Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 489/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSA Andrzej Niedużak
w sprawie z powództwa M. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Dyrektorowi Aresztu Śledczego W. i in. - o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 lutego 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2010 roku Sąd Okręgowy w W. oddalił
powództwo o ochronę dóbr osobistych wniesione przez M. G. przeciwko Skarbowi
Państwa, reprezentowanemu przez Dyrektora Aresztu Śledczego W. /…/.
2
Z ustaleń wynika, że powód był dziewięciokrotnie osadzany w różnych
zakładach karnych w okresie od 2001 do 2009 roku. Będąc pozbawionym wolności
przebywał w celach, których powierzchnia z reguły była mniejsza niż przewidziana
dla tego typu pomieszczeń, przy uwzględnieniu liczby osób w niej przebywających.
Stan tych pomieszczeń był zły, cele nie były odnowione i wietrzone, występowały
w nich zawilgocenia oraz „grzyb”, ciepła woda była tylko raz w tygodniu. W wyniku
tych warunków powód często się przeziębiał i nie pracował.
Sąd Okręgowy uznał, że powód nie wykazał, aby warunki w których
przebywał w zakładach karnych prowadziły do naruszenia jego dóbr osobistych.
Powód, odbywający karę pozbawiania wolności, winien się był liczyć
z ograniczeniami i dolegliwościami, jakie z konieczności ta sytuacja niesie ze sobą
oraz podporządkować się zasadom obowiązującym w zakładach. Zakłady karne nie
były w stanie zapewnić powodowi lepszych warunków bytowych. Przeludnienie
w celach nie miało jednak charakteru stałego. W przypadku przekroczenia ilości
osadzonych w stosunku do ilości miejsc dyrektor Aresztu Śledczego wydawał
zarządzenia zezwalające na umieszczenie osadzonych w celach o powierzchni
mniejszej niż 3 m2
na osobę w sytuacjach szczególnie uzasadnionych. Warunki,
w których powód przebywał, nie były wynikiem bezprawnego działania
skierowanego wprost przeciwko niemu. Sąd Okręgowy uznał w konsekwencji, że
nie zostały spełnione przesłanki z art. 24 w związku z art. 445 i 448 k.c. Podkreślił,
że chociaż warunki, w których powód przebywał w celi można uznać jako
naruszające jego godność osobistą i prawo do prywatności, jednak nie były
wynikiem bezprawnego działania pozwanego. Sąd ten wskazał także, iż przy
zastosowaniu art. 448 k.c. konieczne jest wykazanie nie tylko bezprawnego, lecz
także zawinionego naruszenia dóbr osobistych. W ocenie Sądu, brak było
w zachowaniu strony pozwanej zawinienia, które mogłoby stanowić źródło krzywdy.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 lutego 2011 roku oddalił apelację
powoda od powyższego wyroku, podzielając dokonane przez Sąd Okręgowy
ustalenia i ocenę prawną. Naruszenie w stosunku do powoda normy
powierzchniowej określonej w art. 110 § 2 k.k.w. oraz uznanie art. 248 k.k.w. za
niezgodny z Konstytucją mocą wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja
2008 r., SK 25/07, nie prowadzi, zdaniem Sądu, do uwzględnienia roszczenia.
3
Niezgodny z Konstytucją przepis utracił moc obowiązującą dopiero z dniem
6 grudnia 2009 r. Działania względem powoda, polegające na umieszczeniu go
w celi o za małym metrażu, podejmowane przed tą datą, nie mogą być uznane za
bezprawne tylko z tej przyczyny, że przepis art. 248 k.k.w. później został uchylony.
Brak zawinionego działania pozwanego wyklucza uwzględnienie apelacji.
W skardze kasacyjnej, opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt. 1 k.p.c.), powód zarzucił naruszenie art. 24 k.c. w związku z art.
448 k.c. poprzez ich niewłaściwą wykładnię wskutek przyjęcia, że zaistniałe
w sprawie okoliczności nie uzasadniały zasądzenia na ich podstawie
zadośćuczynienia za doznane krzywdy; art. 6 k.c. poprzez przerzucenie ciężaru
dowodu na powoda w celu wykazania naruszenia jego dóbr osobistych
i niezgodności z prawem warunków odbywania przez niego kary pozbawienia
wolności, podczas, gdy ciężar dowodu w tym zakresie spoczywał na stronie
pozwanej; art. 248 § 1 k.k.w. poprzez przyjęcie, że prawidłowo zastosowano wobec
osadzonego możliwość umieszczenia go w celi o powierzchni mniejszej niż 3 m2
na
osobę, podczas, gdy nie zostały spełnione przesłanki uzasadniające potrzeby
i osadzenia na czas określony.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i uwzględnienie
apelacji, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest zasadna. Oddalając zgłoszone w sprawie roszczenie
orzekające Sądy uznały, że powód nie wykazał zawinionego działania pozwanego,
co wyklucza zastosowanie art. 448 k.c. Taką wykładnię przytoczonego przepisu
mogło usprawiedliwiać umieszczenie go wśród przepisów dotyczących
odpowiedzialności deliktowej, która w większości przypadków oparta jest na
zasadzie winy. Zarówno jednak w doktrynie, jak i orzecznictwie przyjmuje się, że
w odniesieniu do roszczeń opartych na tym przepisie wina pozostaje poza
przesłankami określającymi obowiązek odszkodowawczy. Zwrócić trzeba uwagę,
że dochodzone w sprawie roszczenie dotyczy wykonywania władzy publicznej,
dlatego też zastosowanie znajduje konstytucyjna zasada odpowiedzialności za
4
działanie niezgodne z prawem (art. 77 ust. 1 Konstytucji). Odpowiedzialność ta,
jako niezależna od winy, jest surowsza. Prokonstytucyjna wykładnia art. 448 k.c.
w odniesieniu do odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną za niezgodne działania
władzy publicznej przy wykonywaniu wyroków pozbawienia wolności została
przedstawiona m.in. w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2007 r.,
V CSK 431/06 (OSNC 2008, nr 1, poz. 13) i z dnia 22 października 2007 r., II CSK
269/07 (OSNC-ZD 2008, nr C, poz. 75). Najpełniejszy wyraz znalazła w uchwale
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11
(OSNC 2012, nr 2, poz. 15), w której wprost stwierdzono, że odpowiedzialność
Skarbu Państwa na podstawie art. 448 k.c. za krzywdę wyrządzoną naruszeniem
dóbr osobistych poprzez umieszczenie osoby pozbawionej wolności w celi
o powierzchni mniejszej niż 3 m2
na osadzonego jest niezależna od winy.
W uchwale tej stwierdzono również, że samo umieszczenie skazanego w takich
warunkach może stanowić wystarczającą przesłankę stwierdzenia naruszenia dóbr
osobistych. Nie oznacza to, że sam ten fakt zawsze wystarcza do uwzględnienia
roszczenia o ochronę dóbr osobistych, nie zawsze bowiem można mówić
o bezprawności działania pozwanego.
W obecnym stanie prawnym warunki, w jakich skazany odbywa karę
pozbawienia wolności, określa art. 110 k.k.w. w brzmieniu obowiązującym od dnia
6 grudnia 2009 r. Zgodnie z tym przepisem przypadająca na jednego skazanego
powierzchnia w celi mieszkalnej wynosi nie mniej niż 3 m2
oraz określa warunki,
jakim muszą odpowiadać cele. Określa też szczegółowo sytuacje, w jakich można
i na jaki czas (nie dłuższy niż 14 dni) umieścić skazanego w celi o mniejszej
powierzchni (nie mniejszej jednak niż 2 m2
na osobę) i przewiduje skargę do sądu.
W poprzednio obowiązującym stanie prawnym art. 248 § 1 k.k.w., uznany
następnie za niezgodny z Konstytucją, przewidywał możliwość osadzenia
skazanego, na podstawie decyzji dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego,
w celi o mniejszej powierzchni. Przepis ten nieprecyzyjnie określał, że może to
nastąpić w „szczególnie uzasadnionych wypadkach” i „na czas określony”.
Sąd Apelacyjny uznał, że skoro roszczenie pozwanego dotyczy działania
pozwanego w poprzednim stanie prawnym, a na podstawie obowiązującego w tym
czasie art. 248 k.k.w. zostały wydane stosowne decyzje, nie zachodzi po stronie
5
pozwanego bezprawność działania. Wskazał też, że podstawowe wymogi co do
warunków odbywania kary zostały spełnione, a warunki te nie były na tyle dotkliwe,
aby powodować dolegliwości ponad miarę. Trafnie jednak zarzucił skarżący, że nie
jest to okoliczność wystarczająca dla wykazania braku bezprawności, oraz, że
ciężar wykazania braku bezprawności spoczywa na pozwanym (art. 24 w związku
z art. 6 k.c.). W okolicznościach sprawy nie może ulegać wątpliwości, że warunki,
w jakich przebywał powód naruszyły jego dobra osobiste w postaci godności
i prawa do prywatności. Ustalił to Sąd Okręgowy, a ustalenia te podzielił również
Sąd Apelacyjny. Dla wykazania braku bezprawności naruszenia nie wystarczy
stwierdzenie, że przyczyną naruszenia dóbr osobistych osadzonego w zakładzie
karnym lub areszcie śledczym jest trudna ekonomiczna sytuacja kraju. Nawet
w poprzednio obowiązującym stanie prawnym umieszczenie więźnia
w przeludnionej celi mogło nastąpić jedynie w wypadkach szczególnych i na czas
określony. Nie zostało wyjaśnione w sprawie, na czym polegał szczególny wypadek
dotyczący powoda, jak długo trwał stan odbiegający od przyjętych standardów oraz
czy związane z tym dolegliwości były w inny sposób łagodzone (np. przez
przebywanie w otwartych pomieszczeniach). Trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, że
nie w każdym wypadku stwierdzenie naruszenia dóbr osobistych wymaga
zasądzenia zadośćuczynienia, jednak ocena zasadności powództwa w tym
przedmiocie możliwa jest dopiero po rozważeniu wszystkich okoliczności
dotyczących warunków odbywania przez powoda tymczasowego aresztowania
i kary pozbawienia wolności.
Wobec powyższego orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego, w tym kosztach pomocy prawnej udzielonej
z urzędu, orzeknie Sąd Apelacyjny w orzeczeniu końcowym.
6
db