Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 27/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa W. T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 czerwca 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3600
(trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 29 lipca 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od Skarbu
Państwa reprezentowanego przez Wojewodę M. na rzecz W. T. kwotę 4.772.580 zł
z ustawowymi odsetkami od daty wyrokowania tytułem odszkodowania na szkodę
wywołaną wadliwą decyzją administracyjną. W pozostałej części powództwo
skierowane przeciwko Skarbowi Państwa i w całości skierowane przeciwko miastu
stołecznemu W. Sąd Okręgowy oddalił; nadto Sąd orzekł o kosztach sądowych i
kosztach procesu. Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia faktyczne.
Powód jest następcą prawnym właścicieli nieruchomości położonej w W. przy ul. B.
6. Nieruchomości ta została objęta działaniem dekretu z dnia 26 października 1945
r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (Dz. U. Nr 50,
poz. 279 ze zm.). Wniosek „przeddekretowych” właścicieli nieruchomości o
przyznanie prawa własności czasowej został załatwiony odmownie orzeczeniami
Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy z dnia 26 czerwca 1957 r. i z dnia 14
stycznia 1969 r., przy jednoczesnym stwierdzeniu, że znajdujące się na gruncie
budynki przeszły na własność Państwa.
W takim stanie prawnym w budynku znajdującym się na nieruchomości
doszło do sprzedaży 21 lokali, z czego sprzedaż 11 lokali, wraz z prawami
do gruntu i części wspólnych budynku, dokonana przez Skarb Państwa w latach
1977–1990, została poprzedzona decyzjami administracyjnymi. Pozostałe lokale,
oznaczone numerami 1, 10, 11, 13, 14, 16, 22, 18, 33, 34, zostały sprzedane przez
gminę w okresie od 27 września 1996 r. do 26 lipca 1999 r., wprost na podstawie
zawartych w formie aktów notarialnych umów cywilnoprawnych.
Powód w dniu 25 października 1999 r. wystąpił do Samorządowego
Kolegium Odwoławczego o stwierdzenie nieważności orzeczeń Prezydium RN
m.st. Warszawy. Decyzją z dnia 1 marca 2004 r. SKO stwierdziło, że decyzje PRN
m.st. Warszawy z dnia 26 czerwca 1957 r. i z dnia 14 stycznia 1969 r., w części
gruntu związanego z lokalami mieszkalnymi 1, 10, 11, 13, 14, 16, 22, 28, 33 i 34
zostały wydane z naruszeniem prawa, jednakże w tej części nie można stwierdzić
ich nieważności z uwagi na wywołanie przez ww. decyzje nieodwracalnych skutków
3
prawnych; w pozostałej natomiast części stwierdzono nieważność wskazanych
decyzji.
Powód w postępowaniu administracyjnym uzyskał również stwierdzenie
wydania z naruszeniem prawa decyzji poprzedzających sprzedaż 11 lokali.
Postępowanie administracyjne o zapłatę odszkodowania zakończyło się decyzją
odmowną. W postępowaniu przed sądem, o odszkodowanie za szkodę jakiej
powód doznał na skutek niemożności zaspokojenia roszczeń dekretowych
w postaci ustanowienia użytkowania wieczystego w odniesieniu do części
nieruchomość wskutek jej rozdysponowania przez sprzedaż lokali wraz z prawami
do gruntu, Sąd Okręgowy, po przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego, ustalił
wysokość szkody. W odniesieniu do lokali, których sprzedaż została poprzedzona
decyzją administracyjną, ustalił wartość szkody na kwotę 2.687.800 zł,
w odniesieniu do lokali pozostałych – na kwotę 2.263.600 zł. Sumę tych kwot,
4.951.400 zł, pomniejszył o 178.820 zł stanowiącą ,,wartość hipotek” i różnicę,
4,772.580 zł, zasądził na rzecz powoda od pozwanego Skarbu Państwa,
z powołaniem się na podstawę prawną z art. 160 k.p.a. w związku z art. 36 ust.3
pkt 3 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę
o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr
32, poz.191 ze zm.).
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony przez powoda i pozwany Skarb
Państwa. Wyrokiem z dnia 14 czerwca 2011 r. Sąd Apelacyjny, z apelacji powoda,
zmienił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo w ten sposób, że na
rzecz powoda zasądził dalszą kwotę 178.820 zł z ustawowymi odsetkami od 29
lipca 2009 r., a w pozostałej części oddalił tę apelację. Apelacja pozwanego Skarbu
Państwa została uwzględniona w zakresie kosztów sądowych. Natomiast w
pozostałej części, o ile skarżący zarzucał m.in. naruszenie art. 361 § 1 k.c. przez
błędne uznanie istnienia związku przyczynowego pomiędzy sprzedażą dziesięciu
lokali, oznaczonych numerami 1, 10, 11, 13, 14, 16, 22, 28, 33 i 34, jako szkodą a
wadliwą decyzją administracyjną z roku 1957 i 1969 r., apelacja została oddalona.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i ich ocenę
prawną. Wskazał, że do szkody w postaci sprzedaży lokali nie doszłoby gdyby
wadliwymi decyzjami dekretowymi nie odmówiono poprzednikowi prawnemu
4
powoda ustanowienia prawa własności czasowej. Te wadliwe decyzje, przy
uwzględnieniu sekwencji zdarzeń, faktycznych i prawnych, umożliwiły sprzedaż
przez Gminę /…/ tychże lokali; art. 160 k.p.a. nie ogranicza odpowiedzialności
organu, który wydał wadliwą decyzję do szkód wywołanych jego własnym
działaniem.
W skardze kasacyjnej opartej na zarzucie naruszenia prawa materialnego
(zarzuty procesowe zostały cofnięte w piśmie procesowym z dnia 14 grudnia
2011 r.) pozwany Skarb Państwa zarzucił naruszenie art. 361 § 1 k.c. w związku
z art. 160 § 2 k.p.a. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że pozbawienie
powoda przez miasto stołeczne Warszawę możliwości skorzystania
z przewidzianego w art. 34 ust.1 pkt 2 i ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651
ze zm.), prawa pierwszeństwa nabycia ośmiu lokali, oznaczonych nr 1, 10, 11, 13,
14, 16, 33 i 34, nie przerywa adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy
decyzjami odmawiającymi przyznania poprzednikowi prawnemu powoda prawa
własności czasowej do gruntu a szkodą powoda, w postaci utraty prawa własności
lokali sprzedanych przez Gminę /…/ po dniu 7 maja 1999 r.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
w części oddalającej apelację Skarbu Państwa co do kwoty 1.841.678 zł
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w tym zakresie do ponownego
rozpoznania ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonej części i orzeczenie
co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa ponad kwotę 3.109.722 zł.
Przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest związek przyczynowy.
Związek ten musi istnieć pomiędzy zdarzeniem wskazywanym jako źródło szkody,
a tą szkodą. Jako źródło szkody, zdarzenie szkodzące, powód wskazywał wadliwe
decyzje odmawiające przyznania prawa własności czasowej jego poprzednikowi
prawnemu i stwierdzające nabycie przez Skarb Państwa (w roku 1969) własności
budynków, co wobec uprzedniego przejęcia dekretem warszawskim własności
gruntu, czyniło Skarb Państwa właścicielem zabudowanej tymi budynkami
nieruchomości gruntowej. Rozważając zagadnienie związku przyczynowego mieć
należy na względzie, że związek ten jest kategorią obiektywną i należy go
5
pojmować jako obiektywne powiązanie zjawiska nazwanego "przyczyną"
ze zjawiskiem określonym jako "skutek". Ustawodawca wprowadzając w art. 361
§ 1 k.c. ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej tylko za normalne,
typowe, występujące zazwyczaj (a nie za wszelkie) następstwa działania
lub zaniechania, z których szkoda wynikła, ogranicza tę odpowiedzialność
do wskazanych w przepisie normalnych (adekwatnych) następstw. Ocena czy
istnieje związek przyczynowy wymaga rozważenia konkretnych okoliczności
sprawy. W związku z tym okoliczności te poddaje się tzw. testowi „conditio sine qua
non" czyli bada się, czy pomiędzy określonymi elementami sytuacji faktycznej
w ogóle zachodzi jakakolwiek obiektywna zależność, a zatem, czy badany skutek
stanowi obiektywne następstwo zdarzenia, które wskazano jako jego przyczynę.
Jeśli odpowiedź jest negatywna, to znaczy, jeśli badany skutek nastąpiłby również,
mimo nieobecności tej "przyczyny", należy stwierdzić, że nie występuje żaden
obiektywny związek przyczynowy i nie ma potrzeby dalszego badania,
czy występuje związek przyczynowy "adekwatny" w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.
Konieczność badania "normalności" związku przyczynowego, a więc przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 361 § 1 k.c., występuje bowiem tylko
wówczas, gdy między badanymi zjawiskami w ogóle istnieje obiektywny związek
przyczynowy. Te same zasady należy odnieść do badania tak zwanego
pośredniego związku przyczynowego, cechującego się wieloczłonowością,
z którym niewątpliwie mamy do czynienia w sprawie niniejszej. Także bowiem
w sytuacji, gdy pewne zdarzenie stworzyło warunki powstania innych zdarzeń,
z których dopiero ostatnie stało się bezpośrednią przyczyną szkody,
odpowiedzialność cywilną może determinować tylko taki związek wieloczłonowy,
w którym pomiędzy poszczególnymi ogniwami zachodzi zależność przyczynowa,
we wskazanym wyżej rozumieniu i każde ogniwo tego związku z osobna podlega
ocenie z punktu widzenia kauzalności (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
14 marca 2002 r. IV CKN 826/00, LEX nr 74400, z dnia 18 maja 2000 r. III CKN
810/98 LEX nr 51363). Przy takim rozumieniu powiązań w wieloczłonowym związku
przyczynowym, podzielić należy stanowisko Sądu Apelacyjnego, że wadliwa
decyzja o odmowie ustanowienia prawa własności czasowej (i przejęcia budynku
na własność Państwa), czyniąc to Państwo (Skarb Państwa) właścicielem
6
zabudowanej nieruchomości, stała się przyczyną sprawczą szkody, w postaci
niemożności uzyskania wieczystego użytkowania i praw do budynku na tych częściach
nieruchomości, które zostały objęte umowami sprzedaży,
Legalność decyzji z roku 1957 i z roku 1969 podważono prawomocnie dopiero
w roku 2004. Zanim to nastąpiło, decyzja odmowna pozostawała w obrocie, stąd też
nieruchomość, jako nieruchomość Skarbu Państwa, podlegała komunalizacji. Gmina,
która nabyła własność z dniem 5 grudnia 1990 r., z kolei już jako właściciel, dokonała
rozporządzenia lokalami zawierając z najemcami umowy, wskazywane przez
skarżącego. Szkoda powoda wyrażająca się uszczerbkiem w postaci niemożności
uzyskania praw do gruntu i własności budynku, a więc polegająca na niewejściu
do majątku powoda tej wartości jaką uosabiają sprzedane lokale (wraz z prawami
z nimi związanymi), w takim zakresie w jakim jest to następstwem zawartych umów
sprzedaży, ma więc przyczynę sprawczą w decyzjach o odmowie przyznania prawa
własności czasowej. Nie ma dostatecznych podstaw, aby zaprzeczyć istnieniu między
tymi zdarzeniami wieloczłonowego związku przyczynowego.
Skarżący zawarł w skardze kasacyjnej wywód, z którego wynika,
że zaniechanie powiadomienia powoda przez Gminę /…/ o zamiarze sprzedaży
wymienionych w skardze lokali, stanowiąc delikt tego podmiotu, winno być
jednocześnie kwalifikowane jako współprzyczyna lub przyczyna konkurencyjna
szkody wywołanej wadliwą decyzją dekretową, stanowiąc tym samym odrębne
źródło odpowiedzialności Gminy. Przez zaniechanie powiadomienia Gmina
dopuściła się bowiem naruszenia art. 34 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997
r. – o gospodarce nieruchomościami i zaniechanie to stanowi okoliczność
zrywającą dotychczasowy związek przyczynowy.
Powołany przepis art. 34 ust. 1 pkt 2 stanowi, że w przypadku zbywania
nieruchomości osobom fizycznym i prawnym pierwszeństwo w ich nabyciu
przysługuje osobie, która spełnia jeden z warunków wymienionych w przepisie,
tu: jest poprzednim właścicielem zbywanej nieruchomości lub następcą prawnym
tego właściciela, jego adres jest znany, a nieruchomość została przejęta przed
dniem 5 grudnia 1990 r. Nie ma podstaw do przyjęcia skutku wynikającego z ust. 3
tego artykułu, a to biorąc pod uwagę ustaloną przez Sąd (zatem wiążącą
7
w postępowaniu kasacyjnym jako ustalenie faktyczne) datę wszczęcia przez
powoda postępowania administracyjnego dotyczącego prawidłowości nabycia
nieruchomości przez Skarb Państwa. Zostało bowiem ustalone, że powód wniosek
o stwierdzenie nieważności decyzji dekretowych złożył w dniu 21 października
1999 r., a więc w czasie gdy wskazywane w skardze kasacyjnej lokale były już
sprzedane. Można jednak zauważyć, że wcześniej, bo w dniu 7 maja 1999 r.,
wpłynął do Gminy wniosek powoda o zwrot nieruchomości. Wniosek ten poza
żądaniem zwrotu nieruchomości położonej przy ul. B. i powołaniem się
na następstwo prawne po przeddekretowych właścicielach nieruchomości niczego
więcej nie zawiera, nie pozwalając nawet domyślać się podstawy prawnej żądania
zwrotu. Można natomiast byłoby przyjąć, że pismo pozwalało Gminie powziąć
wiedzę o istnieniu osoby uprawnionej z tytułu pierwszeństwa.
Powołany art. 34 w ust. 4 wymagał od Gminy powiadomienia uprawnionego
o przeznaczeniu nieruchomości do zbycia i przysługującym mu pierwszeństwie.
Sprzedaż lokali z naruszeniem pierwszeństwa uzasadnia odpowiedzialność
odszkodowawczą zobowiązanego. Nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność
odszkodowawcza gminy, na zasadach ogólnych, a więc odpowiedzialność
deliktowa, zaktualizowałaby się tylko wówczas gdyby uprawniony zamierzał
skorzystać z prawa pierwszeństwa. Realizacja natomiast tego prawa oznaczała
nabycie lokalu (lokali) za cenę ustaloną w sposób określony w ustawie (ust. 5 art.
34 ustawy). Powód musiałby zatem wyrazić wolę kupna lokali. Nie został
w sprawie przeprowadzony dowód, że powód zamierzał kupić lokale, a więc,
że gotów był uiścić cenę (rynkową) za przeznaczone do sprzedaży lokale.
Jego pismo z dnia 7 maja 1999 r., powoływane przez skarżącą, dowodzi woli
przeciwnej, to jest uzyskania zwrotu czyli odzyskania nieruchomości, a nie jej
kupna. Podobnie, wdrożenie postępowania o stwierdzenie nieważności decyzji
dekretowych wskazuje na wolę realizację uprawnień z dekretu (art. 7 ust. 1) lub
doprowadzenia do otrzymania odszkodowania za ich nieuzyskanie, a nie gotowość
zapłaty ceny. Realizację tych uprawnień (w oznaczonym zakresie) uniemożliwiła
sprzedaż lokali.
Biorąc pod uwagę, że zarzut skarżącego wiąże się z tzw. przyczynowością
zaniechania, dla ustalenia istnienia związku przyczynowego, rozstrzygnąć trzeba
8
czy w razie podjęcia przez Gminę powinnego działania doszłoby do powstania
skutku szkodowego czyli sprzedaży lokali osobom trzecim. W okolicznościach
sprawy przy braku dowodu, że powód kupiłby lokale, wyłączyć należy istnienie
związku przyczynowego pomiędzy zarzucanym zaniechaniem Gminy a szkodą
spowodowaną niewejściem, na skutek braku umowy, lokali do majątku powoda.
W takiej sytuacji zaniechanie Gminy w ogóle nie oddziałuje na sferę praw
majątkowych powoda. Gdyby natomiast powód miał wolę nabycia lokali, której
z przyczyn leżących po stronie Gminy nie zrealizował, czyli Gminie można byłoby
przypisać deliktową odpowiedzialność odszkodowawczą, wówczas w zaniechaniu
Gminy można byłoby upatrywać współprzyczyny szkody lub uważać je za
przyczynę konkurencyjną szkody. Jednak ani współprzyczyna szkody ani
przyczyna konkurencyjna w realnym wieloczłonowym związku przyczynowym nie
zwalnia od odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy (pierwotnego) zdarzenia
szkodzącego, z którym związane jest dochodzone roszczenie. Niewykluczona
byłaby w takim wypadku odpowiedzialność solidarna obu sprawców, ustaleniom
musiałby też podlegać zakres doznanego z tych czynów uszczerbku, zagadnienie
to jednak pozostaje bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy zważywszy na brak
dowodu, iż wolą powoda byłoby skorzystanie z prawa pierwszeństwa.
Z przedstawionych przeto przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak w sentencji; o kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono
na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
es