Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 752/11
POSTANOWIENIE
Dnia 26 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSA Andrzej Niedużak (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Spółki Gazownictwa Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w P.
przy uczestnictwie G. S., M. S., H. F.,
X.Y. oraz Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa
Spółki Akcyjnej w W.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 26 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 15 lipca 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Spółka Gazownictwa Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w P. wnosiła
o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie przez Polskie Górnictwo Naftowe i
Gazownictwo S.A. w W. z dniem 10 lipca 2005 r. służebności odpowiadającej
służebności przesyłu na nieruchomości położonej w G. gmina S. stanowiącej
przedmiot współwłasności G. S., M. S., H. F. i X.Y. w częściach wynoszących 1/4.
Uczestnicy postępowania - współwłaściciele nieruchomości - domagali się
oddalenia wniosku i zarzucali, że nie było zgody na posadowienie gazociągu na ich
działce, nie jest znany termin początkowy zasiedzenia, bowiem nie ma
dokumentów świadczących o usunięciu usterek wskazanych w protokole odbioru,
uczestnicy kwestionowali też następstwo prawne wnioskodawcy wobec po-
przedników oraz wskazywali, że gazociąg nie spełnia przewidzianego w art. 292
k.c. warunku urządzenia trwałego i widocznego.
Uczestnik postępowania Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A.
popierał wniosek.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 28 grudnia 2010 r. oddalił wniosek, a
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 15 lipca 2011 r. oddalił apelację
wnioskodawcy.
Z niekwestionowanych ustaleń faktycznych wynika, że decyzją z dnia 25
kwietnia 1968 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w P. ustalono
lokalizację szczegółową gazociągu wysokiego ciśnienia doprowadzającego gaz
ziemny z P. do G. W dniu 10 lipca 1975 r. dokonano odbioru końcowego inwestycji.
Gazociąg zlokalizowany jest między innymi na stanowiących własność uczestników
postępowania - osób fizycznych, działkach nr 233/81 i 233/90, dla których Sąd
Rejonowy prowadzi księgę wieczystą KW […]. Na nieruchomości tej gazociąg
przebiega pod ziemią, a na jej powierzchni został postawiony jeden z betonowych
słupków oznaczających przebieg gazociągu. G. S., M. S., H. F. i X.Y.nabyli działki
w drodze dziedziczenia po S. J., który był właścicielem gruntów w czasie budowy
3
gazociągu. Sądy ustaliły też, że wnioskodawca jest następcą prawnym
przedsiębiorstwa państwowego Okręgowe Zakłady Gazownictwa.
Oddalając apelację wnioskodawcy Sąd Okręgowy stwierdził, że w świetle art.
292 k.c. ujawnienie przebiegającego pod ziemią gazociągu na mapach nie
wystarcza do stwierdzenia, że gazociąg stanowi trwałe i widoczne urządzenie.
Także betonowy słupek posadowiony na nieruchomości uczestników nie stanowi
trwałego i widocznego urządzenia w rozumieniu art. 292 k.c. Słupek ten nie jest
częścią składową urządzeń przesyłowych, ani nie jest z nimi funkcjonalnie
powiązany. Nie stanowi on integralnej części urządzenia. Betonowy słupek ułatwia
jedynie zlokalizowanie gazociągu i służy oznaczeniu jego przebiegu. Zdaniem
Sądu, żadnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy nie może mieć świadomość
właścicieli gruntu o wybudowanym gazociągu. Ustawodawca ustanowił bowiem
wyraźny wymóg korzystania z trwałego i widocznego urządzenia. Dodatkowo
i „tylko ubocznie", Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że przed ustawowym
uregulowaniem służebności przesyłu, nabycie w drodze zasiedzenia służebności
odpowiadającej jej treścią przez przedsiębiorstwo nie było możliwe. W tym zakresie
Sąd nie podzielił poglądów Sądu Najwyższego wyrażonych w uchwale z dnia 7
października 2008 r.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§1 pkt 1 k.p.c.) wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 292 k.c. w związku
z art. 3054
k.c. przez błędną interpretację wyrażającą się w uznaniu, że posiadanie
służebności przez Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. nie polegało na
korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia, podczas gdy zarówno sam
gazociąg od chwili jego wybudowania, jak też słupek znacznikowy powinny być
uznane za trwałe i widoczne urządzenie. Dalej skarżący zarzucał błędną
interpretację art. 285 k.c. w związku z art. 3054
k.c. przez przyjęcie, że przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny
oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731), tj. przed wprowadzeniem
do polskiego systemu prawnego służebności przesyłu, nie było możliwe obciążenie
nieruchomości służebnością gruntową odpowiadającą swą treścią służebności
przesyłu. Wnioski skargi kasacyjnej zmierzały do uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
4
rozpoznania, ewentualnie orzeczenia reformatoryjnego przez uwzględnienie
wniosku o stwierdzenie zasiedzenia służebności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut błędnej wykładni (interpretacji) art. 285 k.c. w związku z art. 3054
k.c.
sformułowany w punkcie 2 wskazanej podstawy kasacyjnej, wydaje się być
wynikiem niezrozumienia poglądu wyrażonego w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia. Sąd Okręgowy nie zakwestionował bowiem dopuszczalności
ustanowienia na tle stanu prawnego, obowiązującego przed dniem 5 sierpnia
2008 r. służebności odpowiadającej swą treścią służebności przesyłu. Stwierdził
natomiast „ubocznie", że w poprzednim stanie prawnym taka służebność mogłaby
być ustanowiona na rzecz oznaczonej nieruchomości władnącej, nie zaś na rzecz
przedsiębiorstwa. W tym zakresie Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska
wyrażonego w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r. (III CZP
89/08, Biul. SN 2008/10/7).
Służebność przesyłu została wprowadzona do polskiego systemu prawnego
ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731). Potrzeba ustawowej regulacji wynikała
z konieczności faktycznych, związanych z istnieniem i funkcjonowaniem
przedsiębiorstw zajmujących się instalowaniem i eksploatacją różnorakich
urządzeń przesyłowych służących dystrybucji energii, paliw, wody, ścieków itp.
W związku z ruchem tych przedsiębiorstw ujawnił się problem dopuszczalności
stosowania przepisów normujących służebności gruntowe. Podstawowy problem
dotyczył analogicznego stosowania przepisów o służebności drogi koniecznej,
jednak treścią tej służebności byłoby utrzymywanie sieci przesyłowych,
telekomunikacyjnych, energetycznych i innych. Służebność przesyłu została
unormowana w art. 3051
- 3054
k.c. jako trzecia kategoria służebności obok
służebności gruntowych i osobistych. W dalszym ciągu pozostaje jednak aktualna
problematyka możliwości obciążenia nieruchomości służebnością gruntową
5
odpowiadającą swoją treścią służebności przesyłu, na gruncie prawa obo-
wiązującego przed dniem 3 sierpnia 2008 r., tj. przed dniem wejścia w życie ustawy
z dnia 30 maja 2008 r. W piśmiennictwie i judykaturze Sądu Najwyższego
podkreślano wyjątkowość instytucji uregulowanej w art. 292 k.c. wyrażającą się
w konieczności korzystania z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym
treści służebności w sposób jawny, to znaczy przy wykorzystaniu jawnego
urządzenia będącego zewnętrzną oznaką ostrzegającą właściciela nieruchomości,
że korzystanie istnieje (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego
1960 r., 2CR 951/59, OSN 1951/20). Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia trwałego
i widocznego urządzenia. Analizując wypowiedzi doktryny oraz poglądy judykatury
Sądu Najwyższego można stwierdzić, że „urządzenia" należy rozumieć jako wynik
celowego działania ludzkiego uzewnętrzniony w trwałej postaci widocznych
przedmiotów czy urządzeń wymagających do swego powstania pracy ludzkiej.
Winny one odpowiadać treści służebności gruntowej pod względem gospodarczym
i umożliwiać lub ułatwiać korzystanie z nieruchomości władnącej w zakresie treści
tej służebności (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1969 r., II
CR 516/68, OSN 1969/220, z dnia 17 lutego 1960 r., 2CR 951/59, OSN 1961/20,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2002 r, V CKN 972/00, OSP
2003/7-8/100). Orzecznictwo Sądu Najwyższego dostarcza konkretnych
przykładów urządzeń uznanych za trwałe i widoczne, są to rowy odwadniające,
nasypy, studnie, groble, utwardzenia na gruncie szlaku drożnego, mostki (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 1999 r., III CKN 379/99 -
niepubl.). W powołanym już wyżej postanowieniu z dnia 24 kwietnia 2002 r. Sąd
Najwyższy stwierdził, że widoczny na powierzchni ziemi osadnik wraz z dołączoną
do niego rurą kanalizacyjną, znajdującą się pod powierzchnią gruntu mogą być
uznane za trwałe i widoczne urządzenie w rozumieniu art. 292 k.c. W uzasadnieniu
tego postanowienia Sąd Najwyższy (także sądy obu instancji) wskazał na istotną
rolę wiedzy właściciela nieruchomości o znajdującym się na jego gruncie
urządzeniu. Warto dodać, że była to rura posadowiona pod powierzchnią gruntu.
Innym zagadnieniem rozważanym na gruncie art. 292 k.c. jest kwestia
możliwości zasiedzenia służebności gruntowej, gdy trwałe i widoczne urządzenie
zostało wzniesione przez właściciela nieruchomości służebnej. W uchwale siedmiu
6
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2011 r. (III CZP 10/11, OSNC
2011/12/129), Sąd Najwyższy opowiedział się za dominującym w piśmiennictwie i
judykaturze poglądem, iż wykonanie trwałego i widocznego urządzenia przez
posiadacza nieruchomości w zakresie służebności gruntowej drogi dojazdowej jest
przesłanką zasiedzenia tej służebności. Sąd Najwyższy wskazał, że tylko
urządzenie wzniesione przez posiadacza nieruchomości w zakresie
odpowiadającym treści służebności stanowi widomy znak przestrzegający, że
istniejący na gruncie stan powstały na skutek działania osoby nieuprawnionej może
doprowadzić do ograniczenia prawa własności. W konsekwencji zasiedzenie
służebności gruntowej w sytuacji, gdy urządzenie wzniósł właściciel nieruchomości
służebnej, co do zasady nie byłoby możliwe.
Zagadnieniem do którego Sąd Okręgowy odniósł się „ubocznie", jest
dopuszczalność nabycia w drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści
służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorstwa, w stanie prawnym
poprzedzającym ustawowe uregulowanie służebności przesyłu (art. 3051
- 3054
k.c.). Pozytywna odpowiedź zawarta w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7
października 2008 r., III CZP 89/08 Biul. SN 2008/10/7), stanowi kontynuację
poglądów wcześniej już w judykaturze Sądu Najwyższego prezentowanych (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r„ III CZP 79/02, OSNC
2003/11/142, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2006 r„ IV CSK 149/05-
niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie przedsiębiorstwo przesyłowe domagało się
stwierdzenia zasiedzenia służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu,
gazociągu wysokiego ciśnienia Dn 150 zbudowanego i posadowionego na działce
stanowiącej własność poprzednika prawnego uczestników postępowania, pod
powierzchnią gruntu. Inwestorem był poprzednik prawny wnioskodawcy.
Z wiążących Sąd Najwyższy ustaleń wynika, że umieszczenie gazociągu było
właścicielowi gruntu wiadome. Gazociąg jest poza wszelką wątpliwością
„urządzeniem" rozumianym jako wytwór świadomej i celowej aktywności ludzkiej.
Jest obiektem trwałym nie zaś tymczasowym czy prowizorycznym. Pozostaje
wątpliwość, czy jest urządzeniem widocznym. Zdaniem Sądu Najwyższego
w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, widoczność urządzenia musi być
7
ujmowana szeroko i nie może stronić od specyficznej treści służebności, o którą
w sprawie chodzi. Jeżeli z samej natury służebności wynika, że trwałe urządzenie,
z którego uprawniony korzysta przebiega w całości lub w części pod powierzchnią
ziemi, to uzależnienie dopuszczalności zasiedzenia służebności odpowiadającej
treścią służebności przesyłu, od tego w jaki sposób na danym, konkretnym odcinku
urządzenie zostało posadowione nie wytrzymałoby krytyki. W przedstawionych
wyżej wypowiedziach, Sąd Najwyższy wielokrotnie eksponował element
świadomości właściciela nieruchomości służebnej. W dawniejszej literaturze
częstokroć posługiwano się na określenie trwałego urządzenia słowem ,jawne",
eksponując tym samym element świadomości właściciela nieruchomości służebnej.
Jego wiedza wynikająca ze świadomości pobudowania urządzenia, fizycznej
możliwości stwierdzenia obecności tego urządzenia oraz możliwości zapoznania
się z mapami dokumentującymi jego przebieg, mogą w okolicznościach konkretnej
sprawy wypełniać wymogi przewidziane w art. 292 k.c. dla nabycia służebności o
treści odpowiadającej służebności przesyłu. Słupki znacznikowe nie mają dla
stwierdzenia zasiedzenia roli decydującej.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39815
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji.