Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 339/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. A. i X.Y.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w B.
o składki,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 22 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 września 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
września 2011 r. oddalił apelacje A. A. i X.Y. od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 stycznia 2011 r., którym oddalono ich
odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w B. z dnia 18
marca 2010 r., orzekającej że X.Y. posiada zaległości w płatności składek na:
ubezpieczenia społeczne w wysokości 137.925,90 zł, ubezpieczenie zdrowotne w
wysokości 23.604,17 zł, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych w wysokości 9.071,45 zł oraz z tytułu opłaty dodatkowej w kwocie
5.000 zł i w związku z tym organ ubezpieczeń społecznych skorzysta z
zabezpieczenia hipotecznego na nieruchomości stanowiącej majątek wspólny
dłużniczki i jej małżonka – A. A.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi X.Y. prowadziła pozarolniczą działalność gospodarczą,
pozostawiając niezapłacone składki na różne fundusze za okres od lutego 1999 r.
do marca 2000 r. W dniu 29 czerwca 2002 r. odwołująca się wyszła za mąż za A. A.
Organ ubezpieczeń społecznych ustalił, że małżonkowie nabyli własność
nieruchomości położonej w miejscowości S., dla której księgę wieczystą nr KW [...]
prowadzi Sąd Rejonowy w S. Pozwoliło to Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych skorzystać z możliwości przewidzianych przez art. 26 ust. 2, 3, 3a i 4
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; dalej jako: „ustawa
systemowa”), zgodnie z którymi wystawione przez ten organ dokumenty
stwierdzające istnienie należności z tytułu składek oraz ich wysokość są podstawą
do wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność
zobowiązanego. Dla zabezpieczenia tych należności organowi ubezpieczeń
społecznych przysługuje hipoteka przymusowa na wszystkich nieruchomościach
dłużnika, zaś przedmiotem hipoteki przymusowej może być, między innymi,
nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka.
3
Sąd Apelacyjny za trafną uznał również ocenę prawną zaprezentowaną
przez Sąd pierwszej instancji, podnosząc że odpowiedzialność za długi mające
charakter publicznoprawny jest regulowana przepisami szczególnymi i nie mają do
niej zastosowania przepisy innych gałęzi prawa, zwłaszcza prawa cywilnego.
Zgodnie z art. 26 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
(jednolity tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.; dalej jako: „Ordynacja”),
stosowanym do należności składkowych na podstawie odesłania zawartego w
art. 31 ustawy systemowej, podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za
wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki. Jeżeli zobowiązany pozostaje w
związku małżeńskim to odpowiedzialność, o której mowa w art. 26 Ordynacji w
związku z art. 31 ustawy systemowej, obejmuje nie tylko jego majątek odrębny, ale
również majątek wspólny małżonków, o czym stanowi art. 29 § 1 Ordynacji w
związku z art. 31 ustawy systemowej. Odpowiedzialność na gruncie prawa
podatkowego dotyczy dwóch grup podmiotów. Do pierwszej zalicza się te podmioty,
które odpowiadają za własne działania lub zaniechania. W tej grupie znajduje się
X.Y. Drugą grupę tworzą natomiast podmioty, które ponoszą odpowiedzialność za
tzw. cudzy dług. Za zobowiązanie płatnika składek odpowiada także jego małżonek.
Odpowiedzialność ta powstaje z mocy prawa, ale ograniczona jest, jak to wynika z
art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej, do majątku
wspólnego małżonków. Ma natomiast zastosowanie do wszystkich zobowiązań
ciążących na płatniku, niezależnie od momentu powstania obowiązku składkowego,
w tym również do tych należności, w zakresie których odpowiedzialność płatnika
wystąpiła przed powstaniem małżeńskiej wspólności majątkowej. Innymi słowy,
zawarcie związku małżeńskiego nie musi poprzedzać momentu powstania
obowiązku lub zobowiązania składkowego, czyli pod względem chronologicznym
może nastąpić także później. Za zaległości w opłacaniu składek odwołująca się
odpowiada całym swoim majątkiem, a ponieważ pozostaje w związku małżeńskim,
odpowiedzialność ta obejmuje jej majątek odrębny oraz majątek wspólny
(zobowiązanej i jej małżonka). Wierzyciel uprawniony jest zatem do tego, aby
prowadzić egzekucję z majątku wspólnego małżonków, pomimo że zobowiązanie
dotyczy tylko jednego z małżonków. Choć bowiem wierzyciel nie może żądać
zapłaty zobowiązania przez małżonka dłużnika, ten małżonek staje się faktycznie
4
współzobowiązanym w tym sensie, że na etapie postępowania egzekucyjnego
wierzyciel może sięgnąć także do jego majątku, który jest wspólnym majątkiem
dorobkowym małżonków.
Skargi kasacyjne od wyroku Sądu Apelacyjnego wywiedli X.Y. i A. A.,
zarzucając naruszenie art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 26 Ordynacji w
związku z art. 31 i art. 32 ustawy systemowej i w związku z art. 26 ust. 3, ust. 3a pkt
2 i ust. 4 ustawy systemowej, przez błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że
odpowiedzialność za należności z tytułu składek obejmuje majątek wspólny
małżonków, z których to małżonków jedno jest dłużnikiem zalegającym z opłatą
należności z tytułu składek, także wówczas, gdy ta zaległa należność składkowa
powstała przed powstaniem małżeńskiej wspólności ustawowej.
Skarżący wnieśli o uchylenie wyroku Sądu drugiej instancji i zmianę
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego przez zmianę zaskarżonej decyzji i
umorzenie postępowania, a także o zasądzenie na rzecz skarżących kosztów
postępowania.
W uzasadnieniach skarg kasacyjnych podniesiono, między innymi, że
Ordynacja nie definiuje pojęć wspólności ustawowej, majątku wspólnego, ani
majątku osobistego, wobec czego należy w tym zakresie odwołać się do przepisów
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z art. 31 § 1 k.r.o., z chwilą zawarcia
małżeństwa powstaje między małżonkami, z mocy ustawy, wspólność majątkowa,
czyli wspólność ustawowa, obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej
trwania przez oboje małżonków lub przez jedno z nich. Dla wspólności ustawowej
małżeństwo ma zatem charakter konstytutywny. Z chwilą ukonstytuowania się
wspólności ustawowej zmianie ulega również odpowiedzialność małżonków za
zobowiązania. Wierzyciel obojga małżonków może żądać zaspokojenia także z
majątku wspólnego. Jednakże, gdy dług powstał przed powstaniem wspólności
ustawowej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego małżonka –
dłużnika, a także z enumeratywnie wymienionych w przepisie art. 41 § 3 k.r.o.
składowych majątku wspólnego. Przepis art. 29 § 1 Ordynacji expressis verbis nie
odnosi się do problematyki zobowiązań powstałych przed zaistnieniem wspólności
majątkowej, czyli nie zawiera odpowiednika regulacji zawartej w art. 41 § 3 k.r.o.,
5
co pozwala konkludować, że za zobowiązania powstałe wcześniej niż wspólność
ustawowa podatnik odpowiada wyłącznie majątkiem osobistym.
Dzieje się tak również dlatego, że według art. 26 Ordynacji za wynikające ze
zobowiązań podatkowych podatki podatnik odpowiada całym swoim majątkiem. Po
powstaniu wspólności ustawowej „całym swoim majątkiem” danego podatnika jest
wyłącznie jego majątek osobisty, gdyż majątek wspólny nie jest wyłącznie jego
majątkiem. Ustawa odróżnia majątek osobisty podatnika od majątku wspólnego
podatnika i jego małżonka. Oznacza to, że przepis art. 29 § 1 Ordynacji jedynie
rozciąga odpowiedzialność podatnika na majątek wspólny. Ustawa nie uznaje
natomiast majątku wspólnego za majątek podatnika. W takim razie majątek
wspólny pozostaje poza zakresem pojęcia „cały majątek podatnika”, a do „całego
majątku podatnika” wchodzą tylko te elementy, które stanowią jego majątek
osobisty.
Skarżący zauważyli także, iż przepisy art. 29 § 1 w związku z art. 26
Ordynacji ograniczają prawo własności. Regulacje ograniczające prawo własności,
zwłaszcza osoby trzeciej, z uwagi na treść art. 64 ust. 1 Konstytucji RP, powinny
mieć charakter wyraźny, to jest expressis verbis wynikać z przepisu ustawy. W
sytuacji braku takiego wyraźnego zapisu, który kreowałby odpowiedzialność
małżonka podatnika majątkiem wspólnym za określone zobowiązania podatkowe,
niedopuszczalne jest przyjmowanie tej odpowiedzialności w drodze wykładni.
W ocenie skarżących, trafność stanowiska, według którego za zobowiązania
podatkowe powstałe przed zawarciem przez podatnika małżeństwa podatnik nie
ponosi odpowiedzialności z majątku wspólnego, potwierdzają też inne regulacje
Ordynacji, w tym art. 110 § 1 tej ustawy, stanowiący że rozwiedziony małżonek
odpowiada tylko za zaległości z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania
wspólności majątkowej. Brak jest zaś jakichkolwiek podstaw, by surowiej czy gorzej
traktować osoby pozostające w małżeństwie. Za tym, że wykładnia
zaprezentowana w zaskarżonym wyroku jest nieprawidłowa przemawia również
treść art. 306h § 1 pkt 3 Ordynacji, zgodnie z którym zarówno rozwiedziony
małżonek, jak i małżonek pozostający we wspólności ustawowej, mogą otrzymać
zaświadczenie o wysokości zaległości podatkowych małżonka – dłużnika
powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej. Z powyższego wynika
6
bowiem, że wolą ustawodawcy było ograniczenie odpowiedzialności z majątku
wspólnego do zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności ustawowej.
Tylko bowiem w takim zakresie odpowiedzialność ponosi małżonek rozwiedziony, a
także tylko w takim zakresie małżonek pozostający we wspólności ustawowej może
uzyskać bez zgody małżonka – dłużnika zaświadczenie o wysokości zaległości
podatkowych. Zatem także odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonków nie
obejmuje należności z tytułu składek powstałych wcześniej niż wspólność
ustawowa.
Skarżący odwołali się też do przepisu art. 41 nieobowiązującej ustawy z dnia
19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r.
Nr 108, poz. 486 ze zm.), według którego małżonek podatnika odpowiadał
solidarnie z podatnikiem za jego zaległości podatkowe powstałe w czasie trwania
małżeństwa. Zaległości podatkowe podlegały przy tym zaspokojeniu z majątku
wspólnego. Według skarżących, choć Ordynacja zmodyfikowała zasady
odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe małżonka, wprowadzając zasadę
odpowiedzialności podatnika za zobowiązania również majątkiem wspólnym, to
jednak na zasadzie wykładni historycznej uzasadniona wydaje się interpretacja
art. 29 § 1 Ordynacji w sposób zbliżony do regulacji zawartej w art. 41 ustawy o
zobowiązaniach podatkowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skargi kasacyjne odwołujących się są oparte na usprawiedliwionych
podstawach.
Wskazać przede wszystkim należy, że zasadą jest ścisły związek między
długiem a odpowiedzialnością, czego wyrazem jest treść art. 26 Ordynacji w
związku z art. 31 ustawy systemowej, ustanawiająca odpowiedzialność płatnika
całym jego majątkiem za składki wynikające ze zobowiązań składkowych. Zasada
ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego i w pewnych sytuacjach więź między
długiem a odpowiedzialnością ulega rozluźnieniu. Dzieje się tak, między innymi, w
przypadku dłużników pozostających w związku małżeńskim. Przepis art. 29 § 1
Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej przyjmuje bowiem, że
7
odpowiedzialność za wynikające ze zobowiązań składkowych składki osób
pozostających w związku małżeńskim obejmuje majątek odrębny (osobisty według
przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) płatnika oraz majątek wspólny
małżonków. Współmałżonek odpowiadający za zaległość składkową małżonka nie
może być więc utożsamiany z płatnikiem. Jego zobowiązanie wynika z długu
małżonka – płatnika i ograniczone jest do odpowiedzialności z majątku wspólnego.
Domniemanie istnienia majątku wspólnego stwarza ex lege dopiero zawarcie
małżeństwa (art. 31 § 1 k.r.o.). Z tą też chwilą powstaje odpowiedzialność ex lege z
art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej, z czego wynika, że
nie może dotyczyć zobowiązań powstałych wcześniej. Nie ma bowiem możliwości
ustanowienia odpowiedzialności za zobowiązanie z tych składników majątku, które
faktycznie w momencie powstania tego zobowiązania nie istnieją. Powstanie tego
obowiązku pod względem chronologicznym musi być więc wtórne do aktu zawarcia
małżeństwa. To, że art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej
nie dotyczy odpowiedzialności za zaległości jednego z małżonków sprzed zawarcia
małżeństwa, potwierdza także treść jego § 2, bowiem żaden z przypadków braku
skutków prawnych ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności
majątkowej nie odnosi się do zobowiązań powstałych przed zawarciem związku
małżeńskiego.
Wnioski płynące z wykładni gramatycznej analizowanego przepisu
wzmacniają wszystkie pozostałe rodzaje wykładni. Jedynym uzasadnieniem dla
regulacji ustanawiającej, jak wskazano, nie odpowiedzialność jednego z małżonków
za długi drugiego, lecz odpowiedzialność dłużnika za jego zobowiązania
publicznoprawne z majątku wspólnego, jest bez wątpienia to, że nieuregulowane w
czasie trwania małżeństwa zobowiązania powiększają faktycznie majątek wspólny i
stąd też z tego majątku mogą być egzekwowane. Potwierdza to treść art. 110 § 1
Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej, według którego rozwiedziony
małżonek płatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym
małżonkiem za zaległości składkowe z tytułu zobowiązań powstałych w czasie
trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości
przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Przepis ten stosuje się
odpowiednio również w razie unieważnienia małżeństwa lub separacji (art. 110 § 3
8
Ordynacji). Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej zasady odpowiedzialności
małżonków rozwiedzionych za zobowiązania publicznoprawne, zgodzić należy się
przy tym ze skarżącymi, że skoro małżonek rozwiedziony odpowiada wyłącznie za
zaległości z tytułu zobowiązań powstałych w czasie trwania wspólności ustawowej,
to wykładnia art. 29 § 1 Ordynacji opowiadająca się za szerszym, bo dotyczącym
również zobowiązań sprzed zawarcia związku małżeńskiego, zakresem
odpowiedzialności byłaby systemowo niespójna. Trudno bowiem stwierdzić, z
jakich powodów i dla jakich celów ustawodawca miałby najpierw umożliwić
zaspokojenie z majątku wspólnego nie tylko zobowiązań powstałych w czasie
trwania wspólności ustawowej, ale i powstałych wcześniej, aby następnie
ograniczyć możliwość zaspokojenia wyłącznie do zobowiązań powstałych w czasie
trwania wspólności ustawowej, stawiając przez to w korzystniejszej sytuacji
małżonków rozwiedzionych, separowanych, albo tych, których małżeństwo
unieważniono.
Przy takiej koncepcji, jaką zaprezentował Sąd Apelacyjny, należałoby uznać,
że przepis art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej spełnia
zupełnie inną funkcję niż przedstawiona powyżej, ustanawiając odpowiedzialność
małżonka za cudze zobowiązania, do czego brak jakichkolwiek podstaw, biorąc
pod uwagę treść tego przepisu. Powszechnie przyjmuje się zaś, że przepisy prawa
publicznego regulujące powstawanie zobowiązań publicznoprawnych o charakterze
finansowym, w tym krąg osób, po stronie których miałyby powstawać takie
zobowiązania, stanowią materię ustawową. Wynika to jednoznacznie z art. 217
Konstytucji RP, zgodnie z którym nakładanie podatków, innych danin publicznych,
określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także
zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od
podatków następuje w drodze ustawy. Do ponoszenia ciężarów i świadczeń
publicznych obowiązany jest zatem tylko ten, który jest wyraźnie określony w
ustawie (art. 84 Konstytucji RP).
Ponadto, jak trafnie zauważyli skarżący, Konstytucja RP w art. 64 ust. 1
proklamuje zasadę ochrony własności i innych praw majątkowych. Własność może
być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko w takim zakresie, w jakim nie
naruszy to istoty prawa własności. Wprawdzie Ordynacja jest aktem rangi
9
ustawowej i może zawierać uregulowania ograniczające prawa właściciela, jednak
konstytucyjna zasada ochrony własności nie pozwala na dokonywanie
rozszerzającej wykładni wprowadzonych ograniczeń. W odniesieniu do uregulowań
niejednoznacznych, dopuszczających zróżnicowaną wykładnię, należy wykluczyć
taką interpretację, która prowadzić będzie do ograniczenia prawa własności,
zwłaszcza osoby niebędącej dłużnikiem w zobowiązaniu podatkowym. Takim zaś
ograniczeniem prawa własności współmałżonka podatnika jest rozszerzenie
odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe na majątek wspólny. Skoro zatem
art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy systemowej nie stanowi wyraźnie o
odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z małżonków
sprzed powstania wspólności ustawowej, to nie można takiej odpowiedzialności
kreować w drodze wykładni. Ilekroć bowiem w systemie prawa ustanawia się
odpowiedzialność z majątku wspólnego za zobowiązania sprzed zawarcia związku
małżeńskiego, stanowi się o tym expressis verbis. Takim przepisem na gruncie
prawa prywatnego jest art. 41 § 3 k.r.o., według którego jeżeli wierzytelność
powstała przed powstaniem wspólności ustawowej, wierzyciel może żądać
zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika i wymienionych składników majątku
wspólnego (wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych przez dłużnika z
innej działalności zarobkowej, jak również korzyści uzyskanych z jego praw
autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw
twórcy). Brak odpowiednika tego rodzaju wyraźnej regulacji odnoszącej się do
zobowiązań sprzed powstania wspólności ustawowej w art. 29 § 1 Ordynacji musi
prowadzić do wniosku, że z majątku wspólnego mogą być zaspokojone tylko te
zobowiązania, które powstały w czasie trwania wspólności ustawowej, bo inna
konkluzja musiałaby być wynikiem wykładni rozszerzającej, niedopuszczalnej, jak
powiedziano, przy przepisach ograniczających prawo własności.
Na koniec warto odwołać się też do wykładni historycznej. Na podstawie
art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych w
związku z § 1 pkt 12 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1989 r. w
sprawie rozciągnięcia przepisów ustawy o zobowiązaniach podatkowych na
niektóre rodzaje świadczeń pieniężnych oraz określenia właściwości organów
podatkowych w zakresie umarzania zaległości podatkowych (Dz. U. Nr 6, poz. 10
10
ze zm.) do należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne miały zastosowanie przepisy art. 14-17, 20, 21, 23-29 i
art. 30 ust. 4 oraz art. 40-49 ustawy. Przepis art. 41 ustawy o zobowiązaniach
podatkowych ustanawiał zaś solidarną odpowiedzialność z podatnikiem jego
małżonka, ale tylko za zaległości powstałe w czasie trwania małżeństwa, które
podlegały zaspokojeniu z majątku wspólnego. Na gruncie tego przepisu wyłączona
była zatem odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zaległości jednego z
małżonków z tytułu zobowiązań powstałych wcześniej niż wspólność ustawowa.
Choć Ordynacja zmodyfikowała zasady odpowiedzialności za zobowiązania
podatkowe małżonka, wprowadzając odpowiedzialność podatnika za te
zobowiązania majątkiem wspólnym w miejsce solidarnej odpowiedzialności jego
małżonka, to nie ma podstaw, by twierdzić, że w aktualnie obowiązujących
regulacjach możliwość zaspokojenia z majątku wspólnego ukształtowana została
szerzej niż uprzednio, czyli że dotyczy innych zobowiązań od powstałych w czasie
trwania wspólności ustawowej.
Reasumując, na podstawie art. 29 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy
systemowej, odpowiedzialność majątkiem wspólnym dotyczy tylko tych zobowiązań
składkowych, które powstały w czasie trwania wspólności ustawowej, a stanowisko
Sądu Apelacyjnego dopuszczające możliwość zaspokojenia z tego majątku
zobowiązań składkowych powstałych przed zawarciem małżeństwa narusza
przytoczone przez skarżących przepisy prawa materialnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.).