Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 39/12
UCHWAŁA
.Dnia 18 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa miasta W.
przeciwko M. sp. z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 lipca 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 7 marca 2012 r.,
"Czy odstąpienie od umowy wzajemnej pozbawia stronę
dokonującą takiego odstąpienia roszczenia o zapłatę przez drugą
stronę kary umownej, zastrzeżonej na wypadek zwłoki lub opóźnienia
za okres poprzedzający odstąpienie od umowy, jeśli strony w umowie
nie zastrzegły prawa dochodzenia tej kary również w przypadku
odstąpienia od umowy, zastrzegły natomiast karę umowną
przysługującą z tytułu odstąpienia od umowy?"
podjął uchwałę:
Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub
opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy
wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę
w związku z odstąpieniem od umowy.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 23 marca 2011 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej M.
spółki z o.o. w W. na rzecz powoda Miasta W. kwotę 607.499 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 30 marca 2010 r. do dnia zapłaty - tytułem kary umownej za
opóźnienie w wykonaniu przez pozwaną robót przewidzianych w umowie z dnia 30
marca 2007 r. - oraz kwotę 100.028 zł z odsetkami ustawowymi od 30 marca 2010
r. do dnia zapłaty, tytułem skapitalizowanych odsetek.
Ustalił, że dnia 30 marca 2007 r. strony - powód jako zamawiający i pozwana
jako wykonawca - zawarły umowę o rozbudowę budynku. Zakończenie budowy
miało nastąpić w terminie 11 miesięcy od dnia przekazania wykonawcy placu
budowy. W umowie (postanowienie zawarte w § 9 ust. 1.3) strony uzgodniły,
że w przypadku, gdy bieżące kontrole postępu robót wykażą, że nie ma możliwości
technicznych wykonania przedmiotu umowy w terminie umownym, a szacowane
przez zamawiającego opóźnienie zakończenia choćby jednego z elementów
przedmiotu umowy z winy wykonawcy przekracza 30 dni w stosunku do terminu
ujętego w harmonogramie rzeczowo-finansowym, zamawiający może odstąpić od
umowy z winy wykonawcy i żądać zapłaty kary umownej, która, zgodnie z § 10 ust.
1.3 umowy, wynosić miała 20% wartości wynagrodzenia umownego brutto.
Ponadto w § 10 ust. 1.1 umowy strony przewidziały kary umowne w wysokości
0,3% wartości wynagrodzenia umownego brutto za każdy dzień opóźnienia
w wykonaniu robót. Ustalony termin wykonania robót nie został dotrzymany.
W związku z zaistniałym opóźnieniem w realizacji robót powód w dniu 4 lipca
2008 r. złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Wcześniej, w dniu 3 lipca
2008 r., oświadczenie o odstąpieniu od umowy złożyła również pozwana.
Pismem z dnia 9 października 2008 r., powód wezwał pozwaną do zapłaty kwoty
605.913 zł tytułem kar umownych z tytułu opóźnienia w realizacji robót. Kwota ta,
mimo wezwania, nie została zapłacona przez pozwaną.
Sąd Okręgowy uwzględnił w znacznej części powództwo, uznając, że powód
był uprawniony do żądania kar umownych na podstawie § 10 ust. 1.1 umowy, gdyż
odstąpienie od umowy przez powoda nastąpiło z powodu niedotrzymania terminu
wykonania robót przez pozwaną, a więc z przyczyn leżących po stronie
3
wykonawcy. W związku z tym nieskuteczne było odstąpienie od umowy dokonane
przez pozwaną dnia 3 lipca 2008 r.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację pozwanej wniesioną od wyroku Sądu
pierwszej instancji, przyjął, że z treści postanowienia zawartego w § 10 ust. 1.1
umowy wynika, iż kary umowne zostały zastrzeżone na wypadek opóźnienia
w wykonaniu robót, jednakże pojęcie „opóźnienie” użyte w tym postanowieniu
umownym obejmowało jego kwalifikowaną postać, czyli zwłokę. Powód nie
wykazał, by wyznaczał pozwanej odpowiedni, dodatkowy, termin do wykonania
umowy z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu
będzie uprawniony do odstąpienia od umowy, wezwania do wykonania umowy były
kierowane pod rygorem naliczenia kar umownych, zatem przesłanki z art. 491 k.c.
nie zostały spełnione. Ponadto postanowienie zawarte w § 9 ust. 1.3 umowy
zakwalifikował jako zastrzeżenie umowne, o którym mowa w art. 492 k.c.
(lex commissoria). W tym stanie rzeczy odstąpienie od umowy dokonane przez
powoda było skuteczne w świetle art. 492 k.c.
Rozpoznając zasadność podniesionych w apelacji zarzutów naruszenia
prawa materialnego, Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości prawne, którym
dał wyraz w przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego zagadnieniu
prawnym. Opowiadając się za stanowiskiem wyłączającym dopuszczalność
równoczesnego żądania kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki lub
opóźnienia oraz na wypadek odstąpienia od umowy, wskazał jednocześnie,
że stanowisko to nie harmonizuje z tymi orzeczeniami Sądu Najwyższego,
w których przyjęto możliwość dochodzenia kar umownych zastrzeżonych na
wypadek zwłoki lub opóźnienia także po odstąpieniu od umowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Należy w pierwszej kolejności wyjaśnić, jakie znaczenie ma użyte
w pytaniu prawnym pojęcie kary umownej przysługującej na wypadek odstąpienia
od umowy, gdyż jako termin pozaustawowy, mający swe źródło w postanowieniach
umownych, budzi ono wątpliwości. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c., można zastrzec
w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego
wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy
4
(kara umowna). Z powołanego przepisu - zawartego w dziale kodeksu cywilnego
regulującym skutki niewykonania zobowiązań (art. 471 - 486) - wynika, że kara
umowa jest związana z odpowiedzialnością odszkodowawczą za szkodę
spowodowaną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania
niepieniężnego (poszczególnymi przejawami nienależytego wykonania
zobowiązania). Odstąpienie od umowy nie jest ani nienależytym wykonaniem
zobowiązania, ani niewykonaniem zobowiązania, lecz wykonaniem przez jedną ze
stron stosunku obligacyjnego uprawnienia prawnokształtującego, realizowanego na
podstawie postanowienia zawartego w umowie wzajemnej (art. 395 § 1 i art.
492 k.c.) albo wynikającego z przepisów ustawy (ogólnych – art. 491 i art. 493 k.c.
oraz szczególnych, np. art. 560 § 1, art. 635, art. 636 § 1 i art. 640 k.c.). Na
potrzeby rozpoznania przedstawionego zagadnienia prawnego znaczenie mają te
przepisy, które dotyczą uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej
w następstwie okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik,
w szczególności zwłoki w wykonaniu zobowiązania (art. 491 i art. 492 k.c.) oraz
niemożliwości jednego ze świadczeń wzajemnych wskutek okoliczności, za które
ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana (art. 493 k.c.). W takich przypadkach
dochodzi zazwyczaj do doznania szkody przez stronę, która skorzystała
z uprawnienia do odstąpienia od umowy, co powoduje powstanie obowiązku
dłużnika naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (por. art. 494
k.c.). Obowiązek ten wiąże się więc z odpowiedzialnością dłużnika za niewykonanie
zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej, od której druga strona odstąpiła
w następstwie, poprzedzającego skorzystanie z tego uprawnienia
prawnokształtującego, niewłaściwego postępowania dłużnika (zwłoki w wykonaniu
zobowiązania albo doprowadzenia, z przyczyn za które dłużnik ponosi
odpowiedzialność, do niemożliwości świadczenia). W uchwale siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1987 r., III CZP 82/86 (OSNC 1987, nr 12, poz.
189), mającej moc zasady prawnej, przesądzono, że do zasad tej
odpowiedzialności odszkodowawczej ma zastosowanie art. 471 k.c. Uściślić więc
należy, że w klauzulach umownych przewidujących karę umowną na wypadek
odstąpienia od umowy nie chodzi o swego rodzaju sankcję finansową wobec
dłużnika z umowy wzajemnej za samo skorzystanie przez stronę przeciwną
5
z uprawnienia do odstąpienia od umowy, lecz o karę w znaczeniu art. 483 § 1 k.c.,
której celem jest naprawienie szkody spowodowanej przez dłużnika niewykonaniem
zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono. Jak wyjaśniono
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06
(OSP 2009, nr 4, poz. 39), zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od
umowy można zatem traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków
umowy, która pozwala na przyjęcie przez strony, że wypadki niewykonania lub
nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od
umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej.
W powołanym wyżej wyroku, jak również w części innych orzeczeń Sądu
Najwyższego (por. wyroki: z dnia 20 października 2006 r., IV CSK 154/06, OSNC
2007, nr 7-8, poz. 117, z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08, Lex nr 637699),
przyjęto także odmienną interpretację zastrzeżenia kary umownej na wypadek
odstąpienia od umowy, łącząc ją z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem
obowiązków wynikających z art. 494 k.c., w szczególności obowiązku zwrotu
otrzymanych świadczeń. W ocenie Sądu Najwyższego, w obecnym składzie, tak
rozumiana kara umowna musiałaby jednak wyraźnie wynikać z postanowień
umowy, w przeciwnym przypadku należy ją powiązać z obowiązkiem naprawienia
szkody spowodowanej niewykonaniem umowy, od której odstąpiono (por. uchwała
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1987 r., III CZP 82/86 oraz
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3,
poz. 36), a nie z obowiązkiem naprawienia szkody spowodowanej niewykonaniem
obowiązków wynikających z art. 494 k.c. powstałych wskutek odstąpienia od
umowy. Chodzi bowiem o karę umowną, której obowiązek zapłaty powstaje
z chwilą złożenia przez jedną ze stron umowy skutecznego oświadczenia
o odstąpieniu od umowy, nie zaś o karę, której obowiązek zapłaty aktualizuje się
później w następstwie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
wynikającego z art. 494 k.c. Ponadto kara ta przysługuje tej stronie, która była
uprawniona do złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy z przyczyn, za które
ponosi odpowiedzialność strona przeciwna. Tymczasem obowiązek zwrotu
świadczeń otrzymanych na podstawie umowy, powstający z mocy art. 494 k.c.
z chwilą odstąpienia od umowy, ciąży na obu stronach umowy i każda z nich może
6
ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą za niewykonanie lub nienależytego
wykonanie tego obowiązku.
II. Zakresy pojęć: „niewykonanie zobowiązania” oraz „nienależyte wykonanie
zobowiązania” nie są tożsame. Stan opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu
zobowiązania, który już ustał, stanowi jedną z postaci nienależytego wykonania
zobowiązania. W przypadku, gdy dłużnik spóźnia się z wykonaniem zobowiązania
i z tej przyczyny wierzyciel odstępuje od umowy, dochodzi do niewykonania
zobowiązania. Konstrukcja kary umownej z tytułu nienależytego wykonania
zobowiązania (ściślej, za szkodę powstałą w następstwie nienależytego wykonania
zobowiązania), w tym obejmującą opóźnienie lub zwłokę w wykonaniu
zobowiązania, zakłada, że dojdzie do wykonania zobowiązania, ale w sposób
nienależyty (np. co do terminu), natomiast konstrukcja kary umownej na wypadek
niewykonania zobowiązania zakłada, że zobowiązanie nie zostanie wykonane.
Jeżeli więc umowa przewiduje karę umowną za zwłokę lub opóźnienie w wykonaniu
zobowiązania oraz karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy, oznacza to,
że pierwsza z tych kar jest zastrzegana jedynie za szkodę spowodowaną
opóźnieniem lub zwłoką - jako jednych z postaci nienależytego wykonania
zobowiązania, które jednak zostanie wykonane - natomiast drugi rodzaj kary
umownej dotyczy rekompensaty za szkodę doznaną przez wierzyciela wskutek
niewykonania zobowiązania, w następstwie odstąpienia od umowy, chociażby
przyczyną wykonania tego uprawnienia była wcześniejsza zwłoka dłużnika lub inne
okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik. W uzasadnieniu uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1984 r., III CZP 70/83 (OSNCP 1984, nr 8,
poz. 131) wskazano, że kara umowna za nienależyte wykonanie zobowiązania
należy się wierzycielowi w razie jej zastrzeżenia, gdy świadczenie zostało
wprawdzie spełnione przez dłużnika, ale w sposób nienależyty, tzn. gdy zaistniała
rozbieżność między zakresem zaspokojenia wierzyciela przewidzianym w treści
zobowiązania a zaspokojeniem uzyskanym w rzeczywistości. Rozbieżność ta może
dotyczyć takich elementów należytego wykonania zobowiązania, jak termin
świadczenia, wykonawcy świadczenia, miejsca świadczenia czy jakość
świadczenia. Obowiązek zapłaty kary umownej za niewykonanie zobowiązania
powstaje, gdy zobowiązanie nie zostało wykonane, a zatem, gdy dłużnik nie spełnił
7
świadczenia, które zgodnie z treścią zobowiązania należało się wierzycielowi.
Uwzględniając powyższe założenie, przyjęto w powołanej uchwale, że nie może
być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie
zobowiązania, np. kara umowna za zwłokę w wykonaniu zobowiązania i kara
umowna za niewykonanie zobowiązania. Nie sposób bowiem jednocześnie spełnić
wymagań, od których naliczenie tych kar jest uzależnione, tj. wykonać, choćby
w sposób nienależyty, i nie wykonać tego samego zobowiązania. Wierzyciel nie
może zażądać zapłaty obu wymienionych kar umownych, gdyż wzajemnie się one
wykluczają. Jest to logiczne, skoro bowiem zobowiązanie nie zostało wykonane, nie
mogła nastąpić zwłoka w jego wykonaniu, gdyż byłoby to contradictio in adiecto.
Mimo że powołana uchwała została podjęta na podstawie
nieobowiązujących już ogólnych warunków umów o roboty budowlane
wykonywanych na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki
gospodarki nieuspołecznionej, zawartych w załączniku do zarządzenia Ministra
Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 lipca 1977 r. (M.P.
Nr 18, poz. 102), zachowała walor uniwersalny. Stanowisko wyrażone w tej
uchwale zostało również zaakceptowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
28 stycznia 2011 r., I CSK 315/10 (OSNC-ZD 2011, nr 4, poz. 85), w którym
przyjęto, że kara umowna za nienależyte wykonanie zobowiązania należy się
wierzycielowi w razie jej zastrzeżenia, gdy świadczenie zostało wprawdzie
spełnione przez dłużnika, ale w sposób nienależyty, tzn. gdy zaistniała rozbieżność
między zakresem zaspokojenia wierzyciela przewidzianym w treści zobowiązania
a zaspokojeniem uzyskanym w rzeczywistości. Obowiązek zapłaty kary umownej
zastrzeżonej za niewykonanie zobowiązania powstaje, gdy zobowiązanie nie
zostało wykonane, a zatem gdy dłużnik nie spełnił świadczenia, które zgodnie
z treścią zobowiązania należy się wierzycielowi, przy czym nastąpiło to z powodu
okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Spełnienie jedynie części świadczenia –
jak to miało miejsce w sprawie wyżej wymienionej - jest równoznaczne
z niespełnieniem świadczenia, a tym samym z niewykonaniem zobowiązania.
Dlatego nie jest możliwe kumulowanie kary umownej przewidzianej za nienależyte
wykonanie zobowiązania, np. wykonanie ze zwłoką, z karą umowną
za niewykonanie tego samego zobowiązania.
8
Stanowisko wyrażone w powołanych wyżej orzeczeniach należy podzielić.
Ustawodawca w sposób jednoznaczny w art. 494 k.c. przesądził, iż wskutek
odstąpienia od umowy (na podstawie upoważnienia ustawowego, jak również
umownego uregulowanego w art. 492 k.c.) powstaje stan, który należy
zakwalifikować jako niewykonanie zobowiązania, skoro strona, która odstąpiła od
umowy, według tego przepisu, może dochodzić naprawienia szkody wynikłej
z niewykonania zobowiązania. Z tego względu, że odstąpienie od umowy powoduje
przekształcenie się stanu zwłoki lub opóźnienia w stan niewykonania zobowiązania
strona może dochodzić kary umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od
umowy, tj. kary przewidzianej na wypadek niewykonania zobowiązania
z wyłączeniem możliwości równoczesnego dochodzenia kary umownej
zastrzeżonej z tytułu zwłoki lub opóźnienia jako jednej z postaci nienależytego
wykonania zobowiązania.
III. Konsekwencją przyjęcia stanowiska, że zakresy pojęć nienależytego
wykonania zobowiązania oraz niewykonania zobowiązania nie są tożsame jest
również konieczność rozróżnienia odpowiedzialności za szkodę spowodowaną
nienależytym wykonaniem zobowiązania oraz za szkodę spowodowaną
niewykonaniem zobowiązania. W razie odstąpienia od umowy wchodzić będzie
w rachubę odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem
zobowiązania, która pochłania odpowiedzialność za szkodę, wcześniej doznaną,
z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, które miało miejsce przed
odstąpieniem od umowy.
Charakteryzując istotę prawną kary umownej, podnosi się niekiedy,
że stanowi ona swego rodzaju surogat odszkodowania. W uzasadnieniu uchwały
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03
(OSNC 2004, nr 5, poz. 69), mającej moc zasady prawnej, wyjaśniono, że myśl,
iż kara umowna jest tzw. surogatem odszkodowania nie oznacza bynajmniej tego,
że kara umowna ma „zastąpić” jedynie odszkodowanie w związku z powstającą
po stronie wierzyciela szkodą majątkową. Sformułowanie „surogat odszkodowania”
należy rozumieć w tym sensie, że strony przy zawarciu umowy określają z góry
wysokość należnego wierzycielowi odszkodowania na wypadek niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika i odszkodowanie (kara
9
umowna) kompensuje wszystkie negatywne dla wierzyciela konsekwencje
wynikające ze stanu naruszenia zobowiązania. Niekiedy operuje się w tej sytuacji
pojęciem tzw. szkody ogólnej, innej niż zindywidualizowana szkoda
majątkowa wierzyciela. Uwzględniając powyższe oraz treść art. 494 k.c., można
wyprowadzić wniosek, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od
umowy ma rekompensować szkodę wierzyciela (w szerszym ujęciu, niż
szkodę majątkową wynikającą z art. 361 § 2 k.c.) spowodowaną niewykonaniem
zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono. W uzasadnieniu
uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1987 r., III CZP 82/86,
na tle odstąpienia od umowy na podstawie art. 560 § 2 k.c., przyjęto, że w wypadku
gdy kupujący odstępuje od umowy z powodu wady rzeczy sprzedanej (art. 560 § 2
k.c.) jego uprawnienia określone w art. 494 k.c. obejmują również roszczenie
o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania w granicach
dodatniego interesu umowy, co obejmuje roszczenie o pełne naprawienie wszelkiej
szkody.
Podstawą przyjęcia w umowie określonych co do wysokości kar umownych
na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest zawsze
pewna kalkulacja przyszłej, hipotetycznej szkody (ujemnych następstw, o których
mowa w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03), jaką poniesie strona w związku
z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Zakres szkody
spowodowanej niewykonaniem zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy
jest specyficzny. Na jej rozmiar wpływa szkoda doznana na skutek określonego
przejawu nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika w okresie
poprzedzającym odstąpienie od umowy, jak również wszelkie koszty, jakie
poniosła strona w związku z koniecznością odstąpienia od niej (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003, nr 3, poz. 36).
Z drugiej strony, w razie odstąpienia od umowy, strona wykonująca to uprawnienie
będzie zwolniona z obowiązku świadczenia wzajemnego, co powinno być
uwzględnione przy określaniu wysokości doznanej przez nią szkody, zgodnie
z zasadą compensatio lucri cum damno (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia
14 maja 1956 r., I CR 1505/54, OSPiKA 1957, nr 1, poz. 4, wyrok Sądu
10
Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 2 czerwca 2010 r., I ACa 334/10, POSAG 2010, nr
3, poz. 4). Jeżeli więc w umowie przewidziano odrębną karę umowną w związku
z odstąpieniem od umowy, to należy przyjąć, że tak określona kara miała
rekompensować szkodę - w przewidywanym przez strony rozmiarze - jakiej dozna
strona na skutek niewykonania zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy.
Podstawą zastrzeżenia tej kary, co do wysokości, była bowiem określona kalkulacja
hipotetycznej i specyficznej szkody, jaką poniesienie strona w związku
z niewykonaniem zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy. Wniosek ten
jest tym bardziej uzasadniony, jeżeli uwzględni się, że strony, zastrzegając karę
umowną na wypadek odstąpienia od umowy, mogą zróżnicować jej wysokość
w zależności od przyczyn, które były przyczyną złożenia przez jedną z nich
oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Jeżeli więc strony umowy wzajemnej
przewidziały karę u mowną w związku z odstąpieniem od umowy, nie różnicując jej
wysokości od przyczyn, które spowodowały skorzystanie z tego uprawnienia
prawnokształtującego, należy przyjąć, że kara ta miała rekompensować całą
szkodę, jakiej dozna strona na skutek niewykonania zobowiązania w następstwie
odstąpienia od umowy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r.,
V CSK 260/1, nie publ.).
IV. Przyjętemu stanowisku o niedopuszczalności łącznego dochodzenia kary
umownej zastrzeżonej na wypadek opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu
zobowiązania oraz kary umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od umowy
nie sprzeciwiają się orzeczenia Sądu Najwyższego, w których przyjęto możliwość
dochodzenia kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki lub opóźnienia
w wykonaniu zobowiązania także po odstąpieniu od umowy (por. wyrok z dnia
29 czerwca 2005 r., V CSK 105/05, Lex nr 395072, z dnia 5 października 2006 r.,
IV CSK 157/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 114, z dnia 20 października 2006 r.,
IV CSK 154/06, z dnia 2 października 2007 r., II CNP 101/07, Lex nr 490505 oraz
z dnia 25 marca 2011 r., IV CSK 401/10, Lex Polonica nr 2810271). W sprawach
tych nie wystąpiło zagadnienie równoczesnego dochodzenia takich kar oraz kary
umownej przewidzianej na wypadek odstąpienia od umowy, a problem sprowadzał
się do rozstrzygnięcia możliwości dochodzenia kar umownych zastrzeżonych
za nieterminowe wykonanie zobowiązania także po odstąpieniu od umowy, przy
11
założeniu, że na skutek odstąpienia od umowy następują skutki ex tunc polegające
na zniesieniu stosunku obligacyjnego, a w konsekwencji, zgodnie z przyjmowaną
w nauce prawa zasadą accesorium sequitur principale, powinno upaść również
akcesoryjne względem zobowiązania głównego postanowienie umowne dotyczące
kary umownej.
Skutki wykonania umownego prawa odstąpienia od umowy reguluje art. 395
§ 2 k.c. – który przewiduje m.in., że w takim przypadku umowę uważa się
za niezawartą – nie reguluje tego natomiast art. 494 k.c. Zagadnienia,
czy w sytuacjach podlegających regulacji art. 494 k.c., ma odpowiednie
zastosowanie przepis art. 395 § 2 zd. pierwsze k.c. przewidujący, że umowę uważa
się za niezawartą, nadto, czy odstąpienie od umowy wywołuje skutki ex tunc, czy
ex nunc, są przedmiotem sporów w nauce prawa. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przeważa stanowisko, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy
w sytuacjach objętych hipotezą art. 494 k.c. uzasadnia analogiczne stosowanie art.
395 § 2 zd. pierwsze k.c. oraz, że skutki wynikające z tego przepisu następują
ex tunc, powodując zniesienie stosunku prawnego wynikającego z umowy (por.
wyroki: z dnia 13 października 1992 r., II CRN 104/92, Lex nr 9088, z dnia 6 maja
2004 r., II CK 261/03, Lex nr 174165, z dnia 23 stycznia 2008 r., V CSK 379/07,
OSNC-ZD 2008, nr 4, poz. 108, z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 477/07, Lex nr
385595, uzasadnienie wyroku z dnia 21 października 2010 r., IV CSK 112/10,
OSNC-ZD, 2011, nr 2, poz. 40, uzasadnienie postanowień: z dnia 20 października
2011 r., IV CSK 47/11, BSN 2012, nr 2 oraz z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK
296/11, Biul. SN 2012, nr 3, str. 12-13). Jednakże w orzeczeniach Sądu
Najwyższego – powołanych na wstępie - opartych na założeniu, iż odstąpienie od
umowy powoduje ex tunc zniesienie stosunku prawnego wynikającego z umowy,
przyjęto utrzymanie się postanowień dotyczących kar umownych zastrzeżonych na
wypadek opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania. W szczególności
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r., IV CSK
157/06, stwierdzono, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej znosi
prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast wywołuje nowe roszczenia
określone w ustawie oraz nie znosi odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary
umownej. W orzeczeniu tym zwrócono uwagę na to, że utrzymywanie w mocy
12
postanowień umownych zabezpieczających lub upraszczających wyrównanie
szkody w znaczeniu bardziej potocznym niż w art. 361 § 2 k.c. lub skłaniających
dłużnika do wypełnienia zobowiązania jest zgodne z zasadami współczesnych
regulacji prawa kontraktowego lub traktatowego. Podobnie w wyroku z dnia
2 października 2007 r., II CNP 101/07 przyjęto, że poglądy o zniweczeniu umowy
na skutek odstąpienia, oparte na sformułowaniu art. 395 § 2 k.c., są trafne
w odniesieniu do skutków obligacyjnych jej istotnych postanowień. Zwrot ustawowy
"umowa uważana jest za niezawartą" wskazuje na element fikcji, konieczny wtedy,
gdy umowa była zawarta oraz w znacznej części już wykonana. Ustawa określa
przywracanie stanu sprzed jej wykonania, a ponadto uprawnia odstępującego do
odszkodowania od drugiej strony odpowiedzialnej za niewykonanie zobowiązania
(art. 494 k.c.). Również w wyroku z dnia 29 czerwca 2005 r., V CK 105/05, przyjęto,
że w świetle art. 494 k.c. nie można podzielić stanowiska, że w związku
z wystąpieniem prawnych skutków odstąpienia od umowy ex tunc, po wygaśnięciu
umowy strona wykonująca uprawnienie odstąpienia od umowy nie mogłaby w ogóle
dochodzić kar umownych przewidzianych w tej umowie na wypadek opóźnienia
wykonania umowy lub w razie jej niewykonania. Podkreślono, że roszczenie
o zapłatę kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy powstaje przecież
dopiero w wyniku wykonania tego uprawnienia kształtującego.
Należy podzielić wyrażone w powołanych wyżej orzeczeniach stanowisko,
że nawet przy założeniu, iż wskutek odstąpienia od umowy w sytuacjach objętych
hipotezą art. 494 k.c. następuje - na podstawie analogicznie stosowanego art. 395
§ 2 zd. pierwsze k.c. - zniweczenie ex tunc węzła obligacyjnego wynikającego
z umowy, utrzymują się postanowienia umowne dotyczące kar umownych,
przełamując zasadę akcesoryjności, przewidziane przez strony właśnie na
wypadek odstąpienia od umowy, gdy, zgodnie z art. 494 k.c., aktualizuje się
odpowiedzialność jednej ze stron umowy za szkodę spowodowaną niewykonaniem
zobowiązania. Dopuszczalność dochodzenia kar umownych zastrzeżonych na
wypadek zwłoki lub opóźnienia w razie odstąpienia od umowy musi jednak
zakładać, że wolą stron było, aby kary te utrzymały się także po odstąpieniu od
umowy. W takim przypadku należałoby przyjąć, że przekształcają się one, z chwilą
odstąpienia od umowy, w karę umowną za szkodę spowodowaną niewykonaniem
13
zobowiązania, jeżeli jednocześnie w umowie nie przewidziano odrębnej kary
umownej z tego tytułu.
Z tych względów na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. orzeczono, jak na wstępie.