Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 677/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa E. C. oraz małoletnich: A. C., B. C., C. C. i J. C.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "Warta"
Spółce Akcyjnej w Warszawie
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 11 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki E. C.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 maja 2011 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w pkt III w części dotyczącej
oddalenia apelacji powódki E. C. skierowanej do wyroku Sądu
Okręgowego w P. z dnia 24 lutego 2011r. oddalającego
powództwo E. C. o zasądzenie kwoty 100.000 (sto tysięcy)
złotych z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006r.
tytułem odszkodowania a także w pkt IV w części rozstrzygającej
o kosztach procesu za instancję odwoławczą pomiędzy
pozwanym a powódką E. C. i w tym zakresie przekazuje sprawę
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego,
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
Uzasadnienie
2
Powodowie /…/ po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa domagali się
zasądzenia pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji Warta Spółki
Akcyjnej w Warszawie na rzecz E. C. kwoty 100.000 złotych tytułem
zadośćuczynienia na podstawie art. 446 § 3 k.c. oraz kwoty 150.000 złotych tytułem
zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.; na rzecz każdego z pozostałych
powodów kwot po 20.000 złotych tytułem odszkodowania na podstawie art. 446 § 3
k.c. oraz kwot po 20.000 złotych tytułem zadośćuczynienia na podstawie art. 448
k.c. Ponadto powodowie wnieśli o zasądzenie tytułem renty alimentacyjnej z
powodu pogorszenia ich sytuacji życiowej kwot po 800 złotych miesięcznie na rzecz
E. C., a na rzecz pozostałych powodów po 1000 złotych miesięcznie. E. C. wniosła
też o zasądzenie na jej rzecz kwoty 3536,69 złotych tytułem zwrotu poniesionych
kosztów leczenia swojego i córki A. C. oraz kwoty 13.584,70 złotych tytułem zwrotu
kosztów pogrzebu jej męża G. C..
Wyrokiem z dnia 24 lutego Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego:
1) na rzecz powódki E. C. tytułem zadośćuczynienia kwotę 144.000 złotych z
odsetkami ustawowymi od dnia 18 marca 2006 r. do dnia zapłaty,
2) na rzecz każdego z pozostałych małoletnich powodów tytułem
zadośćuczynienia kwoty po 20.000 złotych z odsetkami ustawowymi od dnia
od kwot po 18.000 złotych od dnia 18 czerwca 2006 r. i od kwot po 2000
złotych od dnia 123 grudnia 2010 r. do dnia zapłaty,
3) na rzecz powódki E. C. tytułem zwrotu kosztów pogrzebu kwotę 13.384,70
złotych z odsetkami ustawowymi od kwoty 8.500 złotych od dnia 18 czerwca
2006 r. i od kwoty 4.884,70 złotych od dnia 13 grudnia 2010 r. do dnia
zapłaty,
4) na rzecz powódki E. C. tytułem zwrotu kosztów leczenia kwotę 109,57
złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia zapłaty.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo w pozostałym zakresie i rozstrzygnął o kosztach
procesu.
3
Rozstrzygając o żądaniach powodów Sąd ustalił, że powódka od dnia 25 czerwca
1994 r. pozostawała w związku małżeńskim z G. C. Z ich małżeństwa urodziło się
czworo dzieci, a mianowicie mał. A., B., C. i J. C. G. C. zmarł 14 kwietnia 2006 r.
wskutek obrażeń doznanych w wypadku drogowym, do którego doszło 6 kwietnia
2006 r. W trakcie małżeństwa G. C. pracował zawodowo, a jego żona zajmowała
się domem i dziećmi. Od wiosny 2000 r. do listopada 2005 r. G. C. pracował
nielegalnie w gospodarstwie rolnym w Szwajcarii. Do domu przyjeżdżał jedynie na
urlop i w okresach świątecznych. Od listopada 2005 r. został nielegalnie
zatrudniony w Holandii również w gospodarstwie rolnym za wynagrodzeniem 1.500-
1.600 euro miesięcznie. Nie pracował jednak za granicą non stop, w wyniku czego
miesięczny faktyczny dochód przekazywany na rzecz rodziny, przy uwzględnieniu
przerw w pracy w okresie bezpośrednio poprzedzającym jego śmierć, wynosił około
2.000 złotych miesięcznie. Krótko przed śmiercią zaczął też handlować
samochodami. Od dnia 3 kwietnia 2006 r. został zatrudniony na podstawie umowy
o pracę jako magazynier w firmie R.-B. Wszystko wskazywało jednak, że G. C.
nadal zamierzał uzyskiwać w przeważającej części dochody z pracy za granicą. Za
życia G.C. rodzina żyła w dostatku, jej członkowie wyjeżdżali na wczasy, wycieczki.
W 2002 r. E. i G. C. nabyli działkę budowlaną we W. z zamiarem budowy na niej
budynku mieszkalnego. Budowę przerwano po śmierci G. C. Sprawczyni wypadku
drogowego A. C., w wyniku którego poniósł śmierć G. C., została prawomocnym
wyrokiem Sądu Rejonowego w C. została uznana za winną nieumyślnego
naruszenia zasad bezpieczeństwa w ruchu drogowym w konsekwencji którego
śmierć poniósł G. C. W dacie wypadku była ubezpieczona w pozwanym
Towarzystwie Ubezpieczeń, które wypłaciło powódce E. C. kwotę 12.000 złotych
a pozostałym powodom kwoty po 16.000 złotych tytułem odszkodowania za
pogorszenie sytuacji życiowej po śmierci G. C., przy uwzględnieniu jego
przyczynienia do wypadku w 20%. Ponadto pozwany ubezpieczyciel przyznał
każdemu z powodów kwotę po 141 złotych tytułem renty wyrównawczej. Na mocy
decyzji Prezesa ZUS została przyznana małoletnim dzieciom G. i E. C. renta
rodzinna w łącznej kwocie 579,46 złotych.
Sąd Okręgowy uznał za usprawiedliwioną co do zasady odpowiedzialność
pozwanego za skutki wypadku spowodowanego przez A. C., przy uwzględnieniu
4
20% - ego przyczynienia się do wypadku przez G. C. W zakresie dochodzonych na
podstawie art. 446 § 3 k.c. kwot z tytułu odszkodowania w związku ze znacznym
pogorszeniem sytuacji życiowej powodów, podniósł, że niemożliwe jest
uwzględnienie dochodów nielegalnych uzyskiwanych przez G. C. Zdaniem Sądu,
odmienne stanowisko prowadziłoby nie tylko do tolerowania szarej strefy, lecz
wręcz do jej popierania. Sąd Okręgowy podzielił wyrażony w wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 kwietnia 2002 r. (sygn. akt I ACa 399/02,
OSA 2003/3/12) pogląd, że o przyznanych na podstawie art. 446 § 3 k.c.
świadczeniach należy rozstrzygać mając na względzie podstawowe zasady
obowiązującego porządku prawnego, w tym wyrażoną w art. 5 k.c. klauzule zasad
współżycia społecznego. Stoi ona na przeszkodzie czerpaniu przez osoby
formalnie uprawnione korzyści ze sprzeciwiającego się porządkowi prawnemu
postępowania osoby zmarłej. Na wysokość tych świadczeń nie mogą więc mieć
wpływu osiągane przez nią nielegalne dochody. Jak wskazał Sąd Okręgowy,
uchylanie się od opodatkowania stanowi przestępstwo z art. 54 § 1 k.k.s. Dlatego
uznając za zasadne oparcie się na wysokości ostatnich legalnych dochodów G. C.
Sąd Okręgowy przyjął, że sytuacja materialna powodów znacznie się nie
pogorszyła po jego śmierci. W zakresie ściśle materialnym roszczenie powodów
jest niezasadne w wyniku porównania obecnych dochodów powodów
uzyskiwanych od pozwanego i od ZUS z legalnymi dochodami z tytułu
wynagrodzenia za pracę w firmie R. – B. w wysokości brutto 900 złotych
miesięcznie, w zakresie zaś niematerialnym roszczenie powodów oparte na treści
art. 446 § 3 k.c. zostało w istocie pochłonięte (a co najmniej złagodzone zostało
pogorszenie ich sytuacji życiowej ) przez prawie w całości uwzględnione roszczenie
powodów o zadośćuczynienie.
Z podobnych przyczyn Sąd Okręgowy nie uwzględnił opartego na podstawie art.
446 § 2 k.c. powództwa w zakresie rent uznając, że przyznane przez pozwanego
renty oraz świadczenia z ZUS wyrównały utratę legalnych dochodów uzyskiwanych
przez G. C.
Sąd Okręgowy uznał za usprawiedliwione w znacznej części, oparte na
treści art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c., roszczenie powodów o zadośćuczynienie
pieniężne za doznaną krzywdę. Podkreślił, że powodowie nie otrzymali z tego tytułu
5
od pozwanego jakiegokolwiek świadczenia, a wypłacone tytułem odszkodowania
kwoty nie mogły być uwzględnione przy ustalaniu wysokości należnego
zadośćuczynienia. Krzywda powodów polega na utracie osoby najbliższej, na
związanym z tym osamotnieniu i zachwianiu poczucia bezpieczeństwa. Zmarły był
osobą zaradną, której aktywność i działania przynosiły wymierne korzyści całej
rodzinie. Z chwilą śmierci G. C. nierealna stała się budowa domu. Brak jego
wsparcia będzie rzutował na życie jego żony i dzieci. E. C. została sama w sytuacji
obiektywnie trudnej. Jej poczucie stabilności i bezpieczeństwa zostało zburzone,
tym bardziej, że jest odpowiedzialna również za los swoich dzieci. Po śmierci męża
wystąpiły u niej zaburzenia adaptacyjne pod postacią reakcji depresyjnej.
Dolegliwości te nie ustały do tej pory. Z drugiej strony Sąd podniósł, że E.C. może
liczyć na pomoc materialną i niematerialną swojej rodziny, co w pewnym stopniu
niewątpliwie łagodzi jej ból i utratę męża. U dzieci, mimo traumatycznych przeżyć
spowodowanych śmiercią ojca, biegli nie stwierdzili trwałych następstw
medycznych tego zdarzenia. Mając to wszytko na uwadze Sąd Okręgowy uznał, że
dla złagodzenia krzywdy powódki E. C. adekwatna jest kwota zadośćuczynienia w
wysokości 180.000 złotych. Po uwzględnieniu, na podstawie art. 362 k.c.,
przyczynienia się G. C. do wypadku w 1/5 części ostatecznie zasądzona kwota
wyniosła 144.000 złotych. W przypadku pozostałych powodów Sąd Okręgowy
zasądził na ich rzecz kwoty po 20.000 złotych podkreślając wynikające z treści art.
321 k.p.c. związanie żądaniami w tym zakresie. O zwrocie kosztów pogrzebu Sąd
orzekł na podstawie art. 446 § 1 k.c. a w zakresie kosztów leczenia powódki E. C. i
A. C. uwzględnił na podstawie art. 444 § 1 k.c. tylko te z nich, które pozostają w
związku przyczynowym ze śmiercią G. C.
Wyrok Sąd Okręgowego zaskarżyły obie strony. Powodowie wnieśli apelację
od wyroku oddalającego ich powództwa. Pozwany zaskarżył wyrok w części
uwzględniającej powództwo w kwocie 106.786,51 złotych w tym zasądzonych
na rzecz powódki E. C.: kwoty 104.000 złotych tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego oraz kwoty 2.789,51 złotych tytułem zwrotu kosztów pogrzebu
wnosząc o zmianę zaskoczonego wyroku w tej części przez oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 10 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny z apelacji pozwanego
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną na rzecz powódki E. C. w
6
jego punkcie pierwszym kwotę zadośćuczynienia obniżył do sumy 80.000 złotych z
ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia zapłaty zaś zasądzoną
w punkcie trzecim wyroku kwotę tytułem zwrotu kosztów pogrzebu obniżył do
wysokości 10.707,76 złotych. Sąd Apelacyjny oddalił w pozostałej części apelację
pozwanego oraz w całości oddalił apelację powodów.
Sąd Apelacyjny uznał ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy
za prawidłowe i przyjął je za własne. Nie podzielił zarzutów apelacji powodów.
Podkreślił, że powodowie wyraźnie sprecyzowali swoje roszczenia co do
odszkodowania i zadośćuczynienia na rozprawie dnia 10 lutego 2011 r. i nie miały
one charakteru roszczeń ewentualnych ani alternatywnych, a wobec tego sąd nie
mógł wyrokować inaczej, nie narażając się na naruszenie art. 321 k.p.c.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej co do nieuwzględnienia
dochodów, jakie uzyskiwał G. C. z tytułu pracy „na czarno” za granicą i związanego
z tym oddalenia powództwa w zakresie odszkodowania przewidzianego w art. 446
§ 3 k.c. oraz renty dochodzonej na podstawie art. 446 § 2 k.c. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, nie ma znaczenia otwarcie w ostatnim czasie niektórych rynków
pracy w państwach Unii Europejskiej dla pracowników z Polski. Trudno bowiem w
takiej sytuacji dokonywać wyliczenia renty i odszkodowania kierując się wyłącznie
hipotetycznymi możliwościami zarobkowymi osób, które podjęłyby się legalnej
pracy za granicą. Jest to zdaniem Sądu założenie całkowicie nieprzystające do
realiów sprawy.
Sąd Apelacyjny podzielił zarzut apelacji pozwanego i uznał za rażąco
wygórowane przyznane zadośćuczynienie pieniężne. Zdaniem Sądu, odpowiednia
do doznanej krzywdy w wyniku utraty męża jak i uwzględniająca aktualne stosunki
majątkowe społeczeństwa jest kwota 100.000 złotych. W rozpoznawanej sprawie
nie było nadzwyczajnych okoliczności, które uzasadniałyby przyznanie znacznie
wyższego zadośćuczynienia aniżeli przyznawane w innych tego typu sprawach
w niniejszym sądzie. E.C. jest osobą młodą, zdolną do pracy, zaburzenia
depresyjno-lękowe związane ze śmiercią męża mają niewielkie nasilenie, korzysta
ze wsparcia najbliższej rodziny. Dzieci G. C. uzyskały stosowne zadośćuczynienia
we własnym zakresie. Na wysokość należnego powódce świadczenia nie mogą
mieć wpływu kwoty zadośćuczynień przyznanych osobom bliskim ofiar katastrof
7
lotniczych w Smoleńsku i Mirosławcu. Sąd zwrócił uwagę, że są to świadczenia
wypłacane dobrowolnie przez Skarb Państwa i zarówno sposób ich wypłaty (po
równo) jak i ich wysokość w zasadniczy sposób odbiega od dotychczasowej
praktyki sądowej w tym zakresie. Sąd Apelacyjny uznał za odpowiednią tytułem
zadośćuczynienia kwotę 100.000 złotych i dlatego uwzględniając wielkość
przyczynienia się poszkodowanego zmienił w tej części wyrok Sądu pierwszej
instancji i obniżył zasądzoną dotychczas kwotę do sumy 80.000 złotych, płatnej z
odsetkami ustawowymi liczonymi od dnia 18 czerwca 2006 r., czyli z upływem 30
dni od chwili zawiadomienia pozwanego o wypadku. Sąd Apelacyjny uwzględnił
także apelację pozwanego przez pomniejszenie przyznanego zwrotu kosztów
pogrzebu o 1/5 część w związku z przyczynieniem się poszkodowanego do szkody.
Powódka E. C. wniosła skargę kasacyjną. Zaskarżyła wyrok
Sądu Apelacyjnego w części jej dotyczącej wysokości zadośćuczynienia i oddalenia
powództwa w zakresie żądania zasądzenia odszkodowania. Powódka oparła
skargę kasacyjną na obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzuciła
naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. a także art. 227, 233 oraz 322
k.p.c. Według skarżącej Sąd Apelacyjny dopuścił się również naruszenia przepisów
prawa materialnego tj. art. 5 k.c. oraz art. 446 § 2 i 3 k.c.
Powołując się na te zarzuty powódka wniosła o zmianę zaskarżonego
wyroku i zasądzenie na jej rzecz kwoty 150.000 złotych tytułem zadośćuczynienia
za doznaną krzywdę z ustawowymi odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. do dnia
zapłaty oraz kwoty 100.000 złotych tytułem odszkodowania z ustawowymi
odsetkami od dnia 18 czerwca 2006 r. ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego i poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, jak to określono w
skardze „w zakresie E. C”. W skardze kasacyjnej powódka złożyła wniosek o
przyjęcie jej do rozpoznani w zakresie kryteriów stosowania art. 5 k.c. a także jego
wykładni w odniesieniu do małoletnich dzieci poszkodowanego, zmarłego w wyniku
czynu niedozwolonego. Z uwzględnieniem tego wniosku skarżąca połączyła
kolejny, zawarty w skardze kasacyjnej, wniosek o uchylenie w całości wyroku Sądu
Apelacyjnego i przekazanie temu sądowi sprawy do ponownego rozpoznania.
8
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wobec treści zarzutów i wniosków skargi kasacyjnej, wymaga przede
wszystkim odniesienie się do zakresu zaskarżenia wyroku Sądu drugiej instancji.
Zgodnie z treścią art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy może rozpoznać skargę
kasacyjną tylko w granicach zaskarżenia. Wnosząca skargę kasacyjną wyraźnie
wskazała, że składa skargę kasacyjną w części dotyczącej zasądzonej na jej rzecz
wysokości zadośćuczynienia i oddalenia jej powództwa o odszkodowanie.
Temu zakresowi zaskarżenia odpowiada zarówno wartość przedmiotu zaskarżenia
wskazana w skardze kasacyjnej, jak również zakres zmian zaskarżonego wyroku,
o które wnosiła powódka. Powódka przed Sądem pierwszej instancji dochodziła
tytułem jednorazowego odszkodowania kwoty 100.000 złotych oraz tytułem
zadośćuczynienia pieniężnego kwoty 150.000 złotych. Sąd Apelacyjny z apelacji
pozwanego zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że obniżył
przyznane powódce E. C. zadośćuczynienie do kwoty 80.000 złotych oraz oddalił w
całości apelację powodów, w tym także apelację powódki E. C. od wyroku
oddającego jej powództwo o jednorazowe odszkodowanie w kwocie 100.000
złotych. Jak widać, nieuwzględnione na rzecz powódki E. C. roszczenia z tytułu
jednorazowego odszkodowania i zadośćuczynienia obejmowały odpowiednio
100.000 złotych oraz 70.000 złotych. Dlatego powódka wskazała kwotę 170.000
złotych jako wartość przedmiotu zaskarżenia skargą kasacyjną i stosownie do tej
kwoty wniosła o uchylenie i zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego.
Wskazane granice zaskarżenia wyznaczają zarazem zakres przedmiotowy
rozpoznania skargi kasacyjnej. Jak wynika z wcześniejszych rozważań, poza
zakresem zaskarżenia skargą kasacyjną pozostało rozstrzygnięcie Sądu drugiej
instancji odnoszące się do wydanego w pierwszej instancji wyroku odnośnie renty.
Dlatego już w tym miejscu trzeba podnieść, że bezprzedmiotowe są zawarte
w skardze kasacyjnej zarzuty dotyczące naruszenia podstawie art. 446 § 2 k.c.
także w łączności z art. 322 k.p.c.
Nie zostały też spełnione przesłanki do rozpoznania skargi kasacyjnej
w szerszym zakresie podmiotowym, wobec innych powodów, którzy nie wnieśli
skargi kasacyjnej. Taką podstawę mógłby stanowić art. 378 § 2 k.p.c., stosowany
9
w postępowaniu kasacyjnym w związku z treścią art. 39821
k.p.c. Przepis ten jest
odstępstwem od zasady związania granicami zaskarżenia (w aspekcie
podmiotowym) w postępowaniu apelacyjnym. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 4 sierpnia 2009 r. (I UK 71/09, niepubl.) takie samo związanie
granicami zaskarżenia obowiązuje w postępowaniu kasacyjnym i odstępstwo od
tego związania wynikające z art. 378 § 2 k.p.c. nie pozostaje w sprzeczności
z istotą postępowania kasacyjnego. Odpowiednikiem obecnego art. 378 § 2 k.p.c.
był art. 381 d. k.p.c. (rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 20 listopada 1930 r.
t.j. Dz. U. z 1950 r., nr 43, poz. 394), dopuszczający rozpoznanie z urzędu przez
sąd rewizyjny sprawy w stosunku do osób, które orzeczenia nie zaskarżyły, gdy
będące przedmiotem sporu prawa i obowiązki były wspólne także dla tych osób
albo gdy były oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej. Regulujący
następnie tę kwestię art. 384 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks
postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296) przewidywał w tych samych
okolicznościach rozpoznanie z urzędu apelacji przez sąd drugiej instancji na rzecz
współuczestnika, który wyroku nie zaskarżył. Istotna zmiana modelu postępowania
cywilnego, przywracająca działanie zasady kontradyktoryjności, wprowadzona od
1 lipca 1996 r. na podstawie ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie ustawy
Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 434, poz. 189), objęła także wyjątkowe
rozwiązanie zawarte w art. 384 k.p.c. Dotychczasowa jego treść została
przeniesiona początkowo do § 3 art. 378 k.p.c. a później do § 2 tego artykułu.
Przewidziana w dawnym art. 384 k.p.c. możliwość działania z urzędu przez sąd
odwoławczy, obejmująca wszystkie przypadki współuczestnictwa materialnego
z art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c., ograniczona została jedynie do sytuacji, w której będące
przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki tych współuczestników są dla nich
wspólne.
Podstawę prawną dochodzonych przez powodów roszczeń stanowiły art.
446 § 3 oraz art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c., które przyznają każdemu
z najbliższych członków rodziny zmarłego poszkodowanego odpowiednio
roszczenie odszkodowawcze, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne
pogorszenie ich sytuacji życiowej a także roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne
za doznane krzywdy w związku ze śmiercią osoby najbliższej. Powodów łączy
10
współuczestnictwo materialne określone w art. 72 § 1 pkt 1 in fine k.p.c.,
wynikające nie ze wspólności praw ale z oparcia praw każdego z powodów
do stosownego odszkodowania i zadośćuczynienia na tej samej podstawie
faktycznej i prawnej (zob. m. in. postanowienia z dnia 10 maja 2006 r., III CZ
24/06, niepubl.; z dnia 13 grudnia 2011 r., IV CSK 377/11 niepubl.; z dnia
23 listopada 2010 r., V CSK 227/10, niepubl.). Jest to zatem ten rodzaj czynnego
współuczestnictwa materialnego, które nie uprawnia na podstawie 378 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 39821
k.p.c. do odstąpienia od zasady związania granicami skargi
kasacyjnej.
Rozpoznanie skargi powódki w granicach zaskarżenia należy rozpocząć od
oceny zarzutów naruszenia przepisów postępowania. Skarżąca powołując się na
podstawę kasacyjną wskazaną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzuciła naruszenie art.
227 i 233 k.p.c. przez niezasadne przyjęcie, że G. C. zamierzał stale pracować
nielegalnie, a z drugiej strony przyjęcie, że jego jedynym legalnym dochodem przed
śmiercią była praca w firmie R. co, pomimo że jest wewnętrznie sprzeczne,
stanowiło podstawę odmowy uwzględnienia w całości powództwa. Tak
skonstruowany zarzut naruszenia przepisów postępowania nie może odnieść
zamierzonego skutku, już tylko ze względu na treść art. 3983
§ 3 k.p.c.
stanowiącego, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów. Przepis ten wprawdzie nie wskazuje
expressis verbis konkretnych przepisów, których naruszenie, w związku z
ustalaniem faktów i przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być
przedmiotem zarzutów wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak
wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c. Właśnie ten przepis określa kryteria
oceny wiarygodności i mocy dowodów (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
26 kwietnia 2006 r. V CSK 11/06, niepubl.; z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 579/07,
niepubl.; z dnia 19 października 2010 r., II PK 96/10, niepubl.; z dnia 24 listopada
2010 r., I UK 128/10, niepubl.).
Jak trafnie podniósł Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia
9 września 2011 r. ( I CSK 248/11, niepubl.), art. 227 k.p.c. ma zastosowanie przed
podjęciem rozstrzygnięć dowodowych i uprawnia sąd do selekcji zgłoszonych
dowodów, jako skutku przeprowadzonej oceny istotności okoliczności faktycznych,
11
których wykazaniu dowody te mają służyć. W konsekwencji twierdzenie, że przepis
ten został naruszony przez sąd rozpoznający sprawę ma rację bytu tylko w sytuacji,
gdy wykazane zostanie, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności niemające
istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła
mieć wpływ na wynik sprawy, a jego pośrednie naruszenie może polegać na
odmowie przeprowadzenia przez sąd dowodu z uwagi na powołanie go do
udowodnienia okoliczności niemających istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia
w sytuacji, kiedy ocena ta była błędna (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
4 listopada 2008 r., II PK 47/08, niepubl.; z dnia 11 maja 2005 r., III CK 548/04,
niepubl. a także postanowienie z dnia 23 stycznia 2001 r., IV CKN 970/00,
niepubl.). Jeśli zaś nie przywołano w skardze kasacyjnej tej przyczyny odmowy
przeprowadzenia dowodu, sam art. 227 k.p.c. nie może być podstawą skargi
kasacyjnej bez równoczesnego powołania uchybienia innym (ze wskazanych wyżej
względów – poza art. 233 k.p.c.) przepisom postępowania dowodowego np. art.
217 § 2 k.p.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2011 r., I CSK
237/10, nie publ.; z dnia 6 października 2009 r., II UK 47/09, nie publ. i z dnia
12 lutego 2009 r., III CSK 272/08, nie publ.).
Za bezzasadny należy uznać zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., który to
przepis określa elementy uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji.
Jak przyjmuje się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zarzut naruszenia art. 328
§ 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. podniesiony w ramach podstawy
kasacyjnej z art. 3983 § 1 pkt 2 k.p.c. może być uwzględniony tylko wyjątkowo, gdy
treść uzasadnienia zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku jest tego rodzaju,
że uchyla się spod kontroli Sądu Najwyższego w ramach skargi kasacyjnej (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, niepubl., wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepubl., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 października 2005 r., IV CK 122/05, niepubl., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP z 2003 r., nr 7,
poz. 182). Według art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnienie wyroku powinno zawierać
wskazanie podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Przepis ten ma
odpowiednie zastosowanie do uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji ( art. 391
§ 1 k.p.c.) a wobec tego, poza obowiązkiem odniesienia się do wszystkich zarzutów
12
apelacji, w przypadku, kiedy sąd drugiej instancji dokonuje merytorycznej zmiany
zaskarżonego wyroku powinien również wskazać podstawę faktyczną i prawną
dokonanej zmiany. Wymagania to spełnia zaskarżone orzeczenie. Sąd drugiej
instancji wskazał jakimi względami kierował się obniżając przyznane powódce na
podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne. Ocena, czy
uwzględnione przez Sąd drugiej instancji okoliczności tj. młody wiek powódki, jej
zdolność do pracy, niewielkie nasilenia zaburzeń depresyjno – lękowych
pozostających w związku ze śmiercią męża, korzystanie ze wsparcia najbliższej
rodziny, uzyskanie stosownego zadośćuczynienia przez dzieci powódki a także
odwołanie się do wysokości tych samych świadczeń przyznawanych w innych tego
sprawach stanowią wystarczającą podstawę do uznania dotychczasowego
zadośćuczynienia za rażąco wygórowane i obniżenia jego wysokości do kwoty
80.000 złotych, może być kwestionowana w ramach postawy naruszenia prawa
materialnego tj. art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. W skardze kasacyjnej nie
podniesiono zarzutu naruszenia tych przepisów.
Ze względu na wskazane wyżej granice zaskarżenia rozpoznanie
zasadności zarzutów naruszenia prawa materialnego może obejmować tylko
zarzuty naruszenia art. 5 i 446 § 3 k.c.
Bezpodstawnie zarzuca się w skardze kasacyjnej naruszenie art. 5 k.c.
w związku z art. 446 § 3 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie
i odmowę wypłaty jakiegokolwiek odszkodowania powódce. Według utrwalonej
w orzecznictwie i akceptowanej w piśmiennictwie zasady, art. 5 k.c. może stanowić
jedynie środek obrony a nie podstawę powództwa. Nie może wobec tego być
samodzielną podstawą powstania i nabycia prawa podmiotowych (zob. m.in. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2002 r., I CKN 934/00, niepubl.; z dnia 19 lutego
2004 r., IV CK 85/03, niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia
8 października 2010 r., VI ACa 1047/09, niepubl.).
Słusznie natomiast zarzuca się w skardze kasacyjne naruszenie art. 446 § 3
k.c., wymienionego samodzielnie jak i obok art. 5 k.c., przez jego niezastosowanie
prowadzące do oddalenia powództwa o zasądzenie stosownego odszkodowania
z powodu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej powódki. Celem tego
13
uregulowania jest chociażby częściowe zrekompensowanie uszczerbku w postaci
znacznego pogorszenia sytuacji życiowej, będącego następstwem zdarzenia,
w którym poniósł śmierć najbliższy członek rodziny. Odszkodowanie to
ma szczególny charakter, polegający na dążeniu do naprawienia szkody
majątkowej, która jest ściśle powiązana z krzywdą niemajątkową, a ponadto obie
postacie tych szkód wzajemnie negatywnie na siebie oddziałują. Ustanowienie
szczególnej regulacji zawartej w art. 446 § 4 k.c. a przede wszystkim aprobowana
w orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszczalność przyznania na podstawie
art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. najbliższemu członkowi rodziny zmarłego
zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego, jakim jest relacja ze zmarłym
najbliższym członkiem rodziny, także wtedy, gdy śmierć wskutek uszkodzenia ciała
lub wywołania rozstroju nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r., wyłącza potrzebę
uwzględniania tej krzywdy w ramach odszkodowania należnego na podstawie art.
446 § 3 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK
307/09, OSNC 2010/C/91 a także uchwały Sądu Najwyższego z dnia
22 października 2010 r., III CZP 76/10, Biul. SN 2010, nr 10, s. 11 oraz z dnia
13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 4, poz. 32). Przy ustalaniu tego
odszkodowania podlegają jednak rozważeniu inne czynniki niematerialne, niż
uwzględnione przy zastosowaniu art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c.
Ocena pogorszenia sytuacji w związku ze śmiercią osoby najbliższej, od
której zależy zastosowanie art. 446 § 3 k.c. powinna być prowadzona w oparciu
o szczegółową analizę położenia, w jakim znajduje się osoba uprawniona,
z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które mają wpływ na jej warunki
(trudności) życiowe, wiek, stopień samodzielności życiowej, stosunki rodzinne
i majątkowe, warunki wychowawcze oraz przeprowadzenie porównania z sytuacją,
w jakiej znalazłby się uprawniony, gdyby nie śmierć osoby bliskiej. Znaczne
pogorszenie zależne jest od rozmiarów ujemnych następstw o charakterze
majątkowym i niemajątkowych (z poczynionym wyżej zastrzeżeniem), nie tylko już
istniejących, ale dających się przewidzieć w przyszłości na podstawie zasad
doświadczenia życiowego. Wykładnia art. 446 § 3 k.c. wymaga zarówno właściwej
oceny okoliczności istotnych dla ustalenia odszkodowania, jak i właściwego,
w odniesieniu do tych okoliczności, określenia sumy odszkodowania, które powinno
14
stanowić adekwatne, realnie odczuwalne przysporzenie. Celem tego świadczenia
jest umożliwienie uprawnionemu przystosowania się do zmienionych warunków.
Pomimo sygnalizowanych przez Sąd drugiej instancji trudności z uzyskaniem
precyzyjnego dowodu, co do wielkości szkody majątkowej związanej
z pogorszeniem sytuacji życiowej osób bliskich, trzeba podnieść, że do istotnych
okoliczności pozwalających określić rozmiar uszczerbku majątkowego należą
rzeczywiście uzyskiwane oraz potencjalne dochody osoby zmarłej. W tym zakresie
słusznie zarzuca się w skardze kasacyjnej zupełne pominięcie dochodów zmarłego
z tytułu jego pracy za granicą, a przyjęcie jako podstawy oceny jedynie zarobków,
jakie miał uzyskać G. C. na podstawie umowy o pracę, zawartej kilkanaście dni
przed śmiercią. Zmarły był tą osobą, która stanowiła oparcie finansowe rodziny. Od
jego zapobiegliwości i zaradności zależały wszystkie dochody rodziny. Ustalony
stan faktyczny jednoznacznie wskazuje, że warunki życiowe powódki po śmierci
męża uległy znacznemu pogorszeniu. Dowodzi tego szereg okoliczności, które
ustalił Sąd, a wśród nich zaprzestanie, czy przerwanie budowy domu
mieszkalnego. Sąd przyjmując ten stan rzeczy, odmawiając ostatecznie przyznania
stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c., sprzeciwił się
uwzględnieniu dochodów uzyskiwanych przez poszkodowanego z pracy za granicą
uznając je za „nielegalne”. Według Sądu, sprzeciwiają się temu zasady współżycia
społecznego, które stoją na przeszkodzie czerpaniu przez osoby formalnie
uprawnione korzyści ze sprzeciwiającego się porządkowi prawnemu postępowaniu
zmarłej osoby bliskiej.
Stanowisko to zostało słusznie zakwestionowane w skardze kasacyjnej.
Nie można zgodzić się z tym, że dochody z pracy za granicą, które uzyskiwał
i miał zamiar dalej uzyskiwać G. C., nie mogą być w żaden sposób uwzględnione
przy ocenie stopnia pogorszenia sytuacji życiowej osób dla niego najbliższych
zwłaszcza, iż ten sam Sąd ustalił, że praca w kraju miała jedynie przejściowy
charakter, a G. C. zamierzał nadal pracować za granicą. Osiągane w ten sposób
dochody pozwalały i pozwalałyby utrzymać rodzinę na wysokim poziomie.
Spełnianie przynoszących dochód świadczeń, także charakterystycznych dla
stosunku pracy, zarówno w kraju jak i poza jego granicami, samo w sobie nie
narusza prawa. Wymagało jedynie zachowania odpowiednich procedur
15
legalizujących zatrudnienie, pod rygorem zastosowania sankcji właściwych prawu
karnoskarbowemu. Natomiast zalegalizowanie tego stanu rzeczy łączyłoby się z
koniecznością odprowadzania odpowiednich świadczeń publicznoprawnych, a to
miałoby wpływ jedynie na wysokość uzyskiwanego dochodu, ale nie prowadziłoby
do zupełnej utraty uzyskiwanych świadczeń.
W nawiązaniu do dotychczasowych rozważań trzeba także podkreślić,
że pogorszenie sytuacji życiowej, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c. polega nie
tylko na pogorszeniu obecnej sytuacji materialnej, ale obejmuje także przyszłe
szkody majątkowe polegające na utracie realnej możliwości polepszenia warunków
życia w przyszłości, często nieuchwytne lub trudne do obliczenia niemniej
prowadzące do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej osoby najbliższej (zob.
także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, niepubl.;
wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 sierpnia 2006 r. I ACa 227/06, OSA
2008/3/15). W wyroku z dnia 19 kwietnia 2001 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach
(sygn. akt I ACa 23/0 Wokanda 2002/7-8/77) trafnie podniósł, że ocena, czy
nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji członków rodziny zmarłego nie może
odnosić się wyłącznie do stanu z dnia śmierci poszkodowanego, ale musi
prowadzić do porównania hipotetycznego stanu odzwierciedlającego sytuację,
w jakiej w przyszłości znajdowaliby się bliscy zmarłego, do sytuacji, w jakiej
znajdują się w związku ze śmiercią poszkodowanego.
W skardze kasacyjnej zarzuca się naruszenie art. 446 § 3 k.c. przez jego
niezastosowanie także dlatego, że według Sądu powódka powinna minimalizować
szkodę przez podjęcie zatrudnienia. Tego argumentu nie podtrzymał jednak Sąd
drugiej instancji opierając oddalenie apelacji skierowanej do odmowy przyznania
jednorazowego stosownego odszkodowania, wyłącznie na nieuwzględnieniu
dochodów zmarłego uzyskiwanych z pracy za granicą. Nie ma zatem podstaw do
oceny tego zarzutu skargi kasacyjnej.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej oddalenia apelacji powódki od
wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego w całości powództwo o zasądzenie
stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c. oraz w części
16
rozstrzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego pomiędzy powódką
a pozwanym i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego Sądowi drugiej
instancji. Jednocześnie Sąd Najwyższy, ze wskazanych wyżej przyczyn,
na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił apelację powódki w pozostałej części.
jw