Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 544/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z powództwa Z. G.
przeciwko A. D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 20 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację
i powództwo oraz w części orzekającej o kosztach procesu
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 28 grudnia 2010 r. oddalił powództwo Z. G.
przeciwko A. D. o zasądzenie kwoty 66 266 zł. z ustawowymi odsetkami i kosztami
procesu, tytułem zwrotu pożyczki.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że strony współpracowały
ze sobą w ramach prowadzonej działalności gospodarczej i wszystkie ich kontakty
związane były z tą działalnością. Powód kupował w hurtowni kosmetyków
pozwanego perfumy do swojego stoiska, które prowadził na stadionie w W.
Rozliczenia między nimi odbywały się nie tylko w gotówce lecz także w towarach,
czasami powód przekazywał pozwanemu przedpłaty na towar, w zamian za co
mógł w pierwszej kolejności wybierać dla siebie perfumy z całej zagranicznej
dostawy do hurtowni pozwanego, a próbki i testery otrzymywał od pozwanego w
ramach odsetek. W maju 2000 r. pozwanemu nadarzyła się okazja nabycia
większej partii towaru po korzystnej cenie, w związku czym postanowił pożyczyć
pieniądze na tę transakcję. Pożyczki w kwocie 60 000 zł. udzielił mu powód i strony
w dniu 13 maja 2000 r. spisały oświadczenie, w którym kwota pożyczki wyrażona
została w dolarach amerykańskich i wynosiła 14 630 USD. Ustaliły, że pożyczka
będzie zwracana w równych ratach miesięcznych po 1 220 USD z odsetkami 6% w
skali roku a pierwsza rata miała być spłacona do dnia 31 maja 2000 r. Strony ustnie
umówiły się, że spłata będzie następować w towarze.
Pozwany prowadził oddzielny zeszyt dotyczący rozliczeń pożyczki.
Głównym zabezpieczeniem dowodów spłaty były dla niego wystawiane faktury za
towar. W fakturach tych nie były ujmowane próbki ani testery. Pozwany mając
faktury, nie nalegał na zwrot oświadczenia o udzielonej pożyczce, gdyż uważał,
że są one wystarczającym dowodem spłaty. Hurtownia pozwanego przestała
działać w 2001 r., a w 2008 r. pozwany zniszczył wszystkie faktury. Strony ostatni
raz spotkały się latem 2001 r. W styczniu 2010 r. powód wezwał pozwanego do
spłaty pożyczki z 13 maja 2000 r., pozwany w odpowiedzi stwierdził, że pożyczkę
3
tę spłacił w uzgodnionej formie przekazywania powodowi towarów, podniósł też
zarzut przedawnienia roszczenia.
Sąd Rejonowy podzielił ten zarzut, gdyż uznał, że pożyczka udzielona
pozwanemu przez powoda była związana z prowadzoną przez strony działalnością
gospodarczą, przeznaczona była na zakup towaru przez pozwanego, a w zamian
za jej udzielenie powód miał prawo w pierwszej kolejności zaopatrywać się
w hurtowni pozwanego w perfumy po korzystnych cenach, a w ramach odsetek
otrzymywał próbki i testery. Taka transakcja była dla powoda korzystna i tylko
dlatego zgodził się on udzielić pożyczki pozwanemu. Roszczenie powoda, jako
związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawniło się w ciągu 3 lat,
zgodnie z art. 118 k.c., co prowadziło do oddalenia powództwa, gdyż pozew został
wniesiony w dniu 10 marca 2010 r.
W wyniku apelacji powoda Sąd Okręgowy zaskarżonym wyrokiem z dnia 20
kwietnia 2011 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że zasądził
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 64 902,42 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 10 marca 2010 r. oraz kwotę 6 931 zł tytułem zwrotu kosztów procesu, oddalił
powództwo w pozostałej części oraz oddalił apelację w pozostałej części i orzekł o
kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji stwierdził, że niesporny jest fakt udzielenia
przedmiotowej pożyczki przez powoda pozwanemu, natomiast pozwany nie
wykazał, iż pożyczkę zwrócił. Jako dowód jej zwrotu przedstawił tylko zeznania
swojej żony, które zdaniem Sądu Okręgowego, nie są wiarygodne
ani wystarczające, jako zbyt ogólne i odwołujące się do zniszczonych już faktur.
Okoliczność zwrotu pożyczki powinna być wykazana, zdaniem Sądu, odpowiednimi
dokumentami, skoro umowa pożyczki została spisana.
Rozważając zarzut przedawnienia Sąd drugiej instancji nie podzielił
stanowiska Sądu Rejonowego, że pożyczka udzielona została w ramach
działalności gospodarczej powoda. Stwierdził, że powód handlował kosmetykami
i w zakresie jego działalności gospodarczej nie mieściło się udzielanie pożyczek.
Trudnił się działalnością handlową a nie usługową, w szczególności parabankową.
Udzielił pożyczki pozwanemu raz, a więc nie działał w tym zakresie jako
4
profesjonalista, działania tego typu nie były w jego przypadku powtarzalne, a zatem
jako udzielający pożyczki nie mieścił się w definicji działalności gospodarczej,
określonej w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia
18 czerwca 1991 r. III CZP 40/91 (OSNC 1992/2/17). Z tych względów Sąd
Okręgowy uznał, że roszczenie o zwrot pożyczki nie jest związane z prowadzeniem
działalności gospodarczej i dlatego podlega ogólnemu, dziesięcioletniemu
przedawnieniu przewidzianemu w art. 118 k.c. Ponieważ pozew wniesiony został
przed upływem tego okresu, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok i częściowo
uwzględnił powództwo zasądzając należność główną w wysokości 41 808,15 zł.,
stanowiącą równowartość 14 630 USD i skapitalizowane odsetki umowne za okres
od dnia 1 czerwca 2000 r. do dnia 28 lutego 2010 r. w kwocie 23 094,27 zł.
W pozostałej części, tj. w zakresie kwoty 8 558,35 zł skapitalizowanych odsetek,
Sąd Okręgowy oddalił powództwo jako nieuzasadnione, oddalając też w tym
zakresie apelację.
W skardze kasacyjnej obejmującej wyrok Sądu drugiej instancji w części
uwzględniającej apelację powoda, pozwany zarzucił naruszenie art. 118 k.c. przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w wyniku przyjęcia, że jednorazowa
pożyczka udzielona przez przedsiębiorcę innemu przedsiębiorcy nie może
pozostawać w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz przez
nieuwzględnienie zarzutu przedawnienia roszczenia dodatkowego o odsetki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Celem przedawnienia jest między innymi wprowadzenie stabilizacji
i pewności w stosunkach społecznych i zapobieżenie trudnościom dowodowym
szczególnie dłużnika, który po dłuższym czasie przestaje się liczyć z koniecznością
udowodnienia, że spłacił dług i nie zachowuje tego dowodów, co, jak ustaliły Sądy,
miało miejsce także w rozpoznawanej sprawie. Uznaje się również, że skoro
wierzyciel przez długi czas nie upomniał się o świadczenie, to znaczy, że już
je otrzymał albo zwolnił dłużnika, gdyż nie można żądać, by dłużnik stale
przechowywał dowody spłaty. Szczególnie istotne znaczenie ma szybkość
rozliczeń w stosunkach gospodarczych, co uwzględnił ustawodawca wprowadzając
w art. 118 k.c. krótszy, 3-letni termin przedawnienia roszczeń związanych
5
z działalnością gospodarczą. Konsekwencją tej regulacji jest także między innymi
wynikający z przepisów szczególnych obowiązek przechowywania dokumentów
rozliczeniowych takiej działalności jedynie przez 5 lat. Krótkie terminy
przedawnienia roszczeń związanych z działalnością gospodarczą mają skłonić
przedsiębiorców do szybkiego realizowania swoich roszczeń.
Powyższe zasady i cele przedawnienia należy uwzględnić przy wykładni
użytego w art. 118 k.c. pojęcia „roszczenia związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej”, odwołując się jednocześnie do definicji „działalności gospodarczej”
zawartej uprzednio w art. 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. prawo działalności
gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), a obecnie w podobnym pod
względem treści art. 2 i art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności
gospodarczej (jedn. tekst: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).
Na gruncie tych przepisów oraz jeszcze wcześniejszej regulacji zawartej w art. 2
ust. 1 ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41,
poz. 324 ze zm.), Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał cechy charakteryzujące
działalność gospodarczą i roszczenia z nią związane, opowiadając się
w zdecydowanej większości orzeczeń za szerokim rozumieniem tych pojęć na
gruncie art. 118 k.c.
Działalność gospodarczą wyróżnia zatem profesjonalny charakter, a więc
stały, nie amatorski i nie okazjonalny, podporządkowanie regułom opłacalności
i zysku, powtarzalność działań i uczestnictwo w obrocie gospodarczym.
Wymieniane cztery typy działalności gospodarczej (wytwórcza, budowlana,
handlowa i usługowa) mają charakter umowny i nie wyczerpujący, a zatem
działalnością gospodarczą mogą być także czynności nie mieszczące się w żadnej
z tych kategorii. Związek roszczenia z działalnością gospodarczą istnieje wówczas,
gdy przynajmniej wierzyciel jest przedsiębiorcą w chwili dokonywania określonej
czynności, a sama czynność pozostaje w normalnym funkcjonalnym związku
przyczynowym z tą działalnością, w szczególności gdy została podjęta w celu
realizacji zadań związanych z przedmiotem działalności tego przedsiębiorcy, przy
czym czynność ta nie musi należeć do stale podejmowanych czynności typowych
ze względu na przedmiot działalności przedsiębiorcy ani nie musi mieścić się
w ramach przedmiotu prowadzonej przez niego działalności, a więc nie musi być
6
ujęta w statucie lub w rejestrze jako należąca do zakresu działalności
przedmiotowej tego przedsiębiorcy (porównaj między innymi uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 18 czerwca 1991 r. III CZP 40/91, OSNC 1992/2/71, z dnia
11 czerwca 1992 r. III CZP 64/92, OSNC 1992/12/225, z dnia 14 maja 1998 r.
III CZP 12/98, OSNC 1998/10/151, z dnia 25 listopada 2011r. III CZP 67/11,
jeszcze niepubl. oraz wyroki z dnia 31 stycznia 2008 r. II CSK 417/07 i z dnia
19 października 2011r. II CSK 80/11, niepubl.). Jedynie zatem wówczas, gdy
czynność nie jest dokonana w celu realizacji zadań związanych z przedmiotem
działalności przedsiębiorcy i pozostaje poza zakresem jego funkcjonowania, nie jest
czynnością związaną z prowadzeniem działalności gospodarczej, w rozumieniu art.
118 k.c.
W świetle takiej, powszechnie przyjętej wykładni art. 118 k.c. w zakresie
pojęcia „roszczenia związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej”,
kasacyjny zarzut naruszenia tego przepisu przez Sąd Okręgowy jest uzasadniony.
Błędnie bowiem Sąd ten wywiódł wniosek o braku związku z działalnością
gospodarczą powoda udzielonej przez niego pozwanemu pożyczki z faktu,
że w zakresie działalności powoda nie mieściło się udzielanie pożyczek oraz
że udzielił on pożyczki pozwanemu tylko raz. Bezpodstawnie również przyjął,
iż wymóg profesjonalizmu i powtarzalności odnosi się do dokonania określonej
czynności, z którą związane jest roszczenie, podczas gdy wymogi te odnoszą się
do prowadzenia działalności gospodarczej, zaś konkretna czynność stanowiąca
podstawę roszczenia musi być tylko z tą działalnością związana funkcjonalnie,
we wskazanym wyżej rozumieniu.
Nie jest zatem decydujące dla oceny, czy pożyczka udzielona została
w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej przez powoda to,
że udzielanie pożyczek nie mieściło się w przedmiotowym zakresie tej działalności
ani to, że powód udzielił pozwanemu pożyczki tylko raz. Decydujące natomiast
znaczenie ma fakt, że powód w chwili udzielenia pożyczki był przedsiębiorcą
(podobnie jak pozwany) oraz, że została ona udzielona na zakup towaru przez
pozwanego, który to towar miał być następnie kupowany przez powoda
od pozwanego na preferencyjnych warunkach, a spłata pożyczki i odsetek miała
nastąpić właśnie w formie przekazywania towaru. Okoliczności te stanowią
7
ustalenie faktyczne Sądu pierwszej instancji, nie zakwestionowane przez Sąd
Okręgowy, którymi Sąd Najwyższy jest związany, zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c..
Zostały one jednak w całości pominięte przez Sąd drugiej instancji przy ocenie
charakteru roszczenia powoda i przyjęciu, że pozostaje ono bez związku
z prowadzeniem przez niego działalności gospodarczej, choć są to okoliczności
istotne dla tej oceny, podobnie jak, także pominięte przez Sąd drugiej instancji
ustalenia, iż strony łączyły tylko kontakty handlowe oraz, że strony także wcześniej
rozliczały się w formie rzeczowej a powód przekazywał czasami pozwanemu
przedpłaty na zakup towarów w zamian za co mógł zaopatrywać się w jego
hurtowni na preferencyjnych warunkach i otrzymywał próbki i testery w ramach
odsetek.
Trzeba zatem stwierdzić, że Sąd Okręgowy bezpodstawnie pominął
okoliczności faktyczne mające istotne znaczenie dla oceny, czy roszczenie powoda
jest związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, a ocenę
negatywną w tym przedmiocie wyprowadził z okoliczności nie mających
decydującego znaczenia, co przesądza o zasadności kasacyjnego zarzutu
naruszenia tego przepisu w zakresie wykładni pojęcia „roszczenia związanego
z prowadzeniem działalności gospodarczej”.
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia powyższego przepisu
przez niezastosowanie go do roszczeń odsetkowych, dochodzonych wraz
z roszczeniem głównym w sytuacji uznania, że roszczenie główne ulega
dziesięcioletniemu przedawnieniu. Niezależnie bowiem od charakteru roszczenia
głównego i okresu jego przedawnienia, roszczenie o odsetki, jako roszczenie
okresowe, ulega 3-letniemu przedawnieniu (porównaj między innymi uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 9 listopada 1994 r. III CZP 141/94 i z dnia 26 stycznia 2005 r.
III CZP 42/04, OSNC 2005/9/149), czego nie uwzględnił Sąd Okręgowy zasądzając
ustawowe odsetki także za okresy wcześniejsze. Natomiast przy przyjęciu,
że roszczenie główne, jako związane z prowadzeniem działalności gospodarczej,
ulega 3-letniemu przedawnieniu, roszczenie o odsetki przedawnia się najpóźniej
z chwilą przedawnienia roszczenia głównego, a odsetki za opóźnienie naliczane są
tylko do dnia przedawnienia roszczenia głównego (porównaj między innymi
8
powołaną uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 r. III CZP 42/04 oraz
wyrok z dnia 10 listopada 1995 r. OSNC 1996/3/31).
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację powoda oraz
orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).