Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 648/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
SSN Dariusz Zawistowski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa L. -
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko Skarbowi Państwa – Prezesowi Sądu Okręgowego o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 20 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił
apelację strony powodowej od wyroku Sądu pierwszej instancji oddalającego
powództwo L. spółki z o.o. przeciwko Skarbowi Państwa – Prezesowi Sądu
Okręgowego o odszkodowanie w kwocie 58 392,14 zł stanowiącej koszty
postępowania egzekucyjnego, które poniosła strona powodowa w wyniku, jej
zdaniem, bezpodstawnego, nadania klauzuli wykonalności przez Sąd Okręgowy
nakazowi zapłaty wydanemu przeciwko powódce, mimo wysłania go na
niewłaściwy adres, nie figurujący w rejestrze przedsiębiorców, lecz błędnie podany
w pozwie.
Sądy ustaliły między innymi, że strona powodowa została w lutym 2005 r.
pozwana przez D. F. o zapłatę w postępowaniu nakazowym kwoty 1 065 808,24 zł.
W pozwie wskazano jej adres w P. przy ul. T. 2 zaś do pozwu dołączono odpis
KRS, z którego wynikało, że ma ona siedzibę w W. przy ul. J. 82, a zmiana siedziby
została zarejestrowana w 2004 r.
Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty zgodny z żądaniem pozwu i nakazał
jego doręczenie na adres strony pozwanej wskazany w pozwie. Po dwukrotnym
awizowaniu uznał nakaz za doręczony i w dniu 23 maja 2005 r. nadał mu klauzulę
wykonalności. Na podstawie tego tytułu wykonawczego komornik na wniosek D. F.
wszczął postępowanie egzekucyjne przeciwko powodowej spółce i wyegzekwował
z jej rachunku bankowego kwotę 262 047,90 zł oraz kwotę 57 096,90 zł naliczoną i
pobraną tytułem opłaty egzekucyjnej.
Wskutek zażalenia powodowej Spółki Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
2 czerwca 2005 r. uchylił postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności
przedmiotowemu nakazowi zapłaty. Postanowieniem z dnia 6 czerwca 2005 r.
komornik zawiesił postępowanie egzekucyjne i ustalił koszty dotychczasowego
postępowania na kwotę 57 096,90 zł, a w dniu 13 stycznia 2006 r. umorzył
postępowanie egzekucyjne. Przedmiotowy nakaz zapłaty, w wyniku uwzględnienia
zarzutów strony powodowej, został wyrokiem Sądu Okręgowego w całości uchylony
a powództwo oddalone.
3
Sąd Rejonowy oddalając powództwo oparte, jak wskazał, na art. 417 k.c.
uznał, że działanie strony pozwanej nie było bezprawne, natomiast Sąd Okręgowy
oddalając apelację strony powodowej stwierdził, że nie ma normalnego związku
przyczynowego między działaniem strony pozwanej polegającym na uznaniu za
doręczony przez awizo przedmiotowego nakazu zapłaty wysłanego na adres
wskazany w pozwie i rozpoczęciem w oparciu o ten nakaz postępowania
egzekucyjnego, a szkodą strony powodowej.
Sąd drugiej instancji wskazał, że roszczenie wywodzone z art. 417 k.c. nie
przysługuje, jeżeli strona domagająca się odszkodowania zrezygnowała z podjęcia
działań, mających na celu korektę nieprawidłowego rozstrzygnięcia, do których jest
uprawniona z mocy prawa. Stwierdził, że strona powodowa nie zaskarżyła
postanowienia komornika o ustaleniu kosztów postępowania egzekucyjnego,
a zatem nie podjęła żadnych przysługujących jej działań pozwalających na kontrolę
sądową orzeczenia o kosztach postępowania egzekucyjnego, czym doprowadziła
do przerwania łańcucha przyczynowo-skutkowego między szkodą a działaniem
Sądu Okręgowego, któremu przypisuje znamię bezprawności, polegającym na
doręczeniu nakazu zapłaty na adres wskazany w pozwie. W wyniku tego
zaniechania strony powodowej nie doszło do zdarzeń prawnych mogących
szkodzie zapobiec i w tej sytuacji, zdaniem Sądu Okręgowego, powódka nie może
domagać się odszkodowania od Skarbu Państwa skoro nie skorzystała najpierw
z uprawnienia do kontroli sądowej decyzji organu egzekucyjnego rodzących
szkodę w jej majątku. Ponieważ w sprawie nie zaistniała przesłanka w postaci
związku przyczynowego między szkodą powoda wynikającą z zapłacenia kosztów
egzekucyjnych a wydaniem i doręczeniem orzeczenia Sądu Okręgowego,
odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa nie powstała i w tej sytuacji,
zdaniem Sądu Okręgowego, bezprzedmiotowe jest ustalanie, czy wydanie nakazu
zapłaty i doręczenie go na adres strony powodowej wskazany w pozwie było
działaniem bezprawnym. Z tych względów za bezprzedmiotowe uznał Sąd także
zarzuty apelacyjne dotyczące naruszenia przepisów postępowania, gdyż miały one
na celu wykazanie bezprawności działania Skarbu Państwa. Stwierdził, że
argumenty przedstawione w tych zarzutach strona powodowa powinna zgłosić
w zażaleniu na postanowienie komornika o ustaleniu kosztów postępowania
4
egzekucyjnego, gdyż w istocie kwestionuje nielojalne postępowanie wierzyciela,
który podał nieaktualny adres dłużnika, co zdaniem Sądu Okręgowego, stanowi
rażące naruszenie zasady lojalności wobec strony przeciwnej i jako takie jest
niewątpliwie okolicznością uzasadniającą obciążenie kosztami postępowania
egzekucyjnego wierzyciela zamiast dłużnika, gdyż zasada odpowiedzialności
dłużnika za koszty egzekucji zawarta w art. 770 k.p.c. doznaje wielu ograniczeń
szeroko omówionych w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 417 § 1 k.c. przez
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że do prawidłowej oceny odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa wystarczająca jest ocena istnienia lub
nieistnienia związku przyczynowego, bez konieczności uprzedniego badania
bezprawności działania i szkody oraz art. 361 § 1 k.c. przez błędną wykładnię
polegająca na przyjęciu, że nie zaskarżenie przez stronę powodową postanowienia
komornika o obciążeniu jej kosztami postępowania egzekucyjnego przerwało
łańcuch przyczynowo – skutkowy między działaniem Sądu Okręgowego
polegającym na doręczeniu powódce nakazu zapłaty na niewłaściwy adres
a powstałą szkodą wynikającą z konieczności poniesienia przez nią kosztów
postępowania egzekucyjnego.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 770 k.p.c. przez
przyjęcie, że nieprawidłowe działanie wierzyciela polegające na podaniu w pozwie
nieaktualnej siedziby dłużnika niewątpliwie uzasadnia obciążenie wierzyciela
kosztami postępowania egzekucyjnego.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz ewentualnie także wyroku
Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego, o zasądzenie których
wnosiła.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Odpowiedzialność deliktowa Skarbu Państwa, oparta na art. 417 k.c. i art.
4171
k.c., powstaje wówczas, gdy spełnione są łącznie jej trzy ustawowe
przesłanki: bezprawność działania lub zaniechania sprawcy, szkoda oraz normalny
związek przyczynowy między bezprawnym zachowaniem sprawcy a szkodą.
Nie ulega wątpliwości, że kolejność badania przez sąd powyższych
przesłanek nie może być dowolna. W pierwszej kolejności konieczne jest ustalenie
działania (zaniechania), z którego, jak twierdzi poszkodowany, wynikła szkoda oraz
dokonanie oceny jego bezprawności, następnie ustalenie czy wystąpiła szkoda
i jakiego rodzaju i dopiero po stwierdzeniu, że obie te przesłanki zachodzą,
możliwe jest zbadanie istnienia między nimi normalnego związku przyczynowego
(porównaj wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2001 r. I PKN 361/00,
OSNP 2003/3/62). Związek przyczynowy jest bowiem związkiem między
określonymi zdarzeniami, a zatem badanie jego istnienia jest możliwe tylko
wówczas, gdy stwierdzi się wystąpienie tych zdarzeń. Kreując odpowiedzialność
odszkodowawczą z tytułu czynu niedozwolonego ustawodawca normatywnie
określił między jakimi zdarzeniami ma zachodzić normalny związek przyczynowy,
by odpowiedzialność ta powstała. Jak wskazano wyżej są to: bezprawne, a więc
sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego działanie (zaniechanie)
sprawcy oraz szkoda, w rozumieniu określonym w art. 361 § 2 k.c. Związek
przyczynowy jaki ma wystąpić między tymi zdarzeniami jest także związkiem
normatywnym, a nie zwykłym związkiem przyczynowo – skutkowym. Ma to być
bowiem wskazany w art. 361 § 1 k.c. normalny (adekwatny) związek, występujący
wówczas, gdy w łańcuchu kolejnych przyczyn i skutków, mamy do czynienia
z przyczynami, które zazwyczaj (normalnie) wywołują dane skutki. Badaniu
podlega więc, czy taki normalny związek przyczynowy zachodzi między ustalonym
bezprawnym zachowaniem sprawcy a wyrządzoną szkodą. Nie jest zatem możliwe
określenie, czy związek taki występuje, bez uprzedniego ustalenia czy doszło do
określonego, bezprawnego działania oraz czy wyrządzona została szkoda.
Sąd Okręgowy poprzestając na badaniu i ocenie jedynie związku
przyczynowego i uznając za zbędne, wobec jego niestwierdzenia, badanie
bezprawności działania strony pozwanej naruszył więc niewątpliwie art. 417 i art.
361 § 1 k.c., co słusznie zarzuca skarżąca. Nie sposób bowiem ustalić
6
adekwatnego związku przyczynowego albo go odrzucić nie określając uprzednio
czy doszło do zarzucanego bezprawnego zachowania strony pozwanej oraz do
szkody strony powodowej. O ile w odniesieniu do szkody w zasadzie nie było, jak
się zdaje sporne, że są nią poniesione przez stronę powodową koszty
postępowania egzekucyjnego i można uznać, iż także Sąd Okręgowy przyjął
istnienie takiej szkody, to kwestia bezprawności działania strony pozwanej była
sporna, a Sąd drugiej instancji nie tylko uznał za zbędne badanie tej przesłanki,
lecz także nie ustalił, jakie działanie czy zaniechanie strony pozwanej ma podlegać
ocenie według tego kryterium. W różnych fragmentach uzasadnienia Sąd
Okręgowy wskazał różne zachowania pozwanego, jako te, które mogły ewentualnie
wywołać lub nie szkodę w postaci poniesienia przez stronę powodową kosztów
postępowania egzekucyjnego (uznanie nakazu zapłaty za doręczony przez awizo,
wysłanie nakazu zapłaty na adres wskazany w pozwie, doręczenie nakazu zapłaty
na adres wskazany w pozwie, wydanie i doręczenie orzeczenia Sądu
Okręgowego). Nie tylko nie została zatem ustalona przesłanka bezprawności, lecz
przede wszystkim nie wiadomo, które działanie lub zaniechanie strony pozwanej
ma być oceniane pod tym kątem, a więc jakie zdarzenie ma być uznane za
przyczynę, przy badaniu jego adekwatnego związku ze szkodą. W konsekwencji
nie można także ocenić, czy podstawę ewentualnej odpowiedzialności deliktowej
pozwanego Skarbu Państwa stanowi art. 417 § 1 k.c. dotyczący odpowiedzialności
za działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej, czy też art. 4171
§ 2 k.c. odnoszący się do odpowiedzialności za wydanie prawomocnego
orzeczenia.
Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego, szkoda w majątku
osoby dotkniętej egzekucją wdrożoną na podstawie wystawionego bezprawnie
tytułu wykonawczego, pozostaje w normalnym związku przyczynowym,
w rozumieniu art. 361 § 1 k.c., z wystawieniem tego tytułu, natomiast okoliczności
takie, jak wybór przez dłużnika wadliwej obrony przed egzekucją i nie skorzystanie
z przysługujących mu środków prawnych należy rozpatrywać jako ewentualną
współprzyczynę powstania szkody lub zwiększenie jej wysokości, a więc
w kategoriach przyczynienia się w rozumieniu art. 362 k.c. (porównaj między
innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1997 r. I CKN 60/97, OSNC
7
1997/11/173, z dnia 11 stycznia 2006 r. III CK 325/05 i z dnia 9 marca 2007 r.
V CSK 452/06 niepubl oraz uchwałę z dnia 7 października 2009 r. III CZP 68/09,
OSNC 2010/4/52).
W rozpoznawanej sprawie zatem przede wszystkim wymagało ustalenia czy
zakwestionowane przez stronę powodową działania i zaniechania strony pozwanej
przy wydawaniu przedmiotowego nakazu zapłaty i tytułu wykonawczego były
bezprawne i czy szkoda w postaci poniesionych kosztów egzekucyjnych pozostaje
w normalnym związku przyczynowym z tymi działaniami. Dopiero ustalenie
powyższych przesłanek pozwoli na ocenę, czy określone zaniechania po stronie
powodowej (nie zaskarżenie postanowienia komornika o ustaleniu kosztów
egzekucyjnych i obciążeniu nimi dłużnika) miały jakikolwiek wpływ na powstanie
szkody, w szczególności czy przerwały związek przyczynowy decydujący
o odpowiedzialności strony pozwanej albo czy stanowiły współprzyczynę szkody.
W tym zakresie na obecnym etapie postępowania można jedynie stwierdzić,
że rację ma również skarżąca zarzucając dowolność oceny Sądu Okręgowego co
do skuteczności zażalenia, które, zdaniem Sądu, powinna wnieść strona powodowa
jako dłużnik na postanowienie komornika obciążające ją kosztami postępowania
egzekucyjnego. Przede wszystkim, jak słusznie wywodzi powódka, brak w sprawie
ustaleń pozwalających na przedstawioną przez Sąd ocenę, że wskazanie w pozwie
przez D. F. nieaktualnego adresu ówczesnej pozwanej „ stanowiło rażące
naruszenie zasady lojalności wobec strony przeciwnej i jako takie jest
bezsprzecznie okolicznością uzasadniającą obciążenie kosztami postępowania
egzekucyjnego zamiast dłużnika- wierzyciela”. Nie ma bowiem żadnych przesłanek
wskazujących, że wierzyciel zachował się rażąco nielojalnie, a więc że umyślnie
i celowo podał w pozwie błędny adres dłużnika, natomiast załączenie do pozwu
odpisu KRS zawierającego prawidłowy adres może wręcz świadczyć o zwykłej
omyłce. W tej sytuacji stwierdzenie, że niewątpliwie zachodziły okoliczności
uzasadniające obciążenie kosztami postępowania egzekucyjnego wierzyciela
zamiast dłużnika nie ma wystarczających podstaw, tym bardziej, że egzekucja,
w czasie której powstał obowiązek uiszczenia jej kosztów, została wszczęta i była
prowadzona na podstawie wystawionego przez Sąd tytułu wykonawczego, którego
prawidłowości komornik nie ma prawa badać (porównaj między innymi uchwały
8
Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1986 r. III CZP 40/86, OSNC 1987/5-6/71,
z dnia 28 lutego 1995 r. III CZP 20/95, OSNC 1995/5/83 i z dnia 19 lipca 1996 r.
III CZP 80/96). Tytuł ten dopiero później został uchylony zaś egzekucja umorzona
na podstawie art. 825 pkt 2 k.p.c., a w świetle jednolitego orzecznictwa Sądu
Najwyższego w takiej sytuacji komornik nie ma podstaw do obciążenia kosztami
postępowania egzekucyjnego wierzyciela, gdyż nie można obciążać go
negatywnymi konsekwencjami uchylenia postanowienia o nadaniu klauzuli
wykonalności skoro zbadanie dopuszczalności nadania takiej klauzuli spoczywa
wyłącznie na sądzie (porównaj między innymi uchwały Sądu Najwyższego z dnia
4 sierpnia 2005 r. III CZP 51/05, OSNC 2006/7-8/115 i z dnia 17 grudnia 2010 r.
III CZP 93/10, OSNC 2011/7-8/80).
Wprawdzie powyższe, słuszne zarzuty skarżąca powołała jako uzasadnienie
kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 770 k.p.c., który nie może być uznany za
skuteczny, gdyż Sąd Okręgowy przepisu tego nie stosował i nie miał obowiązku
stosowania, jednak uzasadniają one także trafny zarzut naruszenia art. 361 § 1
k.c., gdyż podważają ocenę Sądu drugiej instancji o przerwaniu – w wyniku
zaniechania zaskarżenia przez powódkę postanowienia komornika o obciążeniu jej
kosztami postępowania egzekucyjnego – łańcucha przyczynowo – skutkowego
między szkodą a kwestionowanym zachowaniem strony pozwanej. W każdym razie
bez określenia czy i jakie działania strony pozwanej stanowiły działania bezprawne
i czy szkoda strony powodowej wystąpiła jako ich normalne następstwo,
przedwczesne było przesądzanie o konsekwencjach zaniechania wniesienia przez
stronę powodową zażalenia na koszty postępowania egzekucyjnego.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 39821
k.p.c.).
md