Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 5/12
POSTANOWIENIE
Dnia 23 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Andrzej Niedużak (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Z. K.
przy uczestnictwie Gminy P.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 sierpnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
oraz skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 8 września 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną wnioskodawcy, odrzuca skargę
kasacyjną uczestniczki postępowania i stwierdza, że każdy z
uczestników ponosi koszty związane ze swoim udziałem w
sprawie w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Z. K. domagał się zniesienia współwłasności nieruchomości położonej we wsi
W., gmina P., składającej się z zabudowanej budynkiem gospodarczym działki nr
176/5 o powierzchni 0,43 ha, przez przyznanie całej nieruchomości na wyłączną
własność wnioskodawcy z obowiązkiem spłaty współwłaściciela. Udział
wnioskodawcy we własności nieruchomości wynosił 2/65 części, własność
pozostałej części służyła Gminie P. Postanowieniem z dnia 6 listopada 2002 r. Sąd
Okręgowy przekazał do dalszego rozpoznania Sądowi Rejonowemu
prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności sprawę z powództwa Z.
K. przeciwko Gminie P., w której powód domagał się zasądzenia na jego rzecz
kwoty 6.300 zł z tytułu pożytków pobieranych przez Gminę w postaci opłat za
dzierżawę opisanej wyżej nieruchomości, kwoty 199.500 zł z tytułu różnicy
pomiędzy realnymi wartościami czynszu dzierżawnego a czynszem faktycznie
pobieranym oraz kwoty 10.000 zł tytułem odszkodowania za uniemożliwienie
powodowi korzystania z nieruchomości przez okres dwóch lat. W toku
postępowania Z. K. cofnął wniosek w części obejmującej nakłady na nieruchomość,
na co uczestniczka wyraziła zgodę, zażądał natomiast przeniesienia na jego rzecz
własności nieruchomości, na podstawie art. 231 § 1 k.c.
Uczestniczka postępowania żądała zniesienia współwłasności przez
przyznanie nieruchomości na jej wyłączną własność z obowiązkiem spłaty
wnioskodawcy kwotą 3.000 zł, żądała rozliczenia nakładów na nieruchomość,
a poza tym, Gmina domagała się oddalenia wniosku.
Postanowieniem z dnia 8 września 2011 r. Sąd Rejonowy ustalił, że wartość
nieruchomości będącej przedmiotem postępowania wynosi 826.951 zł, jej
współwłaścicielami są Gmina P. i wnioskodawca odpowiednio w 63/65 i w 2/65
części. Zniósł współwłasność nieruchomości w ten sposób, że przyznał ją na
wyłączną własność Gminy P., a tytułem spłaty udziału, zasądził od Gminy na rzecz
Z. K. kwotę 25.444,65 zł. Oddalił wnioski Z. K. o przeniesienie własności
nieruchomości na podstawie art. 231 k.c. oraz o częściowe rozliczenie pożytków z
nieruchomości, umorzył postępowanie o rozliczenie nakładów na nieruchomość.
Wniosek Gminy P. o rozliczenie nakładów na nieruchomość Sąd Rejonowy oddalił,
zasądził od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kwotę 2.861,48 zł wraz z
3
ustawowymi odsetkami od dnia 23 maja 2000 r. tytułem rozliczenia pożytków z
nieruchomości. Sąd orzekł także o kosztach postępowania nieprocesowego.
Apelacje od postanowienia Sądu pierwszej instancji wnieśli zarówno
wnioskodawca jak i uczestniczka postępowania.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 8 września 2011 r. apelację Z. K.
oddalił w całości, a uwzględniając w części apelację Gminy P., zmienił zaskarżone
postanowienie w punkcie I przez określenie wartości nieruchomości na kwotę
810.722 zł, w punkcie III przez obniżenie spłaty udziału wnioskodawcy do kwoty
24.945,29 zł, w punkcie V przez obniżenie kwoty należnej mu z tytułu rozliczenia
pożytków z nieruchomości do 1.430,70 zł. W pozostałej części apelację
uczestniczki oddalił i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
Sąd drugiej instancji dopuścił dowód z uzupełniającej opinii biegłego z zakresu
wyceny nieruchomości. Przedmiotem opinii było zaktualizowanie wartości rynkowej
nieruchomości oraz poczynionych przez jej dzierżawcę nakładów na nieruchomość.
Ustalenia te uzupełniły materiał faktyczny sprawy, z którego wynikało, że
podlegająca zniesieniu współwłasności nieruchomość położona we W., gmina P.
stanowiąca działkę nr 176/5 o powierzchni 0,43 ha, dla której Sąd Rejonowy
prowadzi księgę wieczystą KW Nr […], stanowiła część większej nieruchomości
podlegającej szeregu podziałów. Ostatecznie, w roku 1992 dokonano fizycznego
podziału działki nr 176/2 na trzy działki, w tym na działkę nr 176/5 o powierzchni
0,43 ha, która była zabudowana budynkiem gospodarczym określonym jako
„czerwona obora”. Współwłaścicielami nieruchomości byli: Rolnicza Spółdzielnia
Produkcyjna w K. w 8/65 części, Gmina P. w 55/65 części oraz małżonkowie A. i Z.
K. w 2/65 części. Małżonkowie K. udział w nieruchomości nabyli w dniu 28 czerwca
1990 r. (przed wydzieleniem działki nr 176/5) od S. K. W dniu 26 stycznia 2005 r.
Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w K. swoje udziały w własności nieruchomości
przeniosła na Gminę P. Od 1985 roku wnioskodawca na działce nr 176/2 prowadził
działalność gospodarczą. Na przełomie lat 1989 i 1990 uruchomił produkcję soli
kąpielowej. Głównym zleceniodawcą była niemiecka spółka G. (przekształcona w
G. Fabryka Chemiczno-Kosmetyczna spółka z ograniczoną odpowiedzialnością we
W.), do której wnioskodawca przystąpił obejmując 50 udziałów. Od 1992 roku na
podstawie ustnych porozumień, wymieniona Spółka użytkowała całą nieruchomość.
4
W lipcu 1994 roku wnioskodawca wystąpił ze Spółki i cofnął zgodę na wynajem
stanowiącej jego udział części tzw. „czerwonej obory”. W dniu 1 października 1997
r. Gmina P. i Spółka G. zawarły umowę dzierżawy nieruchomości stanowiącej
działkę nr 176/5 wraz z budynkiem gospodarczym w udziale należącym do Gminy,
umowa ta była przedłużana na dalsze okresy w latach 1999 i 2004. W umowach z
1999 r. i 2004 r. zastrzeżono, że na żądanie Z. K. należy mu udostępnić 2/65 części
nieruchomości, tj. 27,36 m2
powierzchni budynku i 111 m2
gruntu. Od 1998 r. do
2008 r. Spółka G. zapłaciła Gminie P. tytułem czynszu 325.680,70 zł. W wyniku
podziału majątku wspólnego małżeńskiego, Z. K. został wyłącznym właścicielem
wynoszącego 2/65 udziału w nieruchomości, której dotyczy postępowanie. W
wyniku prowadzonych inwestycji, działka nr 176/5 jest zabudowana czterema
budynkami produkcyjnymi o łącznej powierzchni użytkowej 1.765,39m2
.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargi kasacyjne wnieśli wnioskodawca
i uczestniczka postępowania. Gmina P. wskazując jako wartość przedmiotu
zaskarżenia kwotę 314.384 zł, zarzucała naruszenie prawa materialnego, a to art.
118 k.c. i art. 117 k.c. przez przyjęcie, że termin przedawnienia roszczeń z tytułu
rozliczenia czynszu dzierżawnego wynosi 10 lat, podczas gdy jest to termin
trzyletni, naruszenie przez błędną wykładnię art. 207 k.c. i art. 476 § 1 i 2 k.c. przez
pominięcie, że dzierżawca czynił na nieruchomość nakłady zwiększające jej
wartość, w których wnioskodawca nie powinien mieć udziału. Dalej uczestniczka
zarzucała naruszenie art. 150 i art. 151 ustawy o gospodarce nieruchomościami
przez błędną wykładnię, która doprowadziła do zawyżonej wyceny całej
nieruchomości, co najmniej o kwotę 150.000 zł. Wskazując na to, uczestniczka
domagała się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Z. K., w ramach podstawy skargi kasacyjnej naruszenia przepisów
postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy wskazał:
a) art. 378 § 1 k.p.c. poprzez wadliwe rozpoznanie przez Sąd drugiej instancji
zarzutu apelacyjnego, iż Sąd Rejonowy nie orzekł o całości zgłoszonych
przez wnioskodawcę żądań;
b) art. 232 zdanie drugie k.p.c. w związku z art. 278 § 1 k.p.c. przez
zaniechanie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego dla ustalenia
5
wartości rynkowej czynszu dzierżawnego, którego wysokość przyjętą przez
Sąd wnioskodawca kwestionował.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego, skarżący zarzucał obrazę art.
207 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu za podstawę zasądzenia
tytułem rozliczenia pożytków z nieruchomości, wysokości czynszu faktycznie
uzyskanego w sytuacji, gdy wysokość ta nie odpowiadała wartościom rynkowym
czynszu dzierżawy tego typu nieruchomości. We wniosku skargi kasacyjnej Z. K.
domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną uczestniczki, wnioskodawca podnosił jej
niedopuszczalność z uwagi na rzeczywistą wartość przedmiotu zaskarżenia
wynoszącą mniej niż 150.000 zł i wnosił o jej odrzucenie, a ewentualnie o odmowę
przyjęcia skargi do rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obowiązek wskazania w skardze kasacyjnej wartości przedmiotu zaskarżenia
wynika z art. 3984
§ 3 k.p.c., jego znaczenie wykracza poza funkcje ekonomiczne
i fiskalne. Przede wszystkim chodzi o ocenę dopuszczalności skargi kasacyjnej
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1998 r., II CZ 108/98
– niepubl.). Stosownie do art. 5191
§ 4 pkt 4 k.p.c., skarga kasacyjna nie
przysługuje w sprawach o zniesienie współwłasności i dział spadku, jeżeli wartość
przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż sto pięćdziesiąt tysięcy złotych. W wypadku
zaskarżenia postanowienia co do istoty sprawy, na podstawie którego sąd dokonał
zniesienia współwłasności (podziału majątku wspólnego, działu spadku), wartość
przedmiotu zaskarżenia wyznacza z reguły nie wartość całego dzielonego majątku,
ale wartość konkretnego interesu (roszczenia, żądania) lub składnika majątkowego
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2011 r., II CZ 27/11 –
niepubl.). Sąd Najwyższy nie jest związany wartością przedmiotu zaskarżenia
wskazaną w skardze kasacyjnej, która nie została sprawdzona przez sąd drugiej
instancji. W konsekwencji skarga kasacyjna, której wartość przedmiotu zaskarżenia
nie przekracza kwoty wymaganej w art. 5191
§ 4 pkt 4 k.p.c. podlega odrzuceniu
jako niedopuszczalna (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja
2011 r., II CSK 672/10 – niepubl.). W piśmiennictwie podkreśla się, że zadaniem
6
sądu jest zapobiegać manipulacjom stron przy określaniu wartości przedmiotu
zaskarżenia jedynie dla nadania sprawie znamion sprawy kasacyjnej.
W sprawie niniejszej uczestniczka postępowania wnosząc apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego wskazała jako wartość przedmiotu zaskarżenia
kwotę 28.306,13 zł. Na skutek tej apelacji Sad Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie na korzyść skarżącej Gminy. Zmiana wyrażała się łączną kwotą
1.930,10 zł. Ponieważ jednocześnie apelacja wnioskodawcy została oddalona
w całości, staje się jasne, że interes ekonomiczny Gminy w zaskarżeniu
postanowienia Sądu Okręgowego nie może przekroczyć kwoty 26.376,03 zł.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 3986
§ 3 k.p.c. w związku z art.
13 § 2 k.p.c., skargę kasacyjna Gminy P. należało odrzucić.
Przystępując do rozważania skargi kasacyjnej wnioskodawcy trzeba wskazać,
że zarzut naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 207 k.c.,
zważywszy na jego uzasadnienie, może być traktowany wyłącznie jako kontynuacja
zarzutu naruszenia przepisów postępowania – art. 232 k.p.c. zdanie drugie
w związku z art. 278 § 1 k.p.c. Przedmiotem regulacji art. 207 k.c. jest rozkład
wydatków i ciężarów oraz pożytków i innych dochodów związanych z rzeczą
wspólną. W świetle rozwiązań przyjętych w art. 207 k.c. podział ten powinien być
proporcjonalny. Poszanowanie przez Sąd Okręgowy wymienionej zasady nie jest
w skardze kasacyjnej kwestionowane. Skarżący kwestionuje jedynie wysokość
czynszu przyjętą do rozliczeń, brak więc podstaw do twierdzenia, że doszło do
naruszenia art. 207 k.c.
Zdaniem skarżącego wnioskodawcy, Sąd Okręgowy uchybił obowiązkowi
przeprowadzenia z urzędu dowodu z opinii biegłego, z pomocą której powinien był
ustalić rynkową wielkość czynszu dzierżawy nieruchomości tego typu, jak objęta
postępowaniem i po skonfrontowaniu tej wartości z czynszem jaki Gmina faktycznie
pobierała, zasądzić na rzecz wnioskodawcy należną mu część pożytków możliwych
do uzyskania. Zaniechanie tych działań miało naruszać art. 232 k.p.c. zdanie drugie
w związku z art. 278 § 1 k.p.c. Na gruncie przepisów regulujących postępowanie
nieprocesowe zasada kontradyktoryjności właściwa procesowi doznaje licznych
ograniczeń. Nie dotyczy to jednak spraw, w których uczestnicy są w różnym
stopniu zainteresowani w wyniku postępowania lub, gdy ich interesy są sprzeczne.
7
Do tej kategorii spraw należą między innymi sprawy o zniesienie współwłasności,
w których uczestnicy domagają się rozliczenia pożytków z rzeczy wspólnej lub
nakładów na tę rzecz poczynionych. W takich sprawach działanie sądu z urzędu
i prowadzenie dowodu niewskazanego przez stronę jest dopuszczalne tylko
w wyjątkowych sytuacjach oraz musi wypływać z opartego na zobiektywizowanej
ocenie przekonania o konieczności jego przeprowadzenia (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r., I UK 218/11 – niepubl., z dnia 4 stycznia
2007 r., V CSK 377/06, OSP 2008/1/8). W rozpoznawanej sprawie, podejmowanie
przez sąd inicjatywy dowodowej z urzędu sprzeciwiała się okoliczność, że
wnioskodawca był reprezentowany przez pełnomocnika będącego adwokatem oraz
słuszna ocena, że za podstawę rozliczenia pożytków należy przyjąć pożytki
rzeczywiste, a nie potencjalne, możliwe do uzyskania (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 stycznia 2009 r., II CSK 390/08 – niepubl.).
W ramach podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów postępowania
wnioskodawca zarzucił także naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. poprzez brak
orzeczenia przez Sąd o całości zgłoszonych żądań. Zarzut ten jest bezzasadny.
Należy wskazać, że Sąd Okręgowy oddalając apelację „w całości” objął tym
orzeczeniem wszystkie zarzuty i wnioski zawarte w apelacji. Jeśliby zaś, jak
sugeruje skarżący, Sąd pierwszej instancji nie orzekł o wszystkich zgłoszonych
żądaniach, to uprawnieniem uczestnika było żądanie uzupełnienia postanowienia
(art. 351 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Apelacja wniesiona od orzeczenia
nieistniejącego byłaby niedopuszczalna i podlegałaby odrzuceniu. Przesłanką
zaskarżenia orzeczenia w postępowaniu cywilnym jest jego istnienie. Nie można
oprzeć apelacji na zarzucie, że sąd nie orzekł o całości żądania (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2009 r., II PZ 19/09, z dnia 16 stycznia
2009 r., V CZ 88/08 – niepubl.).
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. w związku z art. 13
§ 2 k.p.c., skargę kasacyjną wnioskodawcy oddalono.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 520 § 1
k.p.c., według podstawowej w postępowaniu nieprocesowym zasady ponoszenia
przez każdego uczestnika kosztów związanych z jego udziałem w sprawie.
8