Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 91/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa E. P. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w T.
przeciwko PGE Górnictwo i Energetyka Konwencjonalna Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 września 2012 r.,
dwóch skarg kasacyjnych strony powodowej oraz strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 września 2011 r.,
I. oddala obie skargi kasacyjne,
II. znosi między stronami koszty postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (poprzednio I. P. spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością) – jako podwykonawca wniosła o zasądzenie od
pozwanej PGE Zespołu Elektrociepłowni B. Spółki Akcyjnej– jako inwestora kwoty
921.754 zł, w tym: (1) kwoty 188.320 zł z tytułu wynagrodzenia za roboty
budowlane (faktura 141/201/07) z (2) ustawowymi odsetkami skapitalizowanymi na
dzień 15 września 2009 r. w kwocie 44.606,04 zł, (3) kwoty 371.811,34 zł z tytułu
wynagrodzenia za roboty budowlane (faktura 160/201/07) z (4) ustawowymi
odsetkami skapitalizowanymi na dzień 15 września 2009r. w kwocie 84.319,68 zł,
(5) kwoty 99.234,80 zł z tytułu dodatkowych kosztów poniesionych przez powoda
w związku z wydłużeniem terminu wykonania umowy (faktura 129/201/08) z (6)
ustawowymi odsetkami skapitalizowanymi na dzień 15 października 2009 r.
w kwocie 11.780,30 zł, (7) kwoty 35.849,16 zł z tytułu odsetek od nieterminowych
wpłat z (8) ustawowymi odsetkami od nich skapitalizowanymi na dzień
15 października 2009 r. (data wniesienia pozwu) w kwocie 4.956,02 zł oraz (9)
kwoty 80.876 zł z tytułu kosztów dochodzenia zapłaty, w tym kosztów procesu
przeciwko wykonawcy w sprawie sygn. akt XIV GC … .
Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 1 września 2010 r. zasądził od
pozwanego na rzecz powódki kwoty: 560.131,34 zł (żądania (1) i (2)), 44.606,04 zł
(żądanie (3)), 84.319,68 zł (żądanie (4)), 33.549 zł (część żądania (7)),
w pozostałym zakresie oddalił powództwo i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 września 2011 r. uwzględniając apelację
powoda w części zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od
pozwanego na rzecz powoda dalszą kwotę 2.300,16 zł tytułem odsetek (dalsza
część żądania (7)), oddalił apelację powoda w pozostałej części i apelację
pozwanego w całości oraz zniósł między stronami koszty postępowania
apelacyjnego.
Podstawa faktyczna i prawna rozstrzygnięć Sądów obu instancji była
zgodna. W dniu 12 marca 2007 r. Zespół Elektrociepłowni B. SA, jako zamawiający,
zawarł z Fabryką Elektrofiltrów E. SA, jako wykonawcą, umowę nr 1/P/2007, której
przedmiotem była wymiana elektrofiltru kotła w elektrociepłowni B. II. Umowę
zawarto w trybie prawa zamówień publicznych. Do obowiązków wykonawcy
należało zaprojektowanie elektrofiltru o określonych parametrach oraz jego
3
posadowienie w miejscu uprzednio zdemontowanego urządzenia. Wykonawca miał
wykonać projekt budowlany sprawdzający istniejącą konstrukcję żelbetową,
uwzględniając zmiany związane z nowym elektrofiltrem. Zgodnie z § 7 ust. 1
umowy wykonawca miał obowiązek przedstawienia, przed przystąpieniem do robót,
listy podwykonawców. Fabryka Elektrofiltrów E. SA w dniu 26 kwietnia 2007r.
zawarła z I. P. spółką z o.o. umowę zatytułowaną „o świadczenie usług
montażowych”, na podstawie której ten zobowiązał się do wykonania pełnego
zakresu robót związanych z kompletnym demontażem istniejącego i montażem
nowego elektrofiltru kotła w Zespole Elektrociepłowni B. S.A. w systemie pod klucz
wraz z uczestnictwem w jego uruchomieniu i przekazaniu do eksploatacji. Strony
dopuściły możliwość zlecenia robót dodatkowych na podstawie osobnych
zamówień (§ 2 ust. 5). Termin przekazania elektrofiltru do prób funkcjonalnych
oznaczono jako 20 września 2007 r. Wykonawca w piśmie z dnia 18 maja 2007r.
poinformował pozwanego, że powód został wybrany do wykonania prac
kompletnego demontażu i montażu części mechanicznej elektrofiltru, a B. sp. z o.o.
do wykonania prac w części budowlanej. Zakres prac powoda został wpisany w
dzienniku budowy, w którym wpisów dokonywali m.in. wyznaczeni umową z E.
pracownicy pozwanego. Roboty nie zostały zrealizowane w terminie. W dniu 30
listopada 2007 r. powód wystawił jednostronny protokół odbioru robót oraz
jednostronny protokół robót określonych jako dodatkowe (koszty najmu dźwigu i
szatni), określając ich wartość na 89.646 zł netto. Powód wystawił na rzecz E. w
dniu 28 września 2007 r. fakturę nr 141/201/07 z terminem płatności 2 listopada
2007 r. na kwotę 678.320 zł na podstawie protokołu częściowego odbioru robót z
dnia 28 września 2007 r., w dniu 31 października 2007 r. fakturę nr 160/201/07
na kwotę 486.780 zł z terminem płatności 4 grudnia 2007 r. na podstawie
protokołu częściowego odbioru robót z dnia 31 października 2007 r. Powód na
podstawie wskazanego protokołu wystawił także fakturę numer 173/201/07.
Powód nie uzyskał pełnej zapłaty za prace określone we wskazanych fakturach,
tj. z faktury nr 141/201/07 nie otrzymał kwoty 188.320 zł z odsetkami, z faktury nr
160/201/07 - kwoty 371.811,34 zł z odsetkami. Powód wystawił również fakturę
nr 177/201/07 za wykonanie robót dodatkowych zgodnie z protokołem z dnia
4 grudnia 2007 r. na kwotę 109.368,12 zł brutto (89.646 zł netto). Wykonawca
4
zapłacił należność objętą tą fakturą z opóźnieniem (w dniu 28 sierpnia 2008 r.).
Powód w dniu 9 września 2008 r. wystawił fakturę VAT nr 129/201/08 na kwotę
99.234,80 zł „za dodatkowe roboty zgodnie z kosztorysem”, nie otrzymał na jej
podstawie zapłaty od wykonawcy. Odbiór nastąpił między inwestorem
a wykonawcą bez udziału podwykonawcy. Inwestor rozliczył się z wykonawcą
w części uiszczając wynagrodzenie, w części przez potrącenie wierzytelności
z tytułu kary umownej za opóźnienie. Powód wniósł powództwo przeciwko
wykonawcy w sprawie sygn. akt XIV GC ... W sprawie tej Fabryka Elektrofiltrów E.
SA zgłosiła co do części żądania zarzut potrącenia własnej wierzytelności
przeciwko I. P. sp. z o.o. z tytułu jego opóźnienia w wykonaniu robót, zapadł
nieprawomocny wyrok wstępny zasądzający część należności, postępowanie
zostało umorzone wobec upadłości likwidacyjnej wykonawcy (ogłoszonej
postanowieniem z dnia 26 lutego 2009 r.). Powód zgłosił w postępowaniu
upadłościowym wierzytelność w kwocie głównej 695.215,30 zł wraz z odsetkami na
dzień ogłoszenia upadłości w kwocie 88.466,72 zł.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd Okręgowy błędnie zakwalifikował umowę
zawartą przez wykonawcę z podwykonawcą jako umowę o dzieło. Przyjął, że była
to umowa o roboty budowlane, za czym przemawia rozmiar przedsięwzięcia, jego
charakter (roboty rozbiórkowe i montażowe). Za kluczową uznał okoliczność,
że rezultat świadczenia podwykonawcy stał się składnikiem obiektu stanowiącego
przedmiot świadczenia wykonawcy w ramach umowy o roboty budowlane. Sądy
zgodnie przyjęły, że inwestor wyraził zgodę na zawarcie umowy przez wykonawcę
z podwykonawcą w sposób dorozumiany czynny. Odwołały się do treści umowy
podstawowej wskazującej, że strony zamierzały realizować umowę w systemie
podwykonawstwa. Wykonawca - zgodnie z § 7 umowy - przedstawił inwestorowi
listę podwykonawców, informując jednocześnie jakie prace będą wykonywali.
Dokładny zakres tych prac został wcześniej ustalony przez inwestora i wykonawcę
w załączniku nr 1 do umowy z dnia 12 marca 2007 r. Zdaniem Sądu inwestor miał
pełną wiedzę o tym który przedsiębiorca i w jakim zakresie będzie wykonywał prace
demontażowe i montażowe jako podwykonawca, a tym samym znał powoda, treść
umowy zawartej między nim a wykonawcą i w sposób czynny wyraził zgodę
dopuszczając go do wykonywania określonych robót, uczestnicząc we wspólnych
5
odbiorach. Sąd Apelacyjny stwierdził, że z tych przyczyn nie ma zastosowania art.
6471
§ 2 zdanie drugie k.c. Powództwo zostało uwzględnione w części dotyczącej
zapłaty wynagrodzenia objętego fakturami nr 141/201/07 i nr 160/201/07
ze skapitalizowanymi odsetkami. Pozwany nie kwestionował wysokości tych kwot,
a w toku procesu przyznał, że jeżeli powodowi należałaby się zapłata,
to obejmująca tylko te pozycje i nie kwestionował opóźnienia ich zapłaty.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo w części dotyczącej dalszych odsetek w kwocie
2.300,16 zł stwierdzając, że opóźnienie takie nie zostało dostatecznie wykazane.
Stanowiska tego nie podzielił sąd odwoławczy odwołując się do znajdującej
w aktach noty odsetkowej wykazującej wszystkie istotne dane i niekwestionowanie
tej należności przez pozwanego. Sąd pierwszej instancji uznał, że powództwo nie
zasługuje na uwzględnienie w części dotyczącej wynagrodzenia za roboty
dodatkowe (żądanie (5) i (6)) wobec nie przedstawienia osobnego zamówienia na
te prace, wymaganego zgodnie z § 2 ust. 5 umowy z wykonawcą i nie wykazania
zgody inwestora. Kosztorys i faktura dotyczące tego żądania są jednostronnymi
dokumentami wystawionymi przez powoda. Sąd odwoławczy skorygował
to stanowisko wskazując, że wskazana pozycja nie dotyczy wynagrodzenia za
roboty dodatkowe, za które powód uzyskał wynagrodzenie, tylko za następcze
koszty związane z opóźnieniem, tj. najem szatni i roboty wykonywane żurawiem
wieżowym przez podmiot trzeci na zlecenie powoda. Ocenił jednak oddalenie
powództwa w tej części jako prawidłowe wobec nie udowodnienia ich powstania,
poniesienia i nie wykazania czy uzyskana wcześniej zapłata nie obejmowała tych
kosztów. Żądanie zasądzenia odsetek od odsetek za okres do dnia wniesienia
pozwu (żądanie (8)) Sąd uznał za niedopuszczalne w oparciu o art. 482 k.c.
Jako pozbawione podstaw prawnych ocenił także żądanie (9) obejmujące zwrot
kosztów procesu i wydatków związanych z dochodzeniem w oddzielnym procesie
należności od wykonawcy E., wskazując że nie są one elementem wynagrodzenia,
za które odpowiada solidarnie inwestor na mocy art. 6471
k.c.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że bezzasadne są zarzuty procesowe dotyczące
oddalenia w postępowaniu pierwszoinstancyjnym wniosków dowodowych,
wskazując że pełnomocnik powoda obecny na rozprawie nie zgłosił w tym zakresie
zastrzeżeń w trybie art. 162 k.p.c.. Podkreślił, że powód w pozwie wniósł
6
„z ostrożności procesowej" o dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu
z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy Sądu Okręgowego w K. sygn. XIV
GC …, „poprzez włączenie tych dokumentów do akt niniejszej sprawy, a to na
okoliczność twierdzeń i dowodów złożonych przez strony w sprawie", ale skoro
wniosek ten został skonstruowany nieprawidłowo to trafnie został pominięty,
ponadto procedura cywilna nie zna dowodu z akt innej sprawy sądowej. Ocenił, że
uzasadnienie orzeczenia sądu pierwszej instancji nie narusza wymogów art. 328 §
2 k.p.c., ewentualne jego mankamenty nie uniemożliwiają kontroli instancyjnej i jako
dotyczące etapu późniejszego nie mogłyby mieć wpływu na wynik sprawy.
Skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia złożyły obie strony.
Pozwany w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucił
naruszenie art 6471
k.p.c. poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie oraz przyjęcie, że sama wiedza inwestora o tym jaki przedsiębiorca
i w jakim zakresie będzie wykonywał prace jako podwykonawca, bez wiedzy na
temat istotnych warunków umowy, w tym wysokości i terminów płatności
wynagrodzenia na rzecz podwykonawcy, per se implikuje powstanie
odpowiedzialności solidarnej inwestora za zapłatę wynagrodzenia podwykonawcy
oraz że sam udział pracowników inwestora w naradach i odbiorach, dopuszczenie
pracowników powoda do wykonywania określonych robót oraz ich obecność na
placu budowy należącym do inwestora, stanowi czynne wyrażenie zgody,
że solidarna odpowiedzialność inwestora z wykonawcą, która ma charakter
ustawowej solidarnej odpowiedzialności gwarancyjnej za cudzy dług, powstaje
niezależnie od pozycji ekonomicznej podwykonawcy w procesie inwestycyjnym,
tj. niezależnie od rozmiarów zlecenia oraz od tego czy podwykonawca prowadzi
małe, średnie czy dużych rozmiarów przedsiębiorstwo. Skarżący ostatecznie
sprecyzowanym wnioskiem wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku jedynie
w części zmieniającej orzeczenie Sądu Okręgowego i oddalającej jego apelację
oraz orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Powód, w skardze opartej na obu podstawach zarzucił naruszenie przepisów
postępowania, tj. art. 382 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2, art. 47912
k.p.c., art. 217 k.p.c.,
art. 227 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na
7
błędnym ustaleniu stanu faktycznego przez niedokonanie oceny całego zebranego
materiału dowodowego, w wyniku pominięcia jego części i ustaleniu stanu
faktycznego w zakresie objętym zaskarżeniem wyłącznie na podstawie niektórych
dowodów; art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c., art. 47912
k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na nie przytoczeniu w
uzasadnieniu wyroku istotnych motywów rozstrzygnięcia co do przyczyn odmowy
uznania wiarygodności dowodów z dokumentów tj. faktury nr 129/201/08,
kosztorysu dodatkowych kosztów, niespornych co do treści i faktu ich doręczenia;
art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c., art. 231 k.p.c., art. 382 k.p.c. i art. 47912
k.p.c. oraz w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. polegające na dokonaniu przez Sąd drugiej
instancji własnych, odmiennych ustaleń faktycznych w sposób sprzeczny z
przepisanymi regułami; art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. polegające na
nie rozpoznaniu apelacji w jej granicach i pominięciu podniesionych w apelacji
zarzutów naruszenia przepisów prawa procesowego i materialnego. W ramach
drugiej podstawy zarzucił naruszenie art. 6 k.c. w zw. z art. 647 k.c. na skutek
niewłaściwego zastosowania hipotezy tej normy przy dokonywaniu oceny prawnej
(błąd w subsumcji) wyrażające się w tym, że podciągnięto pod dyspozycję normy
stan faktyczny ustalony samodzielnie i odmiennie przez Sąd Apelacyjny dla
zaskarżonego wyroku przyjmując, że powód nie wykazał faktu poniesienia
kosztów wykonania niespornych prac, pomimo przedłożenia dowodów
z dokumentów w postaci faktury i kosztorysu; art. 405 k.c. i art. 471 k.c. poprzez
ich niezastosowanie, gdyż nie rozważono zasadności zastosowania także tych
powołanych przez powoda norm jako wyłącznej podstawy materialno-prawnej;
art. 482 k.c. poprzez niewłaściwe zastosowanie wyrażające się w tym, że wadliwie
odniesiono normę prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego
przyjmując, że żądanie powoda zapłaty kwoty 4.956,02 zł objęte jest hipotezą tej
normy. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej
apelację powoda i o przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, ewentualnie o zmianę
i zasądzenie na jego rzecz dalszych kwot objętych żądaniem oraz kosztów
procesu.
Sąd Najwyższy zważył:
8
Odnośnie do skargi kasacyjnej pozwanego wskazać należy na
nieprawidłowe sformułowanie jej podstaw. W zakresie wszystkich zarzucanych
naruszeń prawa materialnego pozwany podniósł równolegle błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 6471
k.c. Tymczasem, jak wielokrotnie
stwierdzał Sąd Najwyższy, nie jest możliwe naruszenie prawa materialnego
jednocześnie przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, ponieważ są
to dwie różne postacie naruszenia i każda z nich wymaga odrębnego wykazania
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2008 r., I CSK 187/08,
nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 2010 r. IV CSK 138/10,
nie publ.). Niezależnie od tej wadliwości skarżący ograniczył się ogólnie do
przytoczenia art. 6471
k.c., bez skonkretyzowania i odniesienia się do zawartych
w nim jednostek redakcyjnych, mimo że wskazany przepis składa się z sześciu
paragrafów o różnej treści normatywnej. Powołanie to jest ponadto nieadekwatne
do uzasadnienia poszczególnych zarzutów. Kognicja Sądu Najwyższego
nie obejmuje poszukiwania podstawy kasacyjnej nieoznaczonej wprost w skardze,
gdyż do skarżącego należy wytyczenie kierunku i przedmiotu kontroli kasacyjnej
(por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., II CKN
13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca
2005 r., V CK 847/04). Konsekwentnie podstawy skargi pozwanego uchylają się
spod kontroli kasacyjnej. Oznacza to, że nie została skutecznie zakwestionowana
kwalifikacja stosunku prawnego jako umowy o podwykonawstwo, zawartej
za zgodą inwestora (tu: pozwanego), udzieloną w sposób czynny przez
konkludentne oświadczenie woli. Jak przyjęto w orzecznictwie, dla zgody inwestora
na zawarcie przez wykonawcę umowy z podwykonawcą o wykonanie zadań
wchodzących w zakres umowy o roboty budowlane, wymaganej przez art. 6471
§ 2
i 3 k.c. nie stosuje się art. 63 § 2 k.c., zgoda może być wyrażona przez każde
zachowanie, które ujawnia ją, w myśl art. 60 k.c., w sposób dostateczny
(por. uchwałę (7) Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 6/08,
OSNC 2008, nr 11, poz. 121). Nie może być również na obecnym etapie
postępowania badana podstawowa – z punktu widzenia odpowiedzialności
inwestora - okoliczność, tj. czy istotne postanowienia umowy, decydujące
o zakresie solidarnej odpowiedzialności inwestora z wykonawcą za zapłatę
9
wynagrodzenia podwykonawcy były znane inwestorowi, względnie czy miał
on możliwość zapoznania się z nimi (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
6 października 2010 r., II CSK 210/10, OSNC 2011, nr 5, poz. 59, krytycznie
oceniany w doktrynie jedynie co do dopuszczenia przesłanki „możliwości
zapoznania się”).
Zakres odpowiedzialności pozwanego może być jednak przedmiotem oceny
Sądu Najwyższego pośrednio, a to ze względu na zakres zaskarżenia skargą
kasacyjną wniesioną przez powoda. Dla uporządkowania wywodu wskazać jedynie
należy, że przedmiotem zaskarżenia jest oddalenie apelacji w części oddalającej
powództwo co do żądań zapłaty (5) kwoty 99.234,80 zł z tytułu dodatkowych
kosztów (faktura 129/201/08), (6) kwoty 11.780,30 zł tytułem ustawowych odsetek
od tej kwoty, skapitalizowanych na dzień 15 października 2009 r., (8) kwoty
4.956,02 zł tytułem skapitalizowanych na dzień 15 października 2009 r. (data
wniesienia pozwu) ustawowych odsetek od kwoty 35.849,16 zł prawomocnie
zasądzonej z tytułu odsetek za opóźnienie innych nieterminowych wpłat, (9) kwoty
80.876 zł z tytułu kosztów dochodzenia zapłaty, w tym kosztów procesu przeciwko
wykonawcy w sprawie sygn. akt XIV … .
W okolicznościach sprawy celowe jest odniesienie się w pierwszej kolejności
do podstaw kasacyjnych dotyczących naruszenia prawa materialnego (art. 3893
§ 1
pkt 1 k.p.c.), a w dalszej - prawa procesowego (art. 3893
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Przed ich
rozważeniem wskazać jednak należy na szczególne cechy rozważanej konstrukcji
normatywnej. Podkreślenia wymaga, że umowa o podwykonawstwo stanowi
umowę odrębną od umowy zawartej pomiędzy inwestorem a wykonawcą, chociaż
jest z nią związana. Odrębność umowy o podwykonawstwo przejawia się przede
wszystkim w tym, że podlega właściwym dla siebie regułom odnoszącym się do
formy, treści zobowiązania, skutków niewykonania lub nienależytego wykonania.
Następstwem zgody inwestora na zawarcie umowy między wykonawcą
a podwykonawcą jest powstanie po jego stronie ustawowej, solidarnej
odpowiedzialności za cudzy (tj. wykonawcy) dług. Odpowiedzialność ta ma
charakter gwarancyjny, gdyż nie jest wynikiem wspólnej lub jednakowej sytuacji
dłużników, ani udziału w odpowiedzialności za tę samą szkodę, tylko - powstając
z mocy przepisu szczególnego ius cogens - prowadzi do dodatkowej gwarancji
10
uzyskania świadczenia przez wierzyciela. Istotną cechą tej solidarności nie jest
zobowiązanie inwestora do spełnienia świadczenia, tylko ponoszenie przez niego
odpowiedzialności za spełnienie świadczenia (verba legis: za zapłatę
wynagrodzenia) przez wykonawcę. Innymi słowy inwestor w istocie nie jest
współdłużnikiem w wykonaniu zobowiązania. Wynikają stąd znaczące różnice
sytuacji prawnej inwestora i wykonawcy, w szczególności ich obowiązki (powinne
zachowania) nie muszą być identyczne, a stosunki wewnętrzne wynikające
z umowy inwestor – wykonawca oraz postanowienia wykraczające poza
świadczenie ciążące na wykonawcy z umowy wykonawca – podwykonawca
pozbawione są znaczenia prawnego dla przedmiotu i zakresu odpowiedzialności
inwestora. Zakres przedmiotowy odpowiedzialności inwestora ograniczony jest
w art. 647 § 5 k.c. do wynagrodzenia należnego podwykonawcy od wykonawcy.
Wątpliwość powstaje jednak co do tego, czy inwestor odpowiada także za
terminowe dokonanie zapłaty, zatem czy powinien świadczyć również odsetki za
opóźnienie powstałe po stronie wykonawcy (art. 476 k.c.). Zagadnienie powyższe
nie było dotąd przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. Wykładnia
gramatyczna art. 6471
§ 5 k.c. przemawia za ograniczeniem odpowiedzialności
inwestora wyłącznie do wynagrodzenia (należności głównej). Znajduje ona
wsparcie w innych przepisach ustawowych. W myśl art. 371 k.c. działania
i zaniechania jednego z dłużników solidarnych, polegające zarówno na
czynnościach prawnych jak i działaniach faktycznych, nie mogą szkodzić
współdłużnikom, zatem być źródłem szerszej ich odpowiedzialności. Powyższe
unormowanie oraz wyjątkowy, gwarancyjny charakter obowiązku ciążącego na
inwestorze i brak jego wpływu na spełnienie świadczenia w terminie przez
wykonawcę przemawiają przeciwko takiemu rozszerzeniu odpowiedzialności
ex lege, oraz przeciwko uznaniu że termin spełnienia świadczenia przez
wykonawcę wynika z właściwości zobowiązania w rozumieniu art. 455 k.c.,
zatem za przyjęciem, że - co do zasady - zobowiązanie inwestora wobec
podwykonawcy do zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez
podwykonawcę ma charakter bezterminowy. Za dopuszczalne należy jednak uznać
oznaczenie terminu zapłaty wynagrodzenia przez inwestora na rzecz
podwykonawcy poprzez złożenie stosownego oświadczenia woli przez
11
inwestora. Dodatkowymi argumentami uzasadniającymi przedstawione stanowisko
są po pierwsze możliwość przyjęcia w umowie wykonawca-podwykonawca
innego, wcześniejszego jak w umowie inwestor-wykonawca, terminu zapłaty
wynagrodzenia wyprzedzającego wymagalność roszczenia wykonawcy o zapłatę
wynagrodzenia z umowy o roboty budowlane, po drugie zagrożenie dublowaniem
odsetek za opóźnienie powstałe z przyczyn leżących po stronie wykonawcy
i inwestora, prowadzącego do podwójnego przysporzenia na rzecz podwykonawcy.
Z całą pewnością należy ponadto wykluczyć, na podstawie powołanych przepisów,
dalej idącą odpowiedzialność inwestora wobec podwykonawcy, w szczególności
za zawinione działania (zaniechania) wykonawcy wyrządzające szkodę, za wydatki
związane z dochodzeniem roszczenia bezpośrednio przeciwko wykonawcy.
Stwierdzenie powyższe dotyczy podstawy kasacyjnej odnoszącej się do
części przedmiotu zaskarżenia obejmującego zwrot kosztów innego postępowania
sądowego, toczącego się uprzednio w relacji podwykonawca – wykonawca
i zakończonego umorzeniem postępowania w związku z ogłoszeniem upadłości
tego ostatniego. Roszczenie powoda w tym zakresie nie znajduje oparcia także
w innych powołanych przez niego normach prawa materialnego, w tym dotyczących
odszkodowania za niewykonanie zobowiązania lub zwrotu bezpodstawnego
wzbogacenia. Kolejną kwestią wymagającą rozważenia jest dopuszczalność
i zakres zarzutów, przysługujących inwestorowi jako dłużnikowi solidarnemu.
Zgodnie z art. 375 § 1 k.c. dłużnik solidarny może się bronić zarzutami, które
przysługują mu osobiście wobec wierzyciela, jak również tymi, które ze względu na
sposób powstania lub treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom. Należy
do nich zaliczyć m.in. umorzenie zobowiązania na skutek spełnienia świadczenia
ze skutkiem zaspokojenia wierzyciela i na skutek potrącenia. Co do tego
ostatniego, to istota odpowiedzialności inwestora wobec podwykonawcy wyklucza
nie tylko odwołanie się do dokonania zapłaty wynagrodzenia na rzecz wykonawcy
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZP 36/06, OSP
2007, nr 7-8, poz. 86), ale i zarzutu potrącenia dokonanego w relacji inwestor -
wykonawca. Za dopuszczalny uznać należy jednak zarzut umorzenia zobowiązania
w następstwie potrącenia w relacji wykonawca - podwykonawca lub inwestor -
podwykonawca. Mając powyższe na względzie wskazać trzeba że, wobec nie
12
powołania się pozwanego na wskazany zarzut, mimo potrącenia dokonanego przez
wykonawcę w sprawie sygn. akt XIV GC …, badanie tej okoliczności
w postępowaniu kasacyjnym jest niedopuszczalne.
Chybione są podniesione w skardze kasacyjnej powoda zarzuty prawa
materialnego dotyczące odsetek. Po pierwsze dlatego, że z przyczyn wskazanych
wyżej powodowi nie przysługiwało w tym zakresie w ogóle roszczenie przeciwko
inwestorowi, po drugie nie doszło do naruszenia art. 482 k.c. W normie powyższej
zawarty jest ustawowy zakaz anatocyzmu, czyli dochodzenia odsetek od odsetek
przed wytoczeniem o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony
zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Takiej treści
roszczenie zostało zgłoszone, a na istnienie wskazanego wyjątku skarżący się nie
powoływał.
Nie doszło do obrazy dalszych powołanych w skardze kasacyjnej przepisów
prawa materialnego w zakresie nieuwzględnienia kolejnego żądania dotyczącego
kwoty 99.234,80 zł dochodzonej tytułem dodatkowych kosztów poniesionych przez
powoda (faktura 129/201/08) z ustawowymi odsetkami skapitalizowanymi na dzień
15 października 2009 r. w kwocie 11.780,30 zł. W części motywacyjnej powód
wskazał, że wydatki te poniósł „dla realizacji celu umowy i w jej granicach”, zatem
odwołał się do umowy zawartej między nim a wykonawcą. Jako podstawy roszczeń
przytoczył jednak trzy inne, wzajemnie wykluczające się, konstrukcje prawne,
mające być źródłem samodzielnej odpowiedzialności pozwanego, tj. wykonanie
zobowiązania z samodzielnej umowy o roboty budowlane (art. 647 k.c.),
odszkodowanie za niewykonanie nieoznaczonego zobowiązania (art. 471 k.c.),
zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c.). Takie alternatywne
formułowanie podstawy kasacyjnej należy uznać za niedopuszczalne, gdyż zmierza
ono do przerzucenia na Sąd Najwyższy ciężaru wyboru i wskazania podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia jako podstawy przyszłej subsumpcji. Zauważyć ponadto
należy, że koszty powyższe obejmowały jedynie dodatkowe wydatki powstałe na
skutek wydłużenia terminu wykonania umowy, powstałego z przyczyn nie leżących
po stronie zamawiającego, i były bezpośrednio związane z realizacją świadczenia
ciążącego na wykonawcy i podwykonawcy. W sytuacji, gdy w umowach
uzgodniono wynagrodzenie ryczałtowe, które w całości zostało uiszczone przez
13
inwestora lub wykonawcę, bądź objęte zasądzeniem, nie można przyjąć aby ciążył
na nim obowiązek dalszej zapłaty. Skarżący ponadto bezzasadnie utożsamia
poniesienie takich wydatków przez podwykonawcę z przysporzeniem na rzecz
inwestora wymagającym rozliczenia. Już tylko z tej przyczyny chybione jest
odwoływanie się do naruszeń prawa procesowego, tj. art. 382 k.p.c. w zw. z art.
328 § 2, art. 47912
k.p.c., art. 217 k.p.c., art. 227 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. oraz
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. gdyż, nawet gdyby okazały się zasadne, nie mogłyby być
uznane za istotne i mające znaczenie dla rozstrzygnięcia. Część powyższych
przepisów została ponadto powołana nieprawidłowo, z pominięciem odpowiednich
do stawianych zarzutów jednostek redakcyjnych tekstu prawnego. Niedopuszczalne
jest sformułowanie kolejnej podstawy kasacyjnej dotyczącej naruszenia art. 378 § 1
k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez zbiorcze odwołanie się do punktów
apelacji, a nie treści zarzutów apelacyjnych, które miały zostać pominięte przez sąd
odwoławczy. Skarga kasacyjna jest sformalizowanym nadzwyczajnym środkiem
zaskarżenia, a przyznanie zdolności postulacyjnej profesjonalnym pełnomocnikom,
z wyłączeniem stron, obliguje ich do sporządzenia pism procesowych
z zachowaniem właściwej staranności i przestrzegania norm prawa procesowego.
Z tych względów wskazana podstawa skargi kasacyjnej powoda a limine podlega
pominięciu.
W tym stanie rzeczy obie skargi w braku uzasadnionych podstaw
kasacyjnych podlegają oddaleniu (art. 39814
k.p.c.). O kosztach postępowania
kasacyjnego orzeczono na mocy art. 100 w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.,
znosząc je między stronami.
jw