołane; - art. 83 ust. 1 w zw.
z art. 24 ust. 6c u.s.u.s. poprzez uznanie, że wydanie przez pozwanego decyzji
o braku nienależnie opłaconych składek na ubezpieczenie społecznych na koncie
powoda i odmowie zwrotu żądanej należności nie miało znaczenia w sprawie,
w związku z czym sprawa mogła być rozpoznawana w procesie cywilnym.
Pozwany zarzucił nadto, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem przepisów
7
postępowania, tj. art. 4778
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 200 § 1 k.p.c. poprzez
niepotraktowanie pozwu jako odwołania od decyzji pozwanego i uznanie, że
sprawa mogła być rozpoznawana w procesie.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu względnie o zmianę
zaskarżonego orzeczenia i oddalenie apelacji przy zasądzeniu od powoda na rzecz
pozwanego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Bezzasadnie skarżący zarzuca, że wyrok Sądu Apelacyjnego zapadł
z naruszeniem przepisów postępowania, tj. art. 4778
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 200 § 1
k.p.c. poprzez niepotraktowanie pozwu jako odwołania od decyzji o odmowie
zwrotu składek na ubezpieczenie społeczne i rozpoznanie sprawy w procesie.
O tym, czy żądanie konkretnej osoby udzielenia jej ochrony prawnej
zostanie rozpoznane przez sąd powszechny oraz – w dalszej kolejności –
o rodzaju przepisów proceduralnych, które zostaną zastosowane przy jego
badaniu, rozstrzyga charakter sporu inicjowanego przed sądem. W postępowaniu
cywilnym rozstrzygane są spory na tle stosunków cywilnoprawnych (art. 1 k.p.c.),
przy czym – zgodnie z dominującą obecnie formalną koncepcją sprawy cywilnej –
o samej dopuszczalności wszczęcia i przeprowadzenia takiego postępowania nie
decyduje ustalenie, że pomiędzy stronami rzeczywiście istnieje stosunek prawny,
z którego mogą wynikać ich sporne prawa bądź obowiązki, lecz samo twierdzenie
osoby inicjującej postępowanie przed sądem, że tak jest. Ustalona w art. 1 k.p.c.
definicja „sprawy cywilnej” obejmuje także sprawy ze stosunków z zakresu
ubezpieczeń społecznych, których rozpoznanie przez sąd powszechny następuje
na skutek odwołania od decyzji organów rentowych (art. 4779
k.p.c.). Nie ma
jednak podstaw do potraktowania sprawy wszczętej przed sądem powszechnym
jako sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, jeśli strona, w stosunku do której
organ rentowy wydał decyzję, stanowczo twierdzi, że nie kwestionuje tego aktu,
lecz domaga się rozstrzygnięcia o roszczeniu, które ma wynikać ze stosunku
cywilnego w znaczeniu materialnoprawnym, jaki ma ją łączyć z Zakładem
Ubezpieczeń Społecznych jako osobą prawną.
8
W niniejszej sprawie powód domagał się zasądzenia (zwrotu) kwot
przekazanych pozwanemu z rachunku bankowego upadłego tytułem składek na
ubezpieczenie społeczne, z pominięciem zasad zaspokojenia wierzycieli ustalonych
w prawie upadłościowym i naprawczym. Nie kwestionował on jednak samego
istnienia zobowiązania z tego tytułu, jego wymiaru ani sposobu obliczenia. Twierdził
jedynie, że w związku z ogłoszeniem upadłości płatnika przed terminem
wymagalności wierzytelności pozwanego o zapłatę składek za listopad 2009 r.,
składki te mogły być wypłacone pozwanemu zgodnie z przepisami o postępowaniu
upadłościowym, po zgłoszeniu wierzytelności syndykowi i jej wciągnięciu na listę
wierzytelności. Sprawa o takim przedmiocie nie była sprawą z zakresu ubezpieczeń
społecznych.
2. Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że stosunek prawny łączący upadłego
z bankiem, który po ogłoszeniu upadłości przelał dochodzoną pozwem kwotę na
rzecz pozwanego podlega ocenie na podstawie przepisów o umowie rachunku
bankowego. Zgodnie z art. 725 k.c., przez tę umowę bank zobowiązuje się
względem posiadacza rachunku do przechowywania jego środków pieniężnych
oraz, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń
pieniężnych. Polecenie przelewu w relacjach między wierzycielem i dłużnikiem
z innego stosunku prawnego niż umowa rachunku bankowego stanowi formę
rozliczenia bezgotówkowego, możliwego do przeprowadzenia za pośrednictwem
banków, jeżeli przynajmniej jeden z rozliczających się posiada rachunek bankowy
(art. 63 ust. 1 i ust. 3 pkt 1 pr. bank.). Przeprowadzenie rozliczenia przy
wykorzystaniu polecenia przelewu wymaga udzielenia bankowi przez posiadacza
rachunku (a dłużnika w ramach stosunku prawnego zewnętrznego dla umowy
rachunku bankowego) dyspozycji obciążenia rachunku określoną kwotą i uznania tą
kwotą rachunku innej osoby (wierzyciela). Bank wykonuje tę dyspozycję w sposób
określony w umowie rachunku bankowego (art. 63c pr. bank.). Jeśli obie strony
rozliczenia są posiadaczami rachunków bankowych w różnych bankach, to w tego
rodzaju procedurze rozliczeniowej uczestniczy posiadacz rachunku bankowego,
bank prowadzący jego rachunek, bank beneficjenta przelewu oraz sam beneficjent,
na którego rachunku środki zostają zaksięgowane. Cel społeczno-gospodarczy
zobowiązania wynikającego z realizacji polecenia przelewu zostaje osiągnięty,
9
jeżeli pieniądze z rachunku osoby zlecającej dokonanie przelewu zostaną
zaksięgowane na rachunku bankowym beneficjenta polecenia przelewu (por. też
wyrok Sądu Najwyższego z 17 grudnia 2008 r., I CSK 205/08, Lex nr 471143).
Jeśli umowa rachunku bankowego nie stanowi inaczej, stan rachunku
bankowego osoby, która wydała polecenie przelewu, określający wysokość jej
wierzytelności w stosunku do banku prowadzącego rachunek o wypłatę
zgromadzonych na nim środków, zostaje ograniczony dopiero w momencie
wykonania jej dyspozycji, czyli obciążenia rachunku konkretną kwotą. Zanim to
nastąpi, posiadacz rachunku ma w stosunku do banku prowadzącego rachunek
wierzytelność o wypłatę wszystkich zgromadzonych na nim środków. Gdyby do
takiej wypłaty doszło, to wykonanie polecenia przelewu z odroczonym terminem
realizacji staje się niemożliwe z przyczyn leżących po stronie posiadacza rachunku.
Z ustaleń przyjętych w niniejszej sprawie za podstawę rozstrzygnięcia nie wynika,
żeby spółkę C. łączyła z bankiem umowa rachunku bankowego przewidująca jakieś
inne rozwiązania. Zanim doszło do ogłoszenia upadłości, spółce przysługiwała
zatem w stosunku do banku wierzytelność o wypłacenie wszystkich środków
zapisanych na prowadzonym dla niej rachunku.
Z ustaleń przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia wynika, że wydana przez
spółkę 7 grudnia 2009 r. dyspozycja obciążenia jej rachunku i uznania nią rachunku
wierzyciela – pozwanego w sprawie stanowiła czynność prawną zobowiązującą
bank do wykonania przelewu w konkretnej dacie, to jest 15 grudnia 2009 r. W tej
dacie – o ile pozwalałby na to istniejące wówczas okoliczności faktyczne i prawne –
bank zobowiązany był obciążyć konkretną kwotą rachunek posiadacza rachunku
i uznać nią (lub spowodować takie uznanie) rachunek wierzyciela.
O dopuszczalności zrealizowania tej dyspozycji przez bank w wyznaczonym
terminie (art. 116 k.c.) decydowały uwarunkowania faktyczne i prawne istniejące
wtedy, gdy bank obowiązany był podjąć działania zmierzające do wykonania
zobowiązania wobec posiadacza rachunku.
Ogłoszenie upadłości nie ma wpływu na umowy rachunku bankowego
zawarte przez upadłego (art. 112 u.p.n.), co oznacza, że umowy te wiążą ich
strony, ale przysługująca upadłemu wierzytelność o wypłatę środków
10
zgromadzonych na rachunku, jako składnik majątku upadłego, staje się masą
upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego (art. 61 p.u.n.). Z chwilą
ogłoszenia likwidacyjnej upadłości spółki, wykonanie wydanych przed tą datą
dyspozycji co do środków zgromadzonych na jej rachunku i obciążenie tego
rachunku w celu zrealizowania wydanych wcześniej poleceń przelewu nie było
dopuszczalne. Wierzytelność o wypłatę środków zgromadzonych na rachunku
weszła bowiem w skład masy upadłości, a wszelkie czynności zobowiązujące
i rozporządzające w odniesieniu do masy upadłości może skutecznie podejmować
tylko syndyk. Upadły nie ma prawa zarządu, korzystania i rozporządzania mieniem
wchodzącym do masy upadłości (art. 75 ust. 1 p.u.n.), a jego czynności prawne
dotyczące mienia wchodzącego do masy upadłości, wobec którego utracił prawo
zarządu, są nieważne (art. 77 ust. 1 p.u.n.).
Przyjęcie odmiennej oceny co do dopuszczalności wykonania po ogłoszeniu
upadłości likwidacyjnej poleceń przelewu z odroczonym terminem, wydanych przez
upadłego jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, godziłoby w istotę upadłości
likwidacyjnej. Po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej majątek upadłego niezwłocznie
obejmuje syndyk, zarządza nim, zabezpiecza go przed zniszczeniem,
uszkodzeniem lub zabraniem go przez osoby postronne i przystępuje do jego
likwidacji (art. 173 p.u.n.) oraz do zaspokojenia wierzycieli upadłego w kolejności
wyznaczonej przez ustawodawcę. Postanowienie umowy rachunku bankowego,
której stroną byłby upadły, uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu
postępowania upadłościowego należałoby uznać za bezskuteczne w stosunku do
masy upadłości (art. 84 ust. 1 p.u.n.). Wykonywanie po ogłoszeniu upadłości
likwidacyjnej wcześniejszych dyspozycji upadłego co do środków zgromadzonych
na jego rachunku bankowym pozostawałoby w sprzeczności z art. 75 ust. 1 p.u.n.
oraz art. 236 i art. 342 u.p.n.
Reasumując ten wątek trzeba wskazać, że bezzasadnie skarżący zarzuca, iż
Sąd Okręgowy ocenił skutki przelewu wykonanego po ogłoszeniu upadłości spółki
sprzecznie z art. 61, art. 62 p.u.n. w zw. z art. 63 ust. 3 pkt 1 i art. 63a, art. 63c
pr. bank. Zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy także art. 63g pr. bank. jest
niezrozumiały, gdyż przepis ten – przed jego uchyleniem – regulował problemy
przelewów transgranicznych, a ustalone w sprawie okoliczności nie pozwalają
11
w taki sposób zakwalifikować przelewu wykonanego przez bank prowadzący
rachunek spółki.
3. Prawidłowo skarżący cytuje fragmenty motywów wyroku z 21 października
2008 r., II UK 71/08 (OSNP 2010, nr 7-8, poz. 104), w których Sąd Najwyższy
rzeczywiście stwierdził, że „żadne nienależnie zapłacone składki z określonego
ważnego lub nieważnego stosunku ubezpieczenia nie nabywają charakteru
świadczeń nienależnych organowi rentowemu w rozumieniu art. 410 k.c. także
dlatego, że wszelkie należności opłacone tytułem składek na ubezpieczenie
społeczne podlegają na wniosek ich płatników zwrotowi w terminach określonych
w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych. W tego rodzaju sprawach
uregulowanych przepisami prawa ubezpieczeń społecznych przepisy lub instytucje
prawa cywilnego mogą być stosowane tylko na podstawie wyraźnego przepisu
prawa ubezpieczeń społecznych. Skoro w przepisach prawa ubezpieczeń
społecznych nie ma odesłania do możliwości stosowania art. 410 k.c., przeto
powoływanie się na nie, jako na podstawę roszczenia, nie jest prawnie
uzasadnione”. Pomija jednak skarżący, że orzeczenie to zapadło na tle takiego
stanu faktycznego, w którym o zwrot opłaconych składek na ubezpieczenie
społeczne wystąpiła osoba, która świadczyła je dobrowolnie i w przekonaniu, że
ciąży na niej taki ustawowy obowiązek, a zasady zwrotu świadczeń zapłaconych
w takich okolicznościach rzeczywiście reguluje art. 24 ust. 6c – 6h u.s.u.s., ze
wskazaniem na konieczność zaliczenia z urzędu składek nienależnie opłaconych
na poczet składek zaległych, bieżących lub – na koniec – przyszłych, chyba że
płatnik złoży wniosek o ich zwrot.
Powód w niniejszej sprawie nie kwestionował istnienia i wysokości
wierzytelności pozwanego w stosunku do spółki C. z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne za listopad 2009 r. W dacie ogłoszenia upadłości
likwidacyjnej Spółki wierzytelność ta zatem istniała, ale termin jej zapłaty przypadał
na 15 grudnia 2009 r., a zatem na czas już po ogłoszeniu upadłości. Do daty
ogłoszenia upadłości likwidacyjnej spółki wierzytelność nie została zaspokojona,
a po tej dacie – mogła być zaspokojona tylko z masy upadłości, na zasadach
ustalonych w prawie upadłościowym i naprawczym, gdyż art. 342 ust. 1 pkt 2 p.u.n.
wyraźnie reguluje kolejność zaspokajania z masy upadłości wierzytelności z tytułu
12
składek na ubezpieczenia społeczne przypadające za dwa ostatnie lata przed
ogłoszeniem upadłości likwidacyjnej. Nie sposób zatem twierdzić, że materia ta
pozostaje nieuregulowana w prawie upadłościowym i naprawczym. W upadłości
likwidacyjnej ustawodawca nie uprzywilejował Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
i jego wierzytelności składkowych w inny sposób, jako tylko poprzez ustalenie
stosunkowo wysokiej pozycji tych wierzytelności na liście, co nie musi wcale
oznaczać, że wierzytelność ta w upadłości zostanie zaspokojona w całości czy
choćby w części. Tymczasem pozwany otrzymał należne mu świadczenie
w związku z wykonaniem przez bank dyspozycji upadłego nieskutecznej już
w dacie ogłoszenia upadłości, w warunkach gdy masa upadłości podlegała
wówczas zarządowi syndyka i mogła być rozdysponowana tylko zgodnie z art. 342
p.u.n. Oznacza to, że otrzymane przez pozwanego środki pieniężne powinny być
zwrócone do masy upadłości.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz art. 98 § 1
i 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.