Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 399/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania J. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w C.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 17 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 29
grudnia 2010 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w C. i
przyznał J. M. emeryturę od dnia 31 lipca 2010 r. Rozstrzygnięcie oparł na
przepisach art. 32 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.1227 ze zm.) w
powiązaniu z art. 108 ustawy z dnia z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. Nr 44, poz. 220) i z § 5
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy i ich rodzin (Dz.U. Nr 44, poz. 318), obowiązujących w czasie
odbywania przez ubezpieczonego służby wojskowej. Na ich podstawie uznał, że
ubezpieczony, urodzony w dniu 31 lipca 1950 r., wykazał wymagany staż
emerytalny, a w nim ponad 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach, gdyż
należało uwzględnić okres odbywania zasadniczej służby wojskowej od dnia 24
kwietnia 1970 r. do dnia 12 kwietnia 1972 r. Według regulacji obowiązujących przed
wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, żołnierzowi, który podjął zatrudnienie w ciągu trzydziestu dni od dnia
zwolnienia ze służby w tym samym zakładzie pracy, w którym był zatrudniony przed
powołaniem, wliczało się okres odbywania służby wojskowej do okresu zatrudnienia
w zakresie uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy w danym zakładzie lub
gałęzi pracy oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od
wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie. Sąd
ustalił, że ubezpieczony powrócił do wykonywanej przed powołaniem do służby
pracy w I kategorii zatrudnienia przed upływem 30 dni od zwolnienia ze służby.
W wyroku z dnia 1 czerwca 2011 r. Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację
organu rentowego i – zmieniając zaskarżony nią wyrok – oddalił odwołanie.
Stwierdził, że prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania pracy w
szczególnych warunkach regulowane jest współcześnie obowiązującymi przepisami
art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz rozporządzenia Rady Ministrów z 8 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
3
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz.43 ze zm.), które nie przewidują
wliczania okresu odbywania zasadniczej służby wojskowej do okresów pracy w
warunkach szczególnych. Okres czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim lub
okresy jej równorzędne albo okresy zastępczych form tej służby są okresami
składkowymi, ze względu na unormowanie art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz nie są okresami
wykonywania pracy w warunkach szczególnych. Ustawodawca ogranicza zresztą
wpływ odbywania służby wojskowej na uprawnienia emerytalne i np. od dnia 1
stycznia 2006 r. okres ten nie podlega zaliczeniu do okresów pracy górniczej (art.
38) ani do wymaganych do emerytury kolejowej (art. 45 ust. 2). Sąd drugiej instancji
dostrzegł, że Sąd Okręgowy powołał się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
kwietnia 2006 r. (III UK 5/06, OSNP 2007 nr 7-8, poz. 108), lecz podkreślił, że
wyrażonego w nim poglądu nie podzielił, lecz zaaprobował – w jego ocenie
odmienny – pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 7 grudnia 2010 r.
(I UK 203/10, niepublikowanym) oraz postanowieniu tego Sądu z dnia 20 kwietnia
2011 r. (I UK 37/11, niepublikowanym) i dlatego uznał, że regulacja przewidziana w
art. 108 ustawy o powszechnym obowiązku obrony PRL nie może kształtować
współcześnie prawa do emerytury.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym
obowiązku obrony w brzmieniu obowiązującym przed 1973 r. polegającą na
przyjęciu, że przepis ten nie odnosi się do stosunków ubezpieczenia społecznego,
a tylko do uprawnień z zakresu prawa pracy, niewłaściwe zastosowanie § 5
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy i ich rodzin, w brzmieniu obowiązującym do dnia 4 kwietnia
1975 r. (oznaczonego w tekście pierwotnym jako § 3) oraz błędnej wykładni art. 184
ust. 1 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z § 2 i 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., polegającej na przyjęciu, że
okres zasadniczej służby wojskowej, do której ubezpieczony został powołany w
czasie pracy w szczególnych warunkach i po zakończeniu której powrócił do pracy
w szczególnych warunkach u tego samego pracodawcy, nie podlega zaliczeniu do
okresu uprawniającego do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku. Skarżący
4
wskazał błąd w wykładni przez powołanie się na orzeczenia Sądu Najwyższego.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania lub przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (dalej – ustawa emerytalna), ubezpieczonym urodzonym
przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami zatrudnionymi w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w
wieku niższym od wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1 ustawy. Warunki
emerytalne dla tych osób, a także dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r.,
którzy w dniu wejścia w życie ustawy osiągnęli okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach
dotychczasowych (art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy), nie są określone w ustawie. Ustala
się je na podstawie przepisów dotychczasowych (art. 32 ust. 4 ustawy), a więc
regulowane są w przepisach rozporządzenia Rady Ministrów z 8 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub szczególnym charakterze i wcześniejszych, stosownie do czasu, w
którym był realizowany stan faktyczny pociągający za sobą dany skutek prawny.
Odwoływanie się więc do postanowień tej ustawy w kwestiach dotyczących
rodzajów prac lub stanowisk uznawanych za pracę warunkach szczególnych oraz
do jej przepisów regulujących zaliczenie okresów ubezpieczenia do pracy górniczej
(art. 38) lub do okresów wymaganych do emerytury kolejowej (art. 45 ust. 2) jest
bezprzedmiotowe.
Uprawnienia tych osób zależą zawsze od regulacji z zakresu ubezpieczeń
społecznych obowiązujących przed wejściem w życie ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, tak samo jak przyporządkowanie
rodzajów prac lub stanowisk w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze do okresów z tytułu których przysługuje emerytura na podstawie art. 32
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych następuje
na podstawie przepisów dotychczasowych. Stan faktyczny zrealizowany przed
5
wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach z FUS, pociągający za sobą dany
skutek prawny, należy oceniać według dotychczasowych przepisów. Zwrócił na to
uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 marca 2010 r. (I UK 333/09,
niepublikowanym), wyrażając pogląd, że dla kwalifikacji okresu zasadniczej służby
wojskowej jako okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach, należy stosować
regulacje prawne obowiązujące w okresie odbywania tej służby. Do regulacji tych
zaliczył art. 108 ust. 1 ustawy o powszechnym obowiązku obrony PRL oraz
rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy i ich rodzin. Przepisy te, w powiązaniu z § 19 Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, stanowiącym, że przy
ustalaniu okresów pracy w szczególnych warunkach uwzględnia się również okresy
takiej pracy, wykonywanej przed dniem wejścia w życie rozporządzenia, oraz że
prace dotychczas zaliczone do I kategorii zatrudnienia w rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 4 maja 1979 r. w sprawie pierwszej kategorii zatrudnienia (Dz. U.
Nr 13, poz. 86 ze zm.), uważa się za prace wykonywane w szczególnych
warunkach, stanowią – według utrwalonego poglądu tego Sądu – podstawę
wliczenia okresu zasadniczej służby wojskowej do uprawnień wynikających z
systemu zabezpieczenia społecznego, w tym do uprawnień emerytalnych
przewidzianych w art. 184 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych.
W wyroku z dnia 6 kwietnia 2006 r. (III UK 5/06, OSNP 2007 nr 7-8, poz.
108) Sąd Najwyższy przyjął, że okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w
czasie trwania stosunku pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze zalicza się do stażu pracy wymaganego do nabycia prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym, jeżeli pracownik w ustawowym terminie
zgłosił swój powrót do tego zatrudnienia. Odmienne stanowisko, zaprezentowane w
wyroku z dnia 11 marca 2009 r. (II UK 247/08, nieublikowanym), nie zostało
podtrzymane. Zasadnicza jego teza o wyłączeniu możliwości uwzględniania okresu
służby wojskowej w stażu pracy w szczególnych warunkach, wywiedziona z
uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r. (III ZP 30/01,
OSNAPiUS 2002 nr 10, poz. 243), została zakwestionowana. W wyroku z dnia 25
6
lutego 2010 r. (II UK 219/09, niepublikowanym) Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że
jeżeli w uchwale podtrzymano stosownie przepisów dotychczasowych, tj.
rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r., to tylko do tych jego przepisów, które
regulują materię określoną w ustawie, a więc wiek emerytalny, rodzaje prac lub
stanowisk oraz warunki, na jakich osobom wykonującym prace w szczególnych
warunkach przysługuje prawo do emerytury, to nie wyłączono § 19 ust. 2 tego
rozporządzenia. Ten właśnie przepis – przez zagwarantowanie zachowania
dotychczasowych uprawnień – rozszerza katalog prac wykonywanych w
szczególnych warunkach, o których mowa w rozporządzeniu.
W kolejnych orzeczeniach Sąd Najwyższy prezentował jednolitą wykładnię
przepisów ujętych w podstawie skargi kasacyjnej, według której okres służby
wojskowej dla żołnierza zatrudnionego przed powołaniem do czynnej służby
wojskowej w warunkach szczególnych (I kategorii zatrudnienia), który po
zakończeniu tej służby podjął zatrudnienie w tych samych warunkach, jest nie tylko
okresem służby w rozumieniu art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, ale także okresem pracy w szczególnych warunkach w rozumieniu § 3 i 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych charakterze (por. np
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2009 r., II UK 215/09 OSNP 2011 nr
15-16, poz. 219, z dnia 9 marca 2010 r., I UK 333/09, niepublikowany, z dnia 24
maja 2012 r., II UK 265/11, niepublikowany).
To, że sądy orzekające w toku instancji zajęły rozbieżne stanowiska, przy
czym obydwa powołały się na poglądy Sądu Najwyższego, wynika jednocześnie z
braku analizy kierunków orzecznictwa Sądu Najwyższego w tym zakresie oraz z
niewłaściwego przytoczenia powołanych tez. Dotyczy to w szczególności wyroku
Sądu Najwyższego dnia 7 grudnia 2010 r. (I UK 203/10, niepublikowanego) oraz
postanowienia z dnia 20 kwietnia 2012 r. (I UK 37/11, niepublikowanego). W tych
orzeczeniach – wbrew argumentom Sądu drugiej instancji – Sąd Najwyższy nie
odstąpił od poprzednio przytoczonych poglądów. Wyrok z dnia 7 grudnia 2010 r.
dotyczył ubezpieczonego, który w przerwanym służbą wojskową zatrudnieniu od 1
kwietnia 1968 r. do 14 stycznia 1972 r. nie świadczył pracy w szczególnych
warunkach, natomiast w postanowieniu z dnia 20 kwietnia 2012 r. zwrócono jedynie
7
uwagę na to, że okres służby wojskowej nie jest zaliczany do okresu wykonywania
pracy w warunkach szczególnych bez dodatkowych warunków. Warunki wliczenia
zasadniczej służby wojskowej do zatrudnienia w szczególnych warunkach
(ówcześnie I kategorii zatrudnienia) zostały określone w art. 108 ustawy z dnia z
dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej oraz w § 3 (§ 5 w brzemieniu rozporządzenia
zmienionym od dnia 4 kwietnia 1975 r., Dz.U. 1975 Nr 10, poz. 61) rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych uprawnień
żołnierzy i ich rodzin. Przepisy te, na podstawie których przerwę w wykonywaniu
zatrudnienia w ramach stosunku pracy wywołaną odbywaniem zasadniczej służby
wojskowej zalicza się – z zachowaniem ciągłości pracy – do okresu zatrudnienia w
zakresie wszelkich uprawnień uzależnionych od ilości lat pracy w danym zakładzie
lub gałęzi pracy oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od
wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w określonym zawodzie, należy
tłumaczyć tak, że okres zasadniczej służby wojskowej jest okresem pracy na takich
samych warunkach, jak przed powołaniem do służby, a poborowy odbywający
służbę uważany jest za pracownika. Na gruncie § 2 ust. 1 rozporządzenia w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, który stanowi, iż okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu
są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy, pojęcia „pracownik”, „ stosunek
pracy”, czy „zatrudnienie” nie mogą być interpretowane inaczej, niż oznacza je
Kodeks pracy (por. art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Sumowanie się kolejnych okresów ubezpieczenia, uznawanych za takie w
czasie ich realizacji, stwarza staż, którego uzyskanie uzasadnia oczekiwanie
przyszłych świadczeń. Oczekiwanie to powinno korzystać z ochrony i taką funkcję
spełnia odwołanie się w art. 31 ust. 4 i art. 184 do regulacji obowiązujących przed
wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
8
Społecznych, powodujące utrwalenie sytuacji sprzed dnia 1 stycznia 1999 r. bez
wprowadzania innego sposobu wyliczenia stażu ubezpieczenia (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2010 r., II UK 313/09, OSNP 2011 nr 19-20, poz.
260 i z dnia 13 lipca 2011 r., I UK 12/11, niepublikowany).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).