Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 265/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku M. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 grudnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 23 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 3 lutego 2010 r. w ten sposób, że przyznał wnioskodawcy M. B. prawo do
emerytury od dnia 1 grudnia 2009 r.
2
Rozstrzygnięcie Sąd wydał na podstawie następująco ustalonego stanu
faktycznego sprawy:
W dniu 22 grudnia 2009 r. wnioskodawca M. B. (urodzony 27 października
1949 r.) złożył wniosek o emeryturę. W wyniku przeprowadzonego postępowania
strona pozwana ustaliła, że wnioskodawca wykazał 28 lat, 9 miesięcy i 19 dni
okresów ubezpieczenia, w tym okres 14 lat, 3 miesięcy i 9 dni okresów pracy w
szczególnych warunkach.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie uznał za pracę w szczególnych
warunkach okresu od 25 października 1973 r. do 16 października 1975 r., ponieważ
w tym okresie wnioskodawca pełnił służbę wojskową.
W okresie od 15 kwietnia 1972 r. do 14 grudnia 1984 r. wnioskodawca był
zatrudniony w Kopalni Gipsu i Anhydrytu "N. ", gdzie wykonywał prace polegające
na bieżącej konserwacji agregatów i urządzeń oraz prace budowlano-montażowe i
budowlano-remontowe na oddziałach będących w ruchu wymienioną w wykazie A,
dziale XIV, pkt 25, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.). Po zakończeniu służby wojskowej wykorzystał przysługujący mu
dziesięciodniowy urlop i wrócił do pracy na wcześniej zajmowane stanowisko. Za
ten okres zatrudnienia wnioskodawca otrzymał świadectwo pracy w szczególnych
warunkach z dnia 2 lutego 2004 r.
Sąd wskazał, że wnioskodawca spełnił wymagania dotyczące okresu
ubezpieczenia, wieku oraz niepozostawania w zatrudnieniu określone w art. 184 w
związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Sporna w sprawie pozostawała kwestia wymaganego okresu pracy w
warunkach szczególnych. Sąd, odwołując się do stanowiska Sądu Najwyższego
(wyrok z dnia 6 kwietnia 2006 r., III UK 5/06, OSNP 2007 nr 7-8, poz. 434), uznał,
że okres zasadniczej służby wojskowej odbytej w czasie trwania stosunku pracy w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze zalicza się do stażu pracy
wymaganego do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, jeżeli
pracownik w ustawowym terminie zgłosił swój powrót do tego zatrudnienia, co miało
miejsce w sprawie.
3
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 9
grudnia 2011 r. oddalił apelację organu rentowego od powyższego wyroku.
W uzasadnieniu Sąd podkreślił, że trafnie Sąd Okręgowy - wobec
dokonanych ustaleń faktycznych – trafnie uznał, że okres służby wojskowej
wnioskodawcy odbywany podczas trwania zatrudnienia w Kopalni podlega
zaliczeniu do okresu pracy w szczególnych warunkach i przywołał wskazane już
przez Sąd pierwszej instancji stanowisko Sądu Najwyższego w tej kwestii.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok w całości skargą kasacyjną.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego przez jego błędną
wykładnię, a w szczególności art. 32 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U
z 2009 r. Nr 163, poz. 1227 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i
rentach z FUS), w związku z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przez przyznanie wnioskodawcy prawa
do wcześniejszej emerytury dzięki wliczeniu do okresu pracy w warunkach
szczególnych dwuletniego okresu odbywania zasadniczej służby wojskowej -
nieznajdującego żadnego uzasadnienia w obowiązujących przepisach.
W uzasadnieniu skarżący podniósł, że istnieje zasadnicza rozbieżność
pomiędzy treścią przepisu art. 125 ustawy z dnia 30 stycznia 1959 r. o
powszechnym obowiązku wojskowym (tekst jednolity: Dz.U. z 1963 r. Nr 20, poz.
108), który stanowił podstawę orzekania w sprawie III UK 5/06 (OSNP 2007 nr 7-8,
poz. 108), a przepisem art. 108 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym
obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 241,
poz. 2416 ze zm.), obowiązującym w czasie pełnienia służby wojskowej przez
wnioskodawcę, która nie pozwala na wywodzenie skutków prawnych przyjętych
przez Sąd Apelacyjny. Wykładnia gramatyczna obu przepisów wskazuje, że w
treści ustawy z dnia 21 listopada 1967 r., obowiązującej od 29 listopada 1967 r.,
ustawodawca wyraźnie pominął prace w szczególnych warunkach, do których
żołnierzom zasadniczej służby wojskowej przeniesionym do rezerwy, można by
było zaliczać okres ich służby wojskowej.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew wywodom skargi nie ma znaczenia, że treść art. 108 ust. 1 ustawy z
dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej
Polskiej, w brzmieniu obowiązującym w okresie odbywania przez wnioskodawcę
służby wojskowej, odbiegała od uregulowania zawartego w art. 125 ustawy z dnia
30 stycznia 1959 r. o powszechnym obowiązku wojskowym. O ile ten pierwszy
stanowił o zaliczaniu okresu odbytej służby wojskowej do okresu zatrudnienia w
zakresie wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem, pracownikom, którzy po
odbyciu służby podjęli - w zakreślonym ustawowo terminie - zatrudnienie w tym
samym zakładzie pracy, w którym byli zatrudnieni przed powołaniem do służby,
albo w tej samej gałęzi pracy, to w świetle drugiego z nich - pracownikowi, który
zgłosił się do pracy w określonym ustawowo terminie, okres odbytej służby
wojskowej zaliczało się do okresu zatrudnienia w zakresie wszelkich uprawnień
uzależnionych od ilości lat pracy albo od ciągłości pracy w danym zawodzie lub
służbie bądź w szczególnych warunkach, od których zależało nabycie tych
uprawnień. Rację więc należy przyznać twierdzeniom skarżącego, że obowiązująca
od dnia 29 listopada 1967 r. ustawa o powszechnym obowiązku obrony w art. 108
ust. 1 stanowiła jedynie o zaliczaniu okresu odbytej służby wojskowej do wszelkich
uprawnień związanych z zatrudnieniem, przez które należy rozumieć uprawnienia
wynikające ze stosunku pracy, a nie z systemu zabezpieczenia społecznego.
Jednakże nie prowadzi to do wniosku, że z tych przyczyn skarga kasacyjna ma
usprawiedliwioną podstawę. Podstawę prawną dochodzonej emerytury stanowi
art. 184 w związku z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z jej
art. 32 ust. 1, urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r. ubezpieczonym, będącym
pracownikami, o których mowa w ust. 2-3, zatrudnionymi w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku
niższym niż określony w art. 27 pkt 1, przy czym według ust. 2, dla celów ustalenia
tych uprawnień, za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa
się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia
oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w
5
podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie
przepisów dotychczasowych, zaś wiek emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje
prac lub stanowisk oraz warunki, na podstawie których osobom wymienionym w
ust. 2 i 3 przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych (ust. 4).
Z przedstawionych unormowań niewątpliwie wynika, że zachowało swą moc,
a więc pozostaje w porządku prawnym, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wydane z upoważnienia i
w ramach delegacji ustawowej, zawartej w art. 55 nieobowiązującej już ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
(Dz.U. Nr 40, poz. 367 ze zm.). W słowniku zawartym w art. 5 tej ustawy
zdefiniowano pracownika jako osobę pozostającą w stosunku pracy w myśl
Kodeksu pracy, a zatrudnienie jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy.
W tym kontekście należy odczytywać postanowienia § 2, 4 i 19 powołanego
rozporządzenia Rady Ministrów. Pierwszy z tych przepisów w ust. 1 stanowi, iż
okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w
rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy, drugi zaś, w ust. 1 pkt 3 przewiduje,
że pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, nabywa prawo
do emerytury, jeżeli ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat
pracy w szczególnych warunkach, a przy ustalaniu tych okresów pracy, uwzględnia
się także okresy takiej pracy wykonywanej przed dniem wejścia w życie
rozporządzenia (§ 19 ust. 1).
To, że ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin została
uchylona, nie może oznaczać, iż w obecnym stanie prawnym pojęcia te –
pracownik i zatrudnienie, niezdefiniowane w ustawie o emeryturach i rentach z
FUS, mogą być interpretowane w oderwaniu od przepisów Kodeksu pracy, do
którego zresztą wprost nawiązywał art. 5 tej ustawy. Pojęcia pracownik, stosunek
pracy czy zatrudnienie nie mogą być interpretowane na użytek prawa ubezpieczeń
społecznych inaczej niż interpretuje je akt prawny określający prawa i obowiązki
6
pracowników i pracodawców, tj. Kodeks pracy. W myśl art. 2 k.p. pracownikiem jest
osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania
lub spółdzielczej umowy o pracę, zaś stosunek pracy został zdefiniowany jako
zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego
wyznaczonym, a pracodawcy - do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem,
przy czym zatrudnienie w takich warunkach jest zatrudnieniem na
podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy
(art. 22 § 1 i 11
k.p.). Pogląd ten wzmacnia treść art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Przepis art. 6 ust. 1 pkt 1
stanowi, że obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym podlegają,
osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są: pracownikami (...),
zaś za pracownika uważa się osobę pozostającą w stosunku pracy (art. 8 ust. 1).
Sformułowania te oznaczają odpowiednio pracownika i stosunek pracy według
wskazań Kodeksu pracy (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada
2003 r., III UZP 10/03 (OSNP 2004 nr 5, poz. 7).
Wydane na podstawie, między innymi, art. 108 ust. 4 powyższej ustawy z
1967 r. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie
szczególnych uprawnień żołnierzy i ich rodzin (Dz.U. Nr 44, poz. 318 ze zm.)
regulowało w sposób szczegółowy uprawnienia żołnierza, który w terminie 30 dni
po zwolnieniu ze służby zgłosił powrót do zakładu pracy i w wyniku tego podjął w
nim zatrudnienie. W myśl w § 5 ust. 1 tego rozporządzenia w takim przypadku
żołnierzowi wlicza się czas odbywania służby wojskowej do okresu zatrudnienia w
zakładzie pracy, w którym podjął zatrudnienie, w zakresie wszelkich uprawnień
związanych z zatrudnieniem w tym zakładzie oraz w zakresie szczególnych
uprawnień uzależnionych od wykonywania pracy na określonym stanowisku lub w
określonym zawodzie. Z przepisów tych wynika, że - pod warunkiem w nich
wskazanym - okres zasadniczej służby wojskowej jest okresem zatrudnienia na
takich samych warunkach, jak przed powołaniem do tej służby. Co więcej z art. 105
powyższej ustawy (w brzmieniu obowiązującym do 6 sierpnia 1979 r.) wynika, że w
okresie między powołaniem pracownika do czynnej służby wojskowej a jej
7
odbyciem stosunek pracy nie może być przez zakład pracy wypowiedziany ani
rozwiązany. Z przepisów tych płynie wniosek, że - pod warunkiem w nich
wskazanym – zachowana jest ciągłość pracy a okres zasadniczej służby wojskowej
jest okresem zatrudnienia na takich samych warunkach, jak przed powołaniem do
tej służby, poborowy zaś odbywający tę służbę uważany jest za pracownika. Innymi
słowy, w zakresie zatrudnienia żołnierz czynnej służby wojskowej jest pracownikiem
wykonującym pracę w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy, jeśli wykonywał ją w taki sam sposób (stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy) przed powołaniem do służby i do zatrudnienia tego powrócił po jej
zakończeniu w przepisanym terminie. Nie można bowiem inaczej zinterpretować
sformułowania: „wlicza się czas odbywania służby wojskowej do okresu
zatrudnienia (…) w zakresie wszelkich uprawnień związanych z zatrudnieniem (…)
oraz w zakresie szczególnych uprawnień uzależnionych od wykonywania pracy na
określonym stanowisku lub w określonym zawodzie”. Uprawnienia wynikające ze
stosunku pracy wprost oddziałują na unormowania z zakresu ubezpieczeń
społecznych dotyczące pracy w szczególnych warunkach, bowiem, jak wskazano
wyżej, wspólne dla nich są pojęcia pracownik, stosunek pracy czy zatrudnienie.
Skoro zgodnie z tytułem rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. dotyczy pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, a wedle jego § 2 okresami pracy uzasadniającymi prawo
do świadczeń są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy, to takim okresem jest również okres
odbywania czynnej służby wojskowej uznawany w wyżej przywołanych przepisach i
w omówionych wyżej uwarunkowaniach za okres zatrudnienia równoważny z
wykonywaniem pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia z 9 marca 2010 r., I UK 333/09,
LEX nr 585739).
Choć więc wymaganie okresu pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze co do zasady powinno odnosić się do okresu faktycznego
wykonywania takiej pracy, z wyłączeniem okresów wyłącznie formalnego
pozostawania w zatrudnieniu, w których pracownik - zgodnie z treścią łączącego go
8
z pracodawcą stosunku pracy - zajmuje stanowisko, z którym łączy się
wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
lecz w rzeczywistości pracy tej nie wykonuje, a tym samym nie jest narażony na
uciążliwość związaną z warunkami lub charakterem pracy, to w ocenie Sądu
Najwyższego istnieją od tej zasady wyjątki usprawiedliwione respektowaniem
obowiązujących przepisów kształtujących prawa i obowiązki pracowników. Takimi
zaś przepisami są art. 108 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o
powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz § 5 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 22 listopada 1968 r. w sprawie szczególnych
uprawnień żołnierzy i ich rodzin, które poprzez ustanowioną w nich fikcję prawną
traktują żołnierza czynnej służby wojskowej jako pracownika wykonującego pracę w
szczególnych warunkach.
Skoro z podstawy faktycznej wyroku wynika, że wnioskodawca przed
powołaniem do służby wojskowej zatrudniony był w szczególnych warunkach i do
pracy tej powrócił po jej zakończeniu w przepisanym terminie, to w świetle
przedstawionego stanowiska, okres służby wojskowej zalicza mu się do
zatrudnienia w szczególnych warunkach.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.