Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 601/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa M. R., B. R.
i D. R.
przeciwko E. B. – B.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 czerwca 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 grudnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powód S. R. w pozwie skierowanym przeciwko E.B.-B. żądał uznania za
bezskuteczną umowę dożywocia, zawartą przez małżonków B. i E.B. i obejmującą
zbycie na rzecz pozwanej córki własności gospodarstwa rolnego (art. 527 k.c.).
Powództwo to służyło ochronie wierzytelności w wysokości 184.356,37 zł wobec
dłużniczki B.B. pozostającej w związku małżeńskim. Obecnie w procesie po stronie
powodowej występują spadkobiercy powoda.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo, dokonując następujących ustaleń
faktycznych:
Objętą skargą pauliańską umowę dożywocia zawarto w dniu 7 maja 2003 r.
Powód był wierzycielem. B.B. w zakresie dopłat do udziałów spadkowych
wynikających z odpowiednich postępowań o dział spadku. B.B. jest
współspadkobierczynią ojca S.R., a spadek po ojcu obejmował także gospodarstwo
rolne. W wyniku postępowania o dział spadku przyznano obecnemu powodowi S.
R. wszystkie nieruchomości wchodzące w skład gospodarstwa rolnego, część
inwentarza żywego i martwego, zapasów oraz materiałów budowlanych, pozostałe
ruchomości otrzymała natomiast B.B. Ponadto od niej na rzecz S.R. zasądzono
tytułem wyrównania odpowiednią dopłatę związaną z rozliczeniem posiadania
gospodarstwa, pobierania pożytków i innych przychodów z gospodarstwa objętego
spadkiem. Do zawarcie kwestionowanej w pozwie umowy dożywocia doszło
jeszcze w toku postępowania działowego. Po zbyciu gospodarstwa rolnego B.B.
oświadczyła powodowi, że może spłacać świadczenie z otrzymywanej renty,
ponieważ nie ma już żadnego majątku. Przedmiot umowy dożywocia wchodził do
majątku wspólnego małżeństwa B.
Apelacja pozwanej została oddalona, a następnie – w wyniku rozpoznania
skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 6 października 2010 r. uchylił
zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny ponownie oddalił
apelację pozwanej. Stwierdził, że Sąd Najwyższy przesądził możliwość
obejmowania skargą pauliańską czynności prawnej obejmującej składnik majątku
3
wspólnego małżonków, jeżeli czynności takiej dokonali oboje małżonkowie
z pokrzywdzeniem wierzyciela. Brak było podstaw do stwierdzenia nieważności
postępowania apelacyjnego ponad kwotę 108.210 zł.
Wierzytelność powoda obejmuje dopłatę do udziałów spadkowych i dotyczy
majątku odrębnego B.B. (dłużniczki). Majątek ten obejmował inwentarz żywy i
martwy oraz zapasy i materiały budowlane uzyskane w wyniku działu spadku.
Wierzytelność wobec tej dłużniczki powstała w związku z działem spadku
obejmującym gospodarstwo rolne. Dłużniczka i jej mąż E.B. prowadzili wchodzące
w skład spadku gospodarstwo rolne i czerpali (do 1996 r.) pożytki (stanowiły one
przedmiot rozliczeń w ramach postępowania działowego). Wartość tych pożytków
zasądzono na rzecz powoda za bliżej wskazane w uzasadnieniu wyroku okresy.
Uzyskane pożytki powiększyły majątek wspólny małżeństwa B. Z części dochodów
uzyskanych z gospodarstwa wchodzącego w skład spadku małżonkowie nabyli
następnie inne gospodarstwo rolne (w C.) i jeszcze w toku postępowania
działowego przenieśli oni własność tego gospodarstwa na rzecz pozwanej córki. Do
tego gospodarstwa włączono urządzenia i maszyny uzyskane przez dłużniczkę w
wyniku działu spadku; stanowiły one jednak jej majątek odrębny. Skoro w umowie
dożywocia (z dnia 7 maja 2003 r.) stwierdzono, że jej przedmiotem jest
gospodarstwo rolne (§ 2 pkt d), a pojęcie gospodarstwa rolnego ujęte zostało w art.
553
k.c., to przekazując w ramach umowy o dożywocie maszyny i urządzenia,
dłużniczka wyzbyła się majątku osobistego, uniemożliwiając tym samym powodowi
zaspokojenie jego wierzytelności.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, wystąpiły wszystkie przesłanki skuteczności
skargi pauliańskiej wierzyciela (art. 527 k.c.). Dokonanie przez dłużnika czynności
prawnej, obejmującej przedmiot należący do majątku wspólnego dłużnika i jego
małżonka, może prowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela ze względów na
odpowiedzialność dłużników majątkiem wspólnym. Dłużniczka działała
z pokrzywdzeniem wierzyciela, wyzbyła się całego majątku wspólnego
(gospodarstwa rolnego) i majątku odrębnego (maszyn i urządzeń rolniczych) na
rzecz córki. Uzyskiwane przez dłużniczkę dochody z renty czynią iluzoryczną
możliwość zaspokojenia wierzytelności powoda (jego spadkobierców) wynikających
z dwóch prawomocnych orzeczeń sądowych.
4
Przesłanki pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 § 2 k.c.) nie wyłącza to, że
w toku procesu podziałowego zmarł powód i w jego miejsce wstąpili spadkobiercy,
w tym – strona pozwana, nawet jeżeli jest ona uczestniczką postępowania
o dział spadku po powodzie i zadeklarowała w tym postępowaniu „przejęcie
wierzytelności w ¾ części na siebie”, tj. wierzytelności objętej ochroną w procesie
pauliańskim.
W skardze kasacyjnej pozwanej podniesiono zarzut naruszenia art. 527 § 2
k.c. (nieistnienia przesłanek pokrzywdzenia wierzyciela-powoda) oraz zarzut
naruszenia art. 39820
k.p.c. (nieuwzględnienie wykładni przepisów art. 41 § 1 k.r.o.
i art. 527 k.c., dokonanej przez Sąd Najwyższy przy ponownym rozpoznawaniu
sprawy przez Sąd Apelacyjny).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Bezpodstawny okazał się zarzut naruszenia art. 39820
zdanie pierwsze
k.p.c. Skarżąca nie wskazuje na to, w jakim sensie Sąd Apelacyjny „odstąpił od
zawartej w wyroku Sądu Najwyższego wykładni prawa w zakresie art. 41 k.r.o. i art.
527 k.c.”. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 października 2010 r. dokonał
niezbędnej analizy m.in. tych przepisów w celu wyjaśnienia, czy mogły istnieć
przesłanki skargi pauliańskiej przewidzianej w art. 527 i nast. k.c. i ochronie jakiej
wierzytelności powoda (a obecnie – spadkobierców powoda) miałaby ona służyć.
Taka analiza prawna znalazła swoje odbicie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
(możliwość obejmowania skargą pauliańską czynności prawnej dotyczącej
składnika majątku wspólnego małżonków; wierzytelności powoda wobec dłużniczki
B. B. w postaci dopłaty do udziału spadkowego; nabycie przez B. B. i jej małżonka
gospodarstwa rolnego do majątku wspólnego; przeniesienie własności tego
gospodarstwa na rzecz córki – pozwanej w obecnym procesie).
W toku procesu wytoczonego na podstawie art. 527 k.c. może dojść do
zmiany wierzyciela w wyniku dziedziczenia. Legitymację czynną uzyskują wówczas
spadkobiercy wierzyciela i jako następcy prawni powoda mogą kontynuować
wszczęty proces (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. i art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.).
W rozpoznawanej sprawie spadkobierczynią powoda okazała się także
pozwana, która dziedziczyła spadek w ¼ części. Nie odpadła zatem potrzeba
udzielenia ochrony pauliańskiej pozostałym spadkobiercom, skoro nadal istnieje
5
objęta skargą wierzytelność pozostałych trzech spadkobierców wobec pozwanej
i wystąpiły przesłanki skuteczności roszczenia pauliańskiego z art. 527 k.c. Należy
podzielić kwestionowane w skardze stanowisko Sądu Apelacyjnego, że dla
stwierdzenia wystąpienia przesłanki pokrzywdzenia wierzyciela nie ma znaczenia
toczenie się postępowania o dział spadku po powodzie (spadkodawcy),
a zwłaszcza zadeklarowanie w tym postępowaniu przez obecną pozwaną
„przejęcia wierzytelności spadkowej” (długu B. B. wobec powoda”). Osoba trzecia
(pozwana) może zawsze zaspokoić należność objętą skargą pauliańską w celu
ochronienia się od egzekucji z przedmiotu rozporządzenia majątkowego
(nieruchomości – art. 533 k.c.).
2. Jeżeli skarżąca kwestionuje „ocenę umowy o dożywocie” z dnia 7 maja
2003 r. (tj. jej treść) ustaloną przez Sąd Apelacyjny, to dla uruchomienia kontroli
kasacyjnej niezbędne byłoby jednak wskazanie naruszenia art. 65 § 2 k.c. jako
podstawy kasacyjnej. Skarżąca kwestionuje bowiem w istocie to, że Sąd ten
wadliwie przyjął, że na podstawie wspomnianej umowy nabyła ona też majątek
odrębny B.B. „w postaci przyznanych jej ze spadku po rodzicach maszyn
rolniczych”. W każdym razie Sąd Apelacyjny, zgodnie z sugestią Sądu
Najwyższego, uzupełnił ustalenia dotyczące przedmiotu umowy dożywocia
i stwierdził, że doszło do „włączenia” maszyn i urządzeń uzyskanych przez B. B. w
wyniku działu spadku, stanowiących jej majątek odrębny do korzystania na
potrzeby związane z prowadzeniem gospodarstwa w C”. Można podzielić
stanowisko tego Sądu, że wspomniane dwa transfery prawa własności (samej
nieruchomości, maszyn i urządzeń) nastąpiły w tym samym celu (prowadzenia tego
samego gospodarstwa rolnego) oraz jednocześnie obok siebie, tworząc w
rezultacie stan niewypłacalności dłużniczki (art. 527 § 2 k.c.). Oznaczało to bowiem
„wyzbycie się przez dłużniczkę całego posiadanego majątku, odrębnego i
wspólnego”, a uzyskiwane obecnie przez tę dłużniczkę dochody z renty czynią
całkowicie iluzoryczną możliwość zaspokojenia wierzytelności powoda (powodów),
s. 10 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Z przedstawionych względów należało oddalić skargę kasacyjną (art. 39815
k.p.c.) i orzec o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 98, art. 108 § 1 k.p.c.).
6