Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 31/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z wniosku A. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowany "E." Sp. z o.o. w G.
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 sierpnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 września 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 15 września 2011 r., . Sąd Apelacyjny, w sprawie z wniosku
A. G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, przy udziale
zainteresowanej E. Sp. z o.o., o podleganie ubezpieczeniu społecznemu, oddalił
2
apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w P. z dnia 31 stycznia 2011 r., którym zmieniono punkt drugi decyzji
organu rentowego z dnia 22 października 2008 r., uznając że wnioskodawczyni nie
podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym (emerytalnemu, rentowym i
wypadkowemu) z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej w
okresie od dnia 1 lutego 2008 r. do dnia 28 lutego 2008 r. oraz umarzając
postępowanie w pozostałym zakresie.
W stanie faktycznym sprawy, decyzją z dnia 22 października 2008 r. organ
rentowy stwierdził, że wnioskodawczyni z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej nie podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym
(emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu) od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 8
maja 2002 r., od dnia 7 listopada 2002 r. do dnia 31 maja 2003 r., od dnia 3
kwietnia 2006 r. do dnia 30 września 2007 r., od dnia 20 listopada 2007 r. do dnia
31 grudnia 2007 r., od dnia 1 marca 2008 r. do dnia 31 marca 2008 r., od dnia 11
czerwca 2008 r. do nadal, natomiast podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom
społecznym (emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu) od dnia 9 maja 2002 r. do
dnia 6 listopada 2002r., od dnia 1 czerwca 2003 r. do dnia 2 kwietnia 2006 r., od
dnia 1 października 2007 r. do dnia 19 listopada 2007 r., od dnia 1 stycznia 2008 r.
do dnia 28 lutego 2008 r. i od dnia 1 kwietnia 2008 r. do dnia 10 czerwca 2008 r. z
tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności. Według ustaleń Sądu pierwszej
instancji, wnioskodawczyni prowadziła działalność gospodarczą, a równocześnie z
tą działalnością - od 1999 r. wielokrotnie posiadała inne tytuły do objęcia
ubezpieczeniem społecznym. Od dnia 1 stycznia 1999 r. tj. od dnia wejścia w życie
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm. – dalej umowa
systemowa) została zgłoszona do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z
tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w D. D. T.- M. Z tytułu tego
zatrudnienia otrzymywała wynagrodzenie wyższe od minimalnego. Stosunek pracy
został rozwiązany z dniem 31 maja 2003 r. Od dnia 1 czerwca 2003 r.
wnioskodawczyni zgłosiła się do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej i ubezpieczeniom z tego tytułu podlegała do
dnia 2 kwietnia 2006 r. Następnie od dnia 3 kwietnia 2006 r. ponownie podjęła
3
zatrudnienie na podstawie umowy o pracę, w wymiarze trzech czwartych etatu, w
firmie E. – R. R. w P. Z tytułu tego zatrudnienia uzyskiwała wynagrodzenie wyższe
od minimalnego wynagrodzenia za pracę. W powyższej firmie była zatrudniona do
dnia 30 września 2007 r. Od dnia 1 października 2007 r. ponownie zgłosiła się do
obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej. Następnie od dnia 20 listopada 2007 r. podjęła zatrudnienie w I. A.
B. w P. z podstawą wymiaru składek wyższą od kwoty minimalnego
wynagrodzenia. Do dnia 31 grudnia 2007 r., będąc zatrudnioną w I. A. B.,
wnioskodawczyni opłacała z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej tylko
składkę na ubezpieczenie zdrowotne. Od dnia 1 stycznia 2008 r. wnioskodawczyni
ponownie zgłosiła się do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych z tytułu
prowadzonej działalności gospodarczej. Następnie w dniu 1 lutego 2008 r.
wnioskodawczyni zawarła ze spółką E. Sp. z o.o. z siedzibą w G. umowę zlecenia.
Przedmiotem zlecenia miała być sprzedaż towaru, rozwożenie towaru do klientów i
tworzenie bazy odbiorców. Zgodnie z § 2 tej umowy, czynności w niej zlecone
zleceniobiorca zobowiązywał się wykonać w terminie do dnia 31 marca 2008 r.
Strony ustaliły, że za wykonanie tych czynności zleceniobiorca otrzyma
wynagrodzenie w wysokości 4.692,00 zł brutto. Wnioskodawczyni czynności
określone w umowie wykonywała w miesiącach lutym i marcu 2008 r. Z tytułu
realizacji tej umowy otrzymała umówione wynagrodzenie, przy czym zleceniodawca
wypłacił jej wynagrodzenie częściowo w miesiącu lutym (w kwocie 644 zł brutto), a
następnie w marcu i kwietniu (po 1.500 zł netto). Wynagrodzenie wypłacone w
miesiącu marcu było pozostałą częścią wynagrodzenia wypłaconego w miesiącu
lutym i dotyczyło tego miesiąca. Natomiast dopiero w miesiącu kwietniu 2008 r.
wnioskodawczyni otrzymała wynagrodzenie za miesiąc marzec 2008 r., nie
wykonując wówczas żadnych czynności związanych z zawartą umową zlecenia. Za
miesiące luty i marzec 2008 r. wnioskodawczyni z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej odprowadziła wyłącznie składki na ubezpieczenie zdrowotne. Od dnia
1 kwietnia 2008 r. wnioskodawczyni ponownie zgłosiła się do obowiązkowych
ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej i opłacała
składki. Od dnia 11 czerwca 2008 r. podjęła zatrudnienie na podstawie umowy o
4
pracę w R.-B z podstawą wymiaru składek wyższą od kwoty minimalnego
wynagrodzenia.
W odwołaniu od decyzji organu rentowego wnioskodawczyni wskazała, że
nie zgadza się z decyzją w części dotyczącej podlegania ubezpieczeniu
społecznemu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej od dnia 9 maja 2002
r. do dnia 6 listopada 2002 r., kiedy przebywała na urlopie macierzyńskim i
jednocześnie prowadziła działalność gospodarczą. Nadto zakwestionowała objęcie
ubezpieczeniami społecznymi w pełnym wymiarze od dnia 1 stycznia 2008 r. do
dnia 28 lutego 2008 r. Wskazała, że prowadząc działalność gospodarczą
wykonywała czynności na rzecz E. Sp. - z o.o. na podstawie umowy zlecenia od
dnia 1 lutego 2008 r. do dnia 31 marca 2008 r., przy czym to zatrudnienie - przy
równoczesnym prowadzeniu działalności gospodarczej, uwzględniając wysokość
ustalonego wynagrodzenia powyżej najniższego wynagrodzenia krajowego -
dawało ubezpieczonej prawo do skorzystania z możliwości opłacania wyłącznie
składki na ubezpieczenie zdrowotne. W ocenie wnioskodawczyni pozostałe składki
powinna odprowadzić spółka E. proporcjonalnie do wynagrodzenia określonego w
umowie zlecenia, które za wyżej wymieniony okres wynosiło 4.692,00 zł brutto, (po
około 1.500,00 zł na miesiąc). Wnioskodawczyni wskazała, że E. Sp. z o.o. w
niezrozumiały dla niej sposób rozdzieliła płatność wynagrodzenia i w konsekwencji
składek, co spowodowało, że nie wpłynęły one w wysokości proporcjonalnej do
ustalonego wynagrodzenia. W ocenie wnioskodawczyni to Spółka E. powinna
zostać zobligowana do złożenia korekty deklaracji i do opłacenia składek, łącznie z
wymaganymi odsetkami, zgodnie z umową, która firma z nią zawarła. Na rozprawie
w dniu 4 grudnia 2009 r. wnioskodawczyni cofnęła swoje odwołanie od decyzji z
dnia 22 października 2008 r. w zakresie dotyczącym podleganie ubezpieczeniu
społecznemu w czasie korzystania z urlopu macierzyńskiego.
Uwzględniając odwołanie wnioskodawczyni, Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych, zmienił decyzję organu rentowego w punkcie drugim i
uznał, że wnioskodawczyni nie podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom
społecznym (emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu) w okresie od dnia 1 lutego
2008 r. do dnia 28 lutego 2008 r. z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności
gospodarczej oraz umorzył postępowanie w pozostałym zakresie. Sąd pierwszej
5
instancji uznał, że w zakresie w jakim wnioskodawczyni ostatecznie zaskarżyła
decyzję, należało ją zmienić, gdyż nie może ona ponosić odpowiedzialności za
działania płatnika składek, skoro z łączącej ją z płatnikiem umowy wynikało, że w
okresie obowiązywania umowy zlecenia – z uwagi na wysokość umówionego
wynagrodzenia - będzie miała prawo do skorzystania z możliwości opłacania
wyłącznie składki na ubezpieczenie zdrowotne. Apelację organu rentowego od
powyższego wyroku oddalił Sąd Apelacyjny, wskazując w uzasadnieniu, że wobec
ustalonego stanu faktycznego, zastosowanie mają przepisy ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 9 ust. 2 tej ustawy, w brzmieniu
obowiązującym w spornym okresie, osoba spełniająca warunki do objęcia
obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o których
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4 - 6 i 10, jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z
tego tytułu, który powstał najwcześniej. Może ona jednak dobrowolnie, na swój
wniosek, być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi także z pozostałych,
wszystkich lub wybranych tytułów lub zmienić tytuł ubezpieczenia, z zastrzeżeniem
ust. 7. W sprawie nie było wątpliwe, że wnioskodawczyni w chwili podpisania
umowy zlecenia z E. Sp. z o.o. prowadziła działalność gospodarczą. Zawarta
umowa zlecenia, przy należytym wykonywaniu obowiązków przez zleceniodawcę
jako płatnika, dawała zleceniobiorcy (wnioskodawczyni w sprawie) możliwość
wyboru podstawy ubezpieczenia społecznego. Nie było też kwestionowane, że
wartość umowy – uzgodniona wysokość wynagrodzenia - zawartej na dwa
miesiące (luty i marzec 2008 r.), po jej podziale na okresy za które należy
odprowadzać składki na ubezpieczenia społeczne, pozwalała ubezpieczonej na
wybór tytułu ubezpieczenia, bowiem w chwili zawarcia umowy zlecenia,
wnioskodawczyni spełniała warunki do objęcia jej obowiązkowo ubezpieczeniami
społecznymi zarówno z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej jak i umowy
zlecenia (art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Tym
samym wnioskodawczyni nie może ponosić negatywnych konsekwencji działania
płatnika składek, który zgodnie z przepisami był zobowiązany prawidłowo naliczać
składki od wynagrodzenia. Z punktu widzenia wnioskodawczyni jako
ubezpieczonej, na dzień podpisania umowy zlecenia z zainteresowaną spółką,
spełniała ona wszelkie przesłanki do wyboru tytułu ubezpieczenia, tym samym nie
6
może ponosić negatywnych skutków nieprawidłowego naliczenia przez płatnika
składek na ubezpieczenia społeczne.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, zaskarżając go w całości,
pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego
– art. 4 pkt 9, art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 9 ust. 2 i 2a, art. 13 pkt 4, art. 18 ust. 1 i 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w związku z § 3 ust. 7
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad i trybu postępowania w sprawach rozliczania składek, wypłaconych zasiłków
z ubezpieczeń chorobowego i wypadkowego, zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych
i wychowawczych oraz kolejności zaliczania wpłat składek na poszczególne
fundusze (Dz.U. Nr 165, poz. 1197 ze zm.), przez przyjęcie, że wnioskodawczyni
nie podlegała ubezpieczeniom społecznym w okresie od dnia 1 lutego 2008 r. do
dnia 28 lutego 2008 r. z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości, zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji
i oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z
orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Merytoryczne uwagi warto poprzedzić przypomnieniem, że zgodnie z art. 3
ust. 1 ustawy systemowej zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych określone
ustawą wykonują, poza Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, także płatnicy
składek (art. 3 ust. 1 pkt 1 i 4 ustawy), których definiuje art. 4 tej ustawy w punkcie
2 lit. a – z, wskazując że są nimi m.in. pracodawca - w stosunku do pracowników i
osób odbywających służbę zastępczą oraz jednostka organizacyjna lub osoba
fizyczna pozostająca z inną osobą fizyczną w stosunku prawnym uzasadniającym
objęcie tej osoby ubezpieczeniami społecznymi (…), jak również ubezpieczony
zobowiązany do opłacenia składek na własne ubezpieczenia społeczne, osoba
prowadząca pozarolniczą działalność - w stosunku do osób współpracujących przy
prowadzeniu tej działalności.
7
Krąg osób fizycznych podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu
emerytalno-rentowemu określa art. 6 ustawy systemowej, stanowiąc że są nimi
m.in. pracownicy (z wyłączeniem prokuratorów), osoby wykonujące pracę na
podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące
zlecenia oraz osobami z nimi współpracującymi (art. 6 ust. 1 pkt 4), osoby
prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące (art. 6 ust.
1 pkt 5). W razie sporu dotyczącego obowiązku ubezpieczeń społecznych Zakład
Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzję osobie zainteresowanej oraz płatnikowi
składek, zaś ten ostatni jest zobowiązany przekazać do Zakładu dokumenty
związane z ubezpieczeniami społecznymi określone w ustawie za okres objęty
decyzją (art. 38 ust.1 i 2 ustawy systemowej).
Zbieg tytułów ubezpieczenia (art. 9 ust. 1 ustawy systemowej) zachodzi
wówczas, gdy jedna osoba wykonuje kilka rodzajów działalności (posiada kilka
tytułów), z którymi wiąże się obowiązek ubezpieczenia społecznego. W takich
sytuacjach z reguły ustawodawca wskazuje, który tytuł ma pierwszeństwo, czyli z
którego z tych tytułów podlega się ubezpieczeniu z wyłączeniem obowiązku z
pozostałych tytułów, przy czym dotyczy on tylko ubezpieczenia emerytalnego i
rentowego. Z art. 9 ust. 1 ustawy systemowej ustalającego reguły zbiegu różnych
tytułów ubezpieczenia, wynika, że jeśli któryś z tych tytułów wystąpi w zbiegu z
innym tytułem wymienionym w art. 6 ust. 1 i 2 (tzw. tytułem ogólnym), to zawsze
wystąpi obowiązek ubezpieczenia, a więc taki tytuł ma również charakter
bezwzględny - nie może spowodować zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia.
Jeżeli więc nastąpi zbieg co najmniej dwóch tytułów bezwzględnych, to oba one
rodzą obowiązek ubezpieczenia, natomiast w razie zbiegu ze sobą tytułów
pozostałych (ogólnych), ustawa przyjmuje zasadę pierwszeństwa w czasie.
W okolicznościach sprawy, szczególne znaczenie ma przepis art. 9 ust. 2 i
ust. 2a ustawy systemowej. Według tego przepisu osoba spełniająca warunki do
objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o
których mowa m.in. w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5, jest objęta obowiązkowo
ubezpieczeniami z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Może ona jednak
dobrowolnie, na swój wniosek, być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i
8
rentowymi także z pozostałych, wszystkich lub wybranych tytułów lub zmienić tytuł
ubezpieczeń. W myśl ust. 2a natomiast osoba, o której mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 -
prowadząca jednocześnie pozarolniczą działalność, o której mowa w art. 8 ust. 6
pkt 1 - podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu tej
działalności, jeżeli z tytułu wykonywania umowy agencyjnej lub umowy zlecenia
albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym
stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz współpracy przy wykonywaniu tych
umów podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe jest
niższa od obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób
prowadzących pozarolniczą działalność. Może ona dobrowolnie, na swój wniosek,
być objęta ubezpieczeniami emerytalnymi i rentowymi również z tytułu, o którym
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4.
Zgodnie z art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach skargi kasacyjnej i jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli skarga nie zawiera zarzutu naruszenia
przepisów postępowania (tak jak w rozpoznawanej sprawie) lub gdy zarzut taki
okaże się niezasadny. W okolicznościach sprawy oznacza to m.in., że nie jest
kwestionowane prowadzenie przez wnioskodawczynię w chwili podpisania umowy
zlecenia z E. Sp. z o.o. działalności gospodarczej, jak również i to, że łącząca
strony (wnioskodawczynię i E.) umowa zlecenia, zawarta została w dniu 1 lutego
2008 r., zaś zlecone czynności zleceniobiorca miał wykonać do dnia 31 marca 2008
r., otrzymując z tego tytułu wynagrodzenie w kwocie 4692 zł. Innymi słowy
uzgodnione wynagrodzenie (za okres dwóch miesięcy – luty i marzec 2008 r.),
dawało zleceniobiorcy możliwość wyboru podstawy ubezpieczenia społecznego,
bowiem jej wartość (tzn. uzgodniona wysokość wynagrodzenia), po jej podziale na
okresy, za które należało odprowadzać składki na ubezpieczenia społeczne, rodziła
ustawowy obowiązek ubezpieczenia społecznego, pozwalając w związku z tym
ubezpieczonej (wnioskodawczyni) na wybór tytułu ubezpieczenia -
wnioskodawczyni spełniała warunki do objęcia jej obowiązkowo ubezpieczeniami
społecznymi zarówno z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej jak i umowy
zlecenia (art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).
Wnioskodawczyni dokonała wyboru tytułu ubezpieczenia, otrzymała umówione
9
wynagrodzenie, jednak zleceniodawca i jednocześnie płatnik składek na
ubezpieczenie - spółka E. Sp. z o.o. - wynagrodzenie to rozliczył niewłaściwie
(błędnie), odprowadzając w miesiącu lutym składki od podstawy niższej niż
minimalna, natomiast pozostałą część wynagrodzenia rozliczył w kolejnych
miesiącach, w tym w kwietniu 2008 r., w którym łącząca strony umowa już
formalnie nie obowiązywała. Podkreślić przy tym należy, że wnioskodawczyni nie
miała żadnego wpływu na sposób rozliczenia przez zleceniodawcę wynagrodzenia i
w konsekwencji sposób odprowadzania przez niego składki, a w związku z tym nie
może ponosić negatywnych konsekwencji działania płatnika składek, który jest
zobowiązany do prawidłowego naliczania składki od wynagrodzenia. Powyższe
uwagi dają podstawę do stanowiska, że w przypadku zbiegu obowiązku
ubezpieczenia społecznego (umowa zlecenia i prowadzenie działalności
pozarolniczej) - art. 9 ust. 2 i ust. 2a ustawy systemowej, ubezpieczony jest
uprawniony do wyboru jako podstawy obowiązkowego ubezpieczenia społecznego
zawartej umowy zlecenia, jeżeli tzw. wartość tej umowy tj. uzgodnione
wynagrodzenie stanowiące podstawę wymiaru składek, nie jest niższa od
obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób
prowadzących pozarolniczą działalność (art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 ustawy systemowej).
Marginalnie, trzeba zwrócić uwagę, że w niczym to nie podważa stanowiska
Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z dnia 10 września 2009 r., I UZP 5/09
(OSNP 2010, nr 5-6, poz. 71), wedle której niewypłacone pracownikowi należne
wynagrodzenie za pracę, nie stanowi podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne, bowiem przedmiotem sprawy, było przesądzenie, czy wnioskodawczyni
(zleceniobiorca) była upoważniona, z uwagi na tzw. wartość umowy zlecenia do
wyboru obowiązkowego tytułu ubezpieczenia.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji.