Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 503/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa A.-P. A. K. Spółki Jawnej
przeciwko S. Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego Sądu Gospodarczego
z dnia 10 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód A.-P. spółka jawna wniósł pozew przeciwko S. Spółce Akcyjnej o
zapłatę kwoty 82.500,07 zł wraz z odsetkami ustawowymi.
Sąd Rejonowy Sąd Gospodarczy wyrokiem z dnia 1 grudnia 2010 r.
uwzględnił powództwo co do kwoty głównej i częściowo co do odsetek, oddalając
powództwo w pozostałym zakresie. Ustalił, że pozwaną łączyła z B. K., prowadzącą
Kancelarię Radcy Prawnego „A. B. K.”, umowa o stałą obsługę prawną z dnia 1
września 1998 r., którą pozwana w dniu 31 marca 2008 r. wypowiedziała ze
skutkiem na koniec kwietnia 2008 roku. Z tytułu świadczonej obsługi prawnej B. K.
wystawiła pozwanej faktury VAT m.in. o numerach: /…/ Łączna wysokość długu
pozwanej względem B. K. wynosiła 167.119,27 zł, w tym z w/w faktur 82.500,07 zł.
W dniu 23 kwietnia 2008 r. pomiędzy pozwaną, a B.K. doszło do zawarcia
ugody, w której ustalono warunki oraz terminy spłaty zadłużenia. Pozwana w
wyniku częściowego wykonania ugody zapłaciła B. K. kwotę 107.411,27 zł. Z uwagi
na fakt, że pozwana nie wywiązywała się z płatności ugodzonych rat w
uzgodnionych terminach, B. K. zaliczyła wpłatę 107.411,27 zł na poczet należności
głównych z faktur i odsetek od tych kwot wymienionych w § 1 ugody w sposób
określony w kodeksie cywilnym i złożyła na tę okoliczność stosowne oświadczenie.
W związku z powyższym do zapłaty pozostała kwota dochodzona pozwem,
wynikająca z wyżej wymienionych faktur.
Pomiędzy powodem, a B. K. w dniu 18 stycznia 2010 r. doszło do zawarcia
umowy cesji (aneksowanej w dniu 28 stycznia 2010 r.) wierzytelności w kwocie
82.500,07 zł z należnościami ubocznymi. O cesji pozwana została poinformowana
pismem z dnia 10 lutego 2010 r. Innym pismem, także z dnia 10 lutego 2010 r.,
nabywca wierzytelności (powód) wezwał pozwaną do dobrowolnego spełnienia
świadczenia w terminie do dnia 15 lutego 2010 r. Pomimo wezwania pozwana nie
zapłaciła dochodzonej kwoty. W dniu 12 marca 2010 r. powód wniósł powództwo
przeciwko pozwanej o zapłatę kwoty 82.500,07 zł wraz z odsetkami ustawowymi. Z
uwagi na brak podstaw do wydania, zgodnie z wnioskiem powoda, nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym, sprawę przekazano do rozpoznania w postępowaniu
zwykłym. Zarządzeniem z dnia 15 kwietnia 2010 r., doręczonym powodowi w dniu 6
maja 2010 r., wezwano go do uzupełnienia brakującej części opłaty sądowej, w
3
terminie 7 dni pod rygorem zwrotu pozwu. W dniu 8 czerwca 2010 r., po upływie
zakreślonego terminu, strona powodowa usunęła brak fiskalny pozwu. W dniu 10
czerwca 2010 r. wydano zarządzenie w przedmiocie zwrotu pozwu. Następnie, po
wniesieniu na to zarządzenie zażalenia przez powoda, nadano sprawie dalszy bieg
ze skutkiem od dnia pierwotnego wpływu pozwu, tj. od dnia 12 marca 2010 r.
W związku z podniesionym przez pozwaną zarzutem przedawnienia, Sąd
Rejonowy przyjął, że do wierzytelności B. K. w stosunku do pozwanej z tytułu
umowy o świadczenie usług prawniczych, miał zastosowanie dwuletni termin
przedawnienia przewidziany w art. 751 pkt 1 k.c. Na mocy ugody zawartej w dniu
23 kwietnia 2008 r. pozwana uznała swój dług wobec B. K. do wysokości ugodzonej
kwoty, co, zgodnie z art. 123 § 1 pkt 2 k.c., przerwało bieg terminu przedawnienia i
jego ponowny bieg od dnia 24 kwietnia 2008 r. Pozew został wniesiony w dniu 12
marca 2010 r., a więc przed ponownym upływem terminu przedawnienia
roszczenia. W razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym – jak to miało miejsce w sprawie – uzupełnienie brakującej części
opłaty od pozwu nie podlegało rygorowi z art. 1302
k.p.c., lecz rygorowi z art. 1303
§
2 k.p.c. Brak uzupełnienia opłaty w zakreślonym terminie nie mógł skutkować
zwrotem pozwu, tym bardziej że strona powodowa uzupełniła brakującą opłatę od
pozwu. Ponieważ zarzut przedawnienia okazał się niezasadny Sąd pierwszej
instancji uwzględnił powództwo. O odsetkach orzekł na podstawie art. 481 § 1 i 2
k.c., przyjmując, że datą wymagalności roszczenia jest dzień następny po
określonym w załączonych do pozwu fakturach.
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2011 r., Sąd Okręgowy Sąd Gospodarczy na
skutek apelacji pozwanej zmienił zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji w ten
sposób, że oddalił powództwo. Akceptując dokonane przez Sąd Rejonowy
ustalenia faktyczne, uznał, że pozwana skutecznie podniosła zarzut przedawnienia.
Nieprawidłowe zastosowanie przepisów procesowych przez Sąd pierwszej instancji
doprowadziło do błędnego przyjęcia, że pozew został wniesiony w dniu 12 marca
2010 r., podczas gdy faktycznie nastąpiło to w dniu 8 czerwca 2010 r. Powyższe,
wadliwe ustalenie daty wniesienia pozwu, było konsekwencją błędnego
zastosowania art. 1303
§ 2 k.p.c., podczas gdy w sprawie powinien mieć
zastosowanie art. 130 § 1 i 2 k.p.c. W sytuacji bowiem, gdy Sąd Rejonowy uznał,
4
że brak było podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i
zachodziła konieczność rozpoznania sprawy w postępowaniu zwykłym, winien był
wezwać pełnomocnika powoda do uzupełnienia brakującej części opłaty od pozwu
na mocy art. 130 § 1 k.p.c., w terminie 7 dni pod rygorem zwrotu pozwu.
Konsekwencją tego stanowiska, było przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że pozew
został skutecznie wniesiony dopiero w dacie uiszczenia brakującej opłaty, tj. 8
czerwca 2010 r., a zatem po upływie 2 lat od daty zawarcia pomiędzy pozwanym a
cedentem (B. K.) ugody w przedmiocie spłaty wierzytelności. Z tych względów
przedawnienie dochodzonych roszczeń nastąpiło 23 kwietnia 2010 r., co
uzasadniało zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony w całości skargą kasacyjną
przez powoda. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej powód zarzucił
naruszenie art. 751 pkt 1 k.c. w zw. z art. 750 k.c. poprzez ich zastosowanie i
uznanie, że przedawnienie roszczeń dochodzonych w sprawie nastąpiło w dniu 23
kwietnia 2010 r., wobec uznania, iż pozew został skutecznie wniesiony dopiero w
dniu 8 czerwca 2010 r., a nie w dniu 12 marca 2010 r. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej powód zarzucił naruszenie:
- art. 130 § 1 i 2 k.p.c. poprzez ich zastosowanie, skutkujące przyjęciem,
iż datą wniesienia pozwu był dzień 8 czerwca 2010 r.;
- art. 1302
§ 2 k.p.c. w zw. art. 486 § 1 k.p.c. poprzez brak ich zastosowania,
a tym samym ustaleniem wadliwej daty wniesienia pozwu, co skutkowało
uwzględnieniem podniesionego zarzutu przedawnienia przez pozwanego;
- art. 1303
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 486 § 1 k.p.c. poprzez brak ich zastosowania,
a tym samym ustaleniem wadliwej daty wniesienia pozwu, co skutkowało
uwzględnieniem podniesionego zarzutu przedawnienia przez pozwanego:
- art. 1303
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 4841
§ 2 k.p.c. oraz art. 19 ust. 2 pkt 1 ustawy
z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn.
tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm., dalej: „u.k.s.c.”) poprzez brak
ich właściwego zastosowania, polegającego na wezwaniu Sądu do
uiszczenia brakującej opłaty sądowej pod rygorem zwrotu pozwu zamiast
wezwania do wpłaty brakującej opłaty pod rygorem orzeczenia o obowiązku
5
uiszczenia opłaty w orzeczeniu kończących sprawę w instancji, względnie
bez żadnego rygoru.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota skargi kasacyjnej dotyczy zagadnienia, czy i w jakim trybie powód
powinien uzupełnić opłatę od pozwu zawierającego wniosek o wydanie nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym i od którego została uiszczona jedna czwarta
część opłaty, w razie stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty.
Zgodnie z ogólnym przepisem, zawartym w art. 1262
§ 1 k.p.c., sąd nie podejmie
żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna
opłata. Wobec powyższego powstaje zagadnienie, czy w razie stwierdzenia braku
podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym należy wezwać
powoda do brakującej opłaty od pozwu w terminie tygodniowym pod rygorem
zwrotu pozwu (art. 130 § 1 k.p.c.), ewentualnie – gdy powód jest reprezentowany
przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego – zwrócić pozew bez wezwania
o uiszczenie opłaty (art. 1302
§ 1 k.p.c.) z możliwością uiszczenia brakującej części
opłaty od pozwu w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie
pisma (art. 1302
§ 2 k.p.c.), czy też wezwać powoda do uzupełnienia opłaty
w terminie tygodnia, a jeżeli mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju
przedstawiciela – w terminie nie krótszym od miesiąca; w razie bezskutecznego
upływu terminu sąd prowadzi sprawę bez wstrzymania biegu postępowania, a o
obowiązku uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji,
stosując odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie pozwu (art. 1303
§ 2
k.p.c.).
Zgodnie z art. 4841
§ 2 k.p.c., sąd rozpoznaje sprawę w postępowaniu
nakazowym na pisemny wniosek powoda zgłoszony w pozwie. Art. 19 ust. 2 pkt 1
u.k.s.c. stanowi, że w takim przypadku pobiera się czwartą część opłaty od pozwu.
Przepis ten przewiduje niższą opłatę od pozwu zawierającego wniosek o wydanie
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, co ma stanowić zachętę dla
inicjujących postępowanie sądowe, aby w sytuacji, gdy zachodzą okoliczności
uzasadniające wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, zawierały w
6
pozwie wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym. Przyczynia się
to do szybszego rozpoznania sprawy. Nakaz zapłaty zostaje bowiem wydany bez
przeprowadzenia rozprawy, a w razie wniesienia przez pozwanego zarzutów
postępowanie jest uproszczone w stosunku do postępowania zwykłego poprzez
ograniczenie możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia (pozwany może podnieść
do potrącenia tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa
w art. 485 k.p.c.), wyłączenie dopuszczalności powództwa wzajemnego (art. 493 §
3 i 4 k.p.c.) oraz poprzez wyłączenia zastosowania przepisów art. 194-196 oraz art.
198 k.p.c. (art. 495 § 4 k.p.c.). W postępowaniu tym obowiązują również zasady
prekluzji dotyczące okoliczności faktycznych, zarzutów i wniosków dowodowych
(art. 493 § 1 i art. 495 § 3).
Pozew podlegający rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym powinien zostać
opłacony opłatą, o której mowa w art. 3 ust. 2 pkt 1 u.k.s.c. W typowej sytuacji
(gdy strona nie korzysta ze zwolnienia od kosztów sądowych) stwierdzenie braku
podstaw do wydania nakazu zapłaty oznacza zarazem, że pozew jest nienależycie
opłacony, gdyż uiszczono od niego jedynie ¼ część opłaty. Stanowisko to znajduje
potwierdzenie w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2009 r.,
III CZP 143/08 (OSNC 2009, nr 12, poz. 164), w którym wyjaśniono, że powierzony
przewodniczącemu w art. 486 k.p.c. obowiązek nadania sprawie dalszego biegu –
w której pomimo wniosku powoda nie wydano nakazu zapłaty - mieści w sobie
konieczność sprawdzenia, czy pozew jest prawidłowo opłacony. Zgodnie bowiem
z art. 130 § 1 k.p.c., pismo procesowe nie może otrzymać właściwego biegu, jeżeli
nie uiszczono od niego prawidłowej opłaty. Tymczasem pozew w postępowaniu
nakazowym podlega opłacie obniżonej, a ulga ta przestaje obowiązywać z chwilą
stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty. Czynności podejmowane
przez przewodniczącego w wypadku stwierdzenia przez sąd braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty, polegają zatem na sprawdzeniu, czy pozew jest należycie
opłacony, aby mógł zostać rozpoznany w postępowaniu upominawczym bądź
w postępowaniu zwykłym i ewentualnym wezwaniu powoda do uzupełnienia
brakującej opłaty.
Obowiązek uiszczenia przez powoda brakującej opłaty od pozwu, w razie
stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
7
nakazowym, znajduje także potwierdzenie w art. 5057
zd. drugie k.p.c., który
dotyczy sytuacji, gdy pozew został wniesiony w postępowaniu uproszczonym, który
– tak, jak pozew w postępowaniu nakazowym – podlega opłacie obniżonej, a sąd -
uznając, że sprawa jest szczególnie zawiła lub jej rozstrzygnięcie wymaga
wiadomości specjalnych – w dalszym ciągu rozpoznaje ją z pominięciem przepisów
o postępowaniu uproszczonym. W takim przypadku, jak stanowi powołany wyżej
przepis, nie pobiera się brakującej opłaty od pozwu. W przepisach regulujących
przebieg postępowania nakazowego brak jest analogicznego przepisu,
co potwierdza obowiązek powoda uzupełnienia brakującej opłaty od pozwu
w sytuacji stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym.
Odnośnie do trybu uzupełnienia brakującej opłaty od pozwu po stwierdzeniu
braku podstaw do wydania nakazu zapłaty, w piśmiennictwie prawniczym wyrażane
są różne stanowiska, przy czym przeważają wypowiedzi, że w takim przypadku
powinien mieć zastosowanie tryb uzupełnienia brakującej opłaty przewidziany w art.
1303
§ 2 k.p.c., według którego, jeżeli obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty
powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany żądania, z innych przyczyn niż
wymienionych w § 1, albo po wysłaniu odpisu pisma innym stronom, a w braku
takich stron – po wysłaniu zawiadomienia o terminie posiedzenia, przewodniczący
wzywa zobowiązanego do uiszczenia należnej opłaty w terminie tygodnia, a jeżeli
mieszka on lub ma siedzibę za granicą i nie ma w kraju przedstawiciela –
w terminie nie krótszym od miesiąca. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd
prowadzi sprawę bez wstrzymywania biegu postępowania, a o obowiązku
uiszczenia opłaty orzeka w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji, stosując
odpowiednio zasady obowiązujące przy zwrocie kosztów procesu. Za tym
stanowiskiem przemawia kilka istotnych argumentów.
Powołany przepis reguluje sytuacje, gdy obowiązek uiszczenia lub
uzupełnienia opłaty powstał na skutek rozszerzenia lub innej zmiany powództwa,
z innych przyczyn niż wymienione w § 1 (gdy przed wysłaniem odpisu pisma innym
stronom, powstał obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty na skutek ustalenia
przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia od kosztów
sądowych albo uchylenia kurateli), albo po wysłaniu odpisu pisma innym stronom.
8
Omawiana w skardze kasacyjnej sytuacja z całą pewnością nie obejmuje
rozszerzenia lub innej zmiany powództwa ani też obowiązku uiszczenia opłaty
powstałego już po wysłaniu odpisu pisma (pozwu) innym stronom, o czym jest
mowa w art. 1303
§ 2 k.p.c., lecz jedynie sytuację, wymienioną w tym przepisie, gdy
obowiązek uiszczenia opłaty powstał „z innych przyczyn niż wymienionych w § 1”.
Inną przyczyną uzasadniającą wezwanie powoda do uiszczenia w trybie
przewidzianym w art. 1303
§ 2 k.p.c. brakującej opłaty od pozwu byłoby
stwierdzenie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym, w następstwie czego sprawa podlegałaby rozpoznaniu
w postępowaniu zwykłym. Zewnętrznym wyrazem tej oceny są zarządzenia
przewodniczącego sądu pierwszej instancji o doręczeniu odpisu pozwu
pozwanemu oraz o wyznaczeniu rozprawy, ewentualnie o skierowaniu sprawy na
posiedzenie niejawne, nadto odpowiedniej treści zarządzenie wzywające powoda
do uiszczenia brakującej części opłaty od pozwu. Zgodnie bowiem z art. 486 § 1
k.p.c., w razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty, przewodniczący
wyznacza rozprawę, chyba że sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu
niejawnym. Wykładnia logiczno-językowa uzasadnia wniosek, że wyznaczenie
przez przewodniczącego sądu pierwszej instancji rozprawy jest bezpośrednim
(automatycznym) następstwem stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu
zapłaty. Potwierdza to także art. 486 § 2 k.p.c., dotyczący spraw, o których mowa
w art. 485 § 2a k.p.c., zgodnie z którym sąd wydaje nakaz zapłaty, a w razie braku
podstaw do jego wydania przewodniczący wyznacza rozprawę albo posiedzenie
niejawne nie później niż przed upływem 2 miesięcy od dnia wniesienia pozwu albo
od dnia uzupełnienia braków pozwu. Należy także dostrzec, że w art. 5057
zd.
trzecie k.p.c. – dotyczącym sprawy rozpoznawanej w postępowaniu uproszczonym,
w której pozew podlega również obniżonej opłacie - wyłączono wprost
zastosowanie art. 1303
§ 2 k.p.c. w razie uznania przez sąd, że sprawa
rozpoznawana w postępowaniu uproszczonym jest szczególnie zawiła lub jej
rozstrzygnięcie wymaga wiadomości specjalnych i rozpoznawania jej w dalszym
ciągu z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym. W takim
przypadku, ustawodawca wyraźnie wyłączył zastosowanie art. 1303
§ 2 k.p.c.,
co oznacza, że zdaniem ustawodawcy ten właśnie przepis powinien mieć
9
zastosowanie w razie dalszego rozpoznawania sprawy w postępowaniu zwykłym
zamiast w postępowaniu odrębnym - uproszczonym. Za zastosowaniem art. 1303
§ 2 k.p.c. może przemawiać także to, iż po opłaceniu pozwu zawierającego
wniosek o jego rozpoznanie w postępowaniu nakazowym następuje nadanie
sprawie biegu w tym sensie, że następuje merytoryczna ocena istnienia podstaw do
wydania nakazu zapłaty, której efektem jest wydanie przez sąd nakazu zapłaty albo
stwierdzenie braku podstaw do jego wydania.
Przyjęcie, zgodnie z przedstawionym wyżej stanowiskiem, że do
uzupełnienia należnej opłaty od pozwu po stwierdzeniu braku podstaw do wydania
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym ma zastosowanie art. 1303
§ 2 k.p.c.
oznaczałoby, iż uzasadnione byłyby zarzuty procesowe skargi kasacyjnej
dotyczące niezastosowania tego przepisu w zw. z art. 486 § 1 k.p.c. oraz
zastosowania w ich miejsce przepisów art. 130 § 1 i 2 k.p.c. Sąd Okręgowy przyjął
– odwołując się do stanowiska wyrażonego w piśmiennictwie prawniczym - że art.
1303
§ 2 k.p.c. nie ma jednak zastosowania, jeżeli strona jest reprezentowana
przez profesjonalnego pełnomocnika. Stanowisko to, bliżej nieumotywowane przez
Sąd Okręgowy, zostało przedstawione w piśmiennictwie w powiązaniu z art. 193
§ 4 k.p.c., który został uchylony z dniem 19 kwietnia 2010 r. ustawą z dnia
17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45). Przepis ten obowiązywał
więc jeszcze w chwili wniesienia powództwa i stwierdzenia braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Według art. 193 § 4 k.p.c.
(przed jego uchyleniem), w razie zmiany powództwa art. 1302
k.p.c. stosuje się
odpowiednio. Przepis ten dotyczył więc sytuacji, gdy dochodziło do zmiany
powództwa, jeżeli strona była reprezentowana przez profesjonalnego
pełnomocnika, a zmienione żądanie podlegało opłacie stałej lub stosunkowej
obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu. W takiej sytuacji,
nie miał więc zastosowania szczególny tryb uzupełniania braku fiskalnego od
zmienionego powództwa przewidziany w art. 1303
§ 2 k.p.c., lecz tryb określony
w art. 1302
k.p.c. (zwrot pozwu bez wzywania do uzupełnienia brakującej opłaty)
w zw. z art. 193 § 4 k.p.c. Zatem wyłączenie trybu usuwania braku fiskalnego pisma
przewidzianego w art. 1303
§ 2 k.p.c. na rzecz trybu przewidzianego w art. 1302
10
k.p.c., gdy strona była reprezentowana przez fachowego pełnomocnika, dotyczyło
tylko zmiany, nie obejmowało natomiast innych sytuacji objętych hipotezą art. 1303
§ 2 k.p.c.
W piśmiennictwie prawniczym przedstawiane jest także stanowisko,
że stwierdzenie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym oznacza pierwotnie występujący brak fiskalny pozwu, który nie został
należycie opłacony od początku, gdyż zawarty w pozwie wniosek o wydanie nakazu
zapłaty opierał się na błędnym założeniu, iż są podstawy do jego wydania. Wydaje
się – wobec braku bliższego odniesienia się do tej kwestii – że za takim
rozwiązaniem opowiedział się także Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia
12 lutego 2009 r., III CZP 143/08, w którym argumentowano, że dopiero po
stwierdzeniu prawidłowego opłacenia pozwu przewodniczący kieruje sprawę na
rozprawę albo posiedzenie niejawne. Oczekiwanie na prawidłowe opłacenie pozwu
byłoby zbędne gdyby miał zastosowanie tryb usuwania braku fiskalnego pozwu
określony w art. 1303
§ 2 k.p.c. Według przedstawionego na wstępie stanowiska,
usunięcie braku fiskalnego pozwu powinno nastąpić w trybie żądania uzupełnienia
brakującej części opłaty pod rygorem zwrotu pozwu (art. 130 § 1 i 2 k.p.c.),
ewentualnie – w odniesieniu do strony reprezentowanej przez profesjonalnego
pełnomocnika procesowego, gdy pozew podlega opłacie stałej lub stosunkowej
obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu – zwrotu pozwu
bez wezwania do uiszczenia brakującej części opłaty (art. 1302
§ 1 i 2 k.p.c.).
Za uzasadnieniem tego stanowiska odnośnie do usuwania braku fiskalnego pozwu
przemawia to, że tryb usuwania braku fiskalnego przewidziany w art. 1303
§ 2 k.p.c.
powinien mieć zastosowania do braku, który nie istniał od samego początku,
tj. w chwili wniesienia pozwu, lecz powstał później w trakcie postępowania. Ponadto
podkreśla się funkcje opłat sądowych, których celem jest nie tylko zagwarantowanie
przychodów na rzecz Skarbu Państwa, ale również ustanowienie pewnej bariery
finansowej przeciwko pochopnemu wytaczaniu powództw. Z tej perspektywy
rozpoznanie sprawy sądowej powinno być uwarunkowane wcześniejszym
należytym opłaceniem pisma inicjującego postępowanie sądowe. Tymczasem
zastosowanie trybu usuwania braku fiskalnego przewidzianego w art. 1303
§ 2
k.p.c. do uiszczenia brakującej części opłaty od pozwu, w razie stwierdzenia braku
11
podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, umożliwia proste
omijanie obowiązku uiszczenia pełnej opłaty od pozwu i opłacanie go jedynie w ¼
części nawet ze świadomością strony wnoszącej pozew, że nie zachodzą
okoliczności przewidziane w przepisach uzasadniające żądanie wydania nakazu
zapłaty w postępowaniu nakazowym. W ocenie Sądu Najwyższego, zasadnie
wskazuje się na istotną wadę konstrukcji przewidzianej w art. 1303
§ 2 k.p.c.
w odniesieniu do usuwania braku fiskalnego pozwu zawierającego wniosek
o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, który pozwala na omijanie
obowiązku uiszczenia pełnej opłaty od pozwu i swoiste odroczenie tego obowiązku
do czasu wydania orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, czy też – w
razie korzystanego rozstrzygnięcia – faktyczne obarczenie tym obowiązkiem
fiskalnym pozwanego, mimo niewydania nakazu zapłaty. Ponadto zastosowanie
tego trybu usuwania braku fiskalnego pozwu oznacza, że sprawa mimo niewydania
nakazu zapłaty, będzie w dalszym ciągu rozpoznawana w postępowaniu zwykłym,
co może pozostawać w sprzeczności z wolą samego powoda, który wnosząc
sprawę w postępowaniu nakazowym, liczy nie tylko na to, że zostanie wydany
nakaz zapłaty, ale także – w razie jego wydania – że sprawa będzie podlegała
dalszemu rozpoznaniu z zastosowaniem szczególnych reguł postępowania
odrębnego - z wyłączeniem możliwość i wniesienia przez pozwanego
powództwa wzajemnego (art. 493 § 4 k.p.c.), z ograniczeniem możliwości
podniesienia przez pozwanego zarzutu potrącenia (art. 493 § 3 k.p.c.) oraz
z wyłączeniem możliwości zmian podmiotowych (art. 495 § 4 k.p.c.). Powód nie
musi być zainteresowany prowadzeniem sporu sądowego według zasad ogólnych
w razie stwierdzenia braku podstaw do wydania nakazu zapłaty. Oczywiście,
powód po nadaniu sprawie dalszego biegu, w następstwie stwierdzenia braku
podstaw do wydania nakazu zapłaty, może cofnąć pozew, jednakże w takim
przypadku dotkną go negatywne konsekwencje procesowe związane
z wytoczeniem powództwa, w tym obowiązek zwrotu pełnych kosztów
postępowania na rzecz pozwanego.
Przyjęcie, że do usuwania braku fiskalnego pozwu zawierającego wniosek
o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym, polegającego na
konieczności uiszczenia brakującej części pełnej opłaty od pozwu, miałby
12
zastosowanie tryb wezwania do jej uiszczenia w terminie tygodniowym
pod rygorem zwrotu pozwu oznaczałoby konieczność stosowania także art. 1302
k.p.c., tj. zwrotu pozwu wniesionego przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika
patentowego bez wezwania przewodniczącego o uiszczenia opłaty, jeżeli pozew
podlegał opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez
stronę wartości przedmiotu sporu. Wówczas, zgodnie z art. 1302
§ 2 k.p.c.,
w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie z przyczyn
określonych w § 1 strona mogłaby uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata zostałaby
wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołałoby skutek od daty pierwotnego
wniesienia. Konsekwentnie należałoby bowiem przyjąć, że skoro brak fiskalny
pozwu ma charakter pierwotny, i z tej przyczyny nie ma do niego zastosowanie art.
1303
§ 2 k.p.c., to nie ma podstaw do wyłączenia zastosowania art. 1302
k.p.c.,
jeżeli pozew wraz z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym został wniesiony w warunkach określonych w § 1 art. 1302
k.p.c.
Ocena braku podstaw do wydania nakazu zapłaty oznaczałaby zarazem
stwierdzenie, że pozew wniesiony przez fachowego pełnomocnika nie został
należycie opłacony, gdyż opierał się na błędnym założeniu istnienia podstaw do
wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Zastosowanie art. 1302
k.p.c.
byłoby uzasadnione także względami pragmatycznymi, przyspieszeniem
postępowania przy jednoczesnym zagwarantowaniu należytej ochrony
praw procesowych powodowi. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia
zarządzenia o zwrocie pozwu powód mógłby bowiem uiścić brakującą opłatę ze
skutkami od daty pierwotnego wniesienia pozwu. W konsekwencji, nawet przyjęcie,
że uzupełnienie brakującej opłaty od pozwu w razie stwierdzenia braku podstaw do
wydania nakazu zapłaty nie powinno nastąpić według zasady przewidzianej w art.
1303
§ 2 k.p.c., oznaczałoby w okolicznościach rozpoznanej sprawy, że brak było
podstaw do wzywania pełnomocnika powoda w trybie przewidzianym w art. 130 § 1
k.p.c. do opłacenia w terminie tygodniowym brakującej części opłaty od pozwu pod
rygorem zwrotu pozwu. W konsekwencji wydane, na podstawie art. 130 § 2 k.p.c.,
zarządzenie Przewodniczącego Sądu Rejonowego o zwrocie pozwu nie mogło
uchylać skutków wynikających z art. 1302
§ 2 k.p.c., w razie wniesienia przez
powoda należnej, brakującej części opłaty od pozwu w terminie tygodniowym od
13
dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pozwu. Także w tym przypadku zarzut
naruszenia art. 130 § 1 i 2 k.p.c. przez ich zastosowanie byłby uzasadniony, jak
również zarzut naruszenia art. 1302
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 486 § 1 k.p.c. przez ich
niezastosowanie.
Trudność w wyborze jednego z dwóch trybów usuwania braków fiskalnych
pozwu (art. 1303
§ 2 oraz art. 130, ewentualnie art. 1302
k.p.c.) w razie stwierdzenia
braku podstaw do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym wynika
z brzmienia art. 486 § 1 i 2 k.p.c. w związku z uchyleniem, z dniem 1 lipca 1996 r.,
art. 489 k.p.c. Zgodnie z tym ostatnim przepisem, jeżeli nakaz zapłaty nie mógł być
wydany, sąd wydawał postanowienie odmowne. W takim przypadku, przysługiwało
na postanowienie o odmowie wydania nakazu zapłaty zażalenie (uchylony art. 489
§ 2 k.p.c.). W stanie prawnym, który obowiązywał przed uchyleniem art. 489 k.p.c.,
nie budziło wątpliwości, że postanowienie o odmowie wydania nakazu zapłaty było
czynnością jurysdykcyjną sądu podejmowaną po nadaniu biegu sprawie
zainicjowanej pozwem zawierającym wniosek o wydanie nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym. Następstwem tego orzeczenia, w razie jego
uprawomocnienia się, było rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwykłym.
W konsekwencji, obowiązek opłacenia pozwu wpisem w pełnej wysokości, w razie
skierowania sprawy do postępowania zwykłego, był następstwem orzeczenia sądu
wydanego na podstawie art. 489 § 1 k.p.c. Z tej przyczyny nie można było przyjąć,
aby pozew zawierający wniosek o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym, od którego uiszczono obniżoną opłatę, był nienależycie opłacony już
w chwili jego wniesienia. Obecnie przepisy nie przewidują możliwości wydania
przez sąd postanowienia o odmowie wydania nakazu zapłaty. Z art. 486 k.p.c.
wynika jedynie, że nakaz zapłaty jest wydawany przez sąd, nie wynika natomiast,
czy ocena braku podstaw do wydania nakazu zapłaty jest dokonywana przez sąd,
czy jedynie przez przewodniczącego sądu pierwszej instancji. Nie rozstrzygają tego
także przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r.
Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 ze zm.).
Zgodnie z § 132 ust. 1 rozporządzenia, w postępowaniu nakazowym sąd na
posiedzeniu niejawnym wydaje nakaz zapłaty. Według natomiast § 132 ust. 2,
w razie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty, przewodniczący wyznacza
14
rozprawę i określa odpowiedni tryb postępowania, chyba że sprawa może być
rozpoznana na posiedzeniu niejawnym. Niewątpliwie w świetle powołanych wyżej
regulacji, po wniesieniu pozwu z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym, od którego uiszczono obniżoną opłatę, sprawa jest
kierowana na posiedzenie niejawne w celu wydania przez sąd – jeżeli zachodzą
przesłanki określone w przepisach – nakazu zapłaty. Z tej przyczyny nie można
przyjąć, że w chwili podjęcia tych czynności, pozew jest nienależycie opłacony ani
też, iż mimo skierowania sprawy na posiedzenie niejawne, sprawie nie nadano
biegu i znajduje się jedynie we wstępnym badaniu przez przewodniczącego.
Ocena, czy zachodzą przesłanki do wydania nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym jest dokonywana przez sąd na posiedzeniu niejawnym (por.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2001 r., III CZP 41/01,
OSNC 2002, nr 2, poz. 19). Jej efektem jest wydanie przez sąd nakazu zapłaty albo
stwierdzenie braku podstaw do jego wydania. Ta ostatnia ocena nie znajduje
odzwierciedlenia w formalnym orzeczeniu o odmowie wydania nakazu zapłaty, lecz
jedynie w zarządzeniach przewodniczącego sądu pierwszej instancji wzywających
do uiszczenia brakującej części opłaty od pozwu rozpoznawanego w postępowaniu
zwykłym, zarządzeniu o doręczeniu odpisu pozwu oraz o skierowaniu sprawy
na rozprawę albo posiedzenie niejawne. Przesłanką podjęcia czynności
przez przewodniczącego sądu, o których mowa w art. 486 k.p.c., jest
wcześniejsza negatywna ocena sądu wniosku pozwanego zawartego w pozwie
o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym. Czynności te następują więc
już po nadaniu sprawie biegu w ramach postępowania nakazowego (odmiennie
w uzasadnieniu uchwały z dnia 8 sierpnia 2001 r., III CZP 41/01). Przyjęcie, że
stwierdzenie braku podstaw do wydania nakazu zapłaty byłoby podstawą wydania
przez przewodniczącego zarządzenia wzywającego do uiszczenia brakującej
części opłaty od pozwu pod rygorem zwrotu pozwu oznaczałoby, iż badanie
prawidłowego opłacenia pozwu odbywałoby się dwuetapowo; pierwszy raz, w chwili
wniesienia pozwu przed skierowaniem sprawy na posiedzenie niejawne celem
zbadania warunków do wydania nakazu zapłaty oraz drugi raz, po stwierdzeniu
przez sąd braku podstaw do wydania nakazu zapłaty. Należy mieć także na
uwadze, że ustawodawca, niekiedy, dążąc do wprowadzenia reguł
15
przyspieszających przebieg postępowania czyni to kosztem funkcji fiskalnej opłat
sądowych. Wyrazem tego może być właśnie art. 1303
§ 2 k.p.c. w części dotyczącej
zmiany powództwa. Również i w tym przypadku przepis ten umożliwia omijanie
obowiązku opłacania pozwu w razie wniesienia powództwa z celowo zaniżonym
żądaniem i jego rozszerzaniem w toku trwania postępowania.
Niezależnie od przyjętej wykładni przepisów dotyczących uzupełnienia przez
powoda brakującej części opłaty od pozwu doszło do naruszenia przez Sąd
Okręgowy przepisów art. 130 § 1 i 2 k.p.c., które w sprawie nie miały zastosowania.
Uchybienie tym przepisom miało istotny wpływ na wynik sprawy, gdyż w ich
następstwie Sąd Okręgowy przyjął, że pozew został skutecznie wniesiony do sądu
dopiero w dniu 8 czerwca 2010 r., a nie, jak ustalił Sąd pierwszej instancji, w dniu
12 marca 2010 r. Przyjęcie przez Sąd Okręgowy określonej daty wniesienia pozwu
miało znaczenie dla oceny zasadności podniesionego przez pozwanego zarzutu
przedawnienia dochodzonego roszczenia. Z tych też względów nie można
odeprzeć zarzutu naruszenia art. 751 pkt 1 w zw. z art. 750 k.c. wskutek przyjęcia
przez Sąd Okręgowy, że dochodzone roszczenie uległo przedawnieniu.
Uwzględniając powyższe, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., orzeczono jak w sentencji.
jw