Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 303/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. L.
przeciwko J.P., A. P. i Spółdzielni Mieszkaniowej K.
o złożenie oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej A. P.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 30 czerwca 2011 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz powódki od pozwanej A. P. kwotę 1800
(jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej A. P. od
wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 22 marca 2011 r. zobowiązującego pozwaną
do złożenia oświadczenia woli, którym przenosi na rzecz powódki prawo własności
nieruchomości stanowiącej lokal mieszkalny wraz z udziałem we współwłasności
nieruchomości wspólnej.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia dokonane przez Sąd Okręgowy
i przyjął je za własne z korektą co do faktów służących ocenie skuteczności
ujawniania zakazów zbycia spornej nieruchomości wobec jej kolejnych nabywców.
Sądy obu instancji ustaliły, że zgodnie z umową z dnia 31 grudnia 2007 r.
o wybudowanie lokalu, powódka zapłaciła uzgodniony wkład budowlany wraz
z dopłatami w kwocie 13.167 zł oraz w kwocie 15.289, 75 zł z tytułu ostatecznego
rozliczenia kosztów budowy mieszkania i w dniu 1 czerwca 2000 r. lokal został
jej wydany. Do zawarcia umowy przenoszącej własność lokalu nie doszło wobec
odmowy zapłaty przez powódkę kolejnej dopłaty w kwocie 15.289,75 zł.
Postanowieniem z dnia 4 czerwca 2002 r. Sąd Okręgowy w K. zabezpieczył
roszczenie powódki o ustanowienie odrębnej własności lokalu przez zakazanie
pozwanej Spółdzielni jego zbycia na rzecz osób trzecich, które to ograniczenie
zostało wpisane w dziale III macierzystej księgi wieczystej dnia 9 lipca 2002 r.
W dniu 10 stycznia 2003 r. Spółdzielnia zbyła na rzecz J. P. udział we
współwłasności nieruchomości odpowiadający powierzchni lokalu. Nabywca
dokonał wyodrębnienia lokalu dnia 10 września 2003 r. i nieruchomość wydzielono
do nowoutworzonej księgi wieczystej. Postanowieniem z dnia 4 grudnia 2008 r.
Sąd Apelacyjny zabezpieczył powództwo poprzez zakazanie J. P. zbywania lub
obciążania lokalu. J.P. sprzedał nieruchomość swojej córce, pozwanej A. P. w
lutym 2009 r., przy czym w akcie notarialnym wskazano, że nieruchomość jest
wolna od obciążeń, roszczeń i praw osób trzecich. Wzmiankę o ograniczeniu
wpisano do księgi już po zawarciu umowy sprzedaży, a ograniczenie w dniu 14
kwietnia 2009 r. Dodatkowo Sąd drugiej instancji ustalił, że w dniu 25 marca 2009 r.
3
został wpisany do nowo założonej księgi wieczystej zakaz orzeczony
postanowieniem z dnia 4 czerwca 2002 r. w przeniesieniu z księgi macierzystej.
Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że podstawę prawną skierowania roszczenia
powódki przeciwko pozwanej stanowi art. 17 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. z 2001, Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej
u.k.w.h.), bowiem zakaz zbywania nieruchomości ustanowiony dla właściciela
udziału w nieruchomości ujawniony w dziale III księgi wieczystej jest skuteczny
wobec każdego nabywcy. Przepis ten zmienia charakter ujawnionych w księdze
wieczystej roszczeń obligacyjnych między osobą trzecią a każdoczesnym
właścicielem nieruchomości i przekształca je z wiążących względnie w skutkujące
bezwzględnie. Powołując uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2004 r.,
III CZP 68/04, stwierdził, że pierwotne roszczenie powódki o przydział
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mające źródło w ustępie 6 umowy
w związku z § 6 statutu, wobec wejścia w życie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 4, poz. 27), przekształciło się
w ekspektatywę odrębnej własności lokalu ze skutkami wynikającymi z art. 18 tej
ustawy, a ustalony stan prawny nie uległ odwróceniu po nowelizacji ustawy
w grudniu 2002 r. Roszczenie powódki stało się wymagalne z chwilą zapłaty
zwaloryzowanego wkładu budowlanego, tj. z dniem 5 czerwca 2000 r. Sąd drugiej
instancji uznał, że nadanie rozliczeniu kosztów budowy lokalu charakteru
ostatecznego powoduje, że jest to rozliczenie definitywne i błędy Spółdzielni
w wyliczeniach nie mają wpływu na treść zobowiązania spółdzielcy, o ile
oświadczenie o rozliczeniu nie jest obarczone wadą skutkującą nieważność lub
bezskuteczność czynności. W jego ocenie, powódka swoje roszczenie
o ustanowienie i przeniesienie odrębnej własności lokalu mogła kierować przeciwko
kolejnym nabywcom. Możliwość ujawnienia zakazu zbywania lokalu w księdze
wieczystej na równi z prawami osobistymi i roszczeniami, o których mowa w art. 16
u.k.w.h., powoduje, że nie można jego skutków uznać za słabsze, niż to wynika
z art. 17 u.k.w.h. Zabezpieczone zakazem roszczenie uzyskuje skuteczność
względem praw nabytych przez czynność prawną dokonaną po dacie wpisu.
Skoro zatem pierwszy zakaz zbywania został ujawniony w księdze wieczystej
przed nabyciem lokalu przez J. P. i nie został wykreślony do dnia zawarcia umowy
4
przez niego z A. P., to roszczenie powódki jest skuteczne przeciwko każdemu z
nabywców. Skutek wynikły z art. 17 u.k.w.h. nie był zależny od przeniesienia wpisu
z księgi macierzystej do księgi wieczystej założonej dla wyodrębnionego lokalu i nie
zależał od dobrej lub złej wiary nabywców, bowiem rękojmia wiary publicznej ksiąg
wieczystych dotyczy tylko prawnorzeczowego stanu nieruchomości. Stąd
pierwotnie ciążący na Spółdzielni obowiązek spełnienia świadczenia
niepieniężnego z umowy o budowę lokalu, przeszedł na pozwaną, co skutkuje
wydaniem orzeczenia wskazanego w art. 64 k.c.
W skardze kasacyjnej skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 22 marca 2011 r. i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania,
ewentualnie o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i orzeczenie co do istoty
sprawy poprzez oddalenie powództwa. Zarzuciła naruszenie art. 17 u.k.w.h. w zw. z
art. 755 k.p.c. w brzmieniu sprzed dnia 1 stycznia 2004 r. przez błędne
zastosowanie i przez błędną wykładnię oraz art. 235 ustawy prawo spółdzielcze
według stanu prawnego na dzień kierowania powództwa poprzez nienależyte
zastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawa skargi kasacyjnej przewidziana w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
wyróżnia dwie formy naruszeń prawa materialnego – błędne rozumienie treści lub
znaczenia normy prawnej z punktu widzenia ustalonych reguł wykładni (błędna
wykładnia) oraz błędne subsumowanie faktów ustalonych w procesie pod
abstrakcyjny stan faktyczny zawarty w hipotezie normy prawnej (niewłaściwe
zastosowanie). Wzajemna relacja pomiędzy tymi naruszeniami w aspekcie wpływu
na wynik sprawy najczęściej wyraża się stosunkiem zależności pomiędzy wadliwą
interpretacją normy prawnej jako przyczyną, a błędnym zastosowaniem normy
prawnej jako skutkiem. Gdy wybór normy prawnej jest następstwem przyjęcia przez
sąd określonej jej treści i uznania na tej podstawie, że konkretny stan faktyczny
odpowiada abstrakcyjnemu stanowi normatywnemu, to w istocie sporna jest
kwestia normy prawnej. Skarżący powinien zatem wskazać oddzielnie każdą
5
z postaci naruszenia prawa materialnego i przytoczyć zarzuty odpowiednie do
każdej z nich.
Pozwana, podnosząc naruszenie art. 17 u.k.w.h. w zw. z art. 755 k.p.c.
w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2004 r., aczkolwiek przytacza oddzielnie dwie
formy naruszeń wskazanych wyżej, to uzasadnienie w obu przypadkach jest
tożsame. Istota zarzutu sprowadza się do twierdzenia, że Sąd drugiej instancji
wadliwie przyjął skuteczność ustanowionego zakazu zbywania nieistniejącej
nieruchomości lokalowej również w stosunku do nieruchomości później
wyodrębnionej i wadliwie uznał, że korzysta on z ochrony prawnej przewidzianej
w art. 17 u.k.w.h., a zatem ma skutek w stosunku do każdorazowego właściciela
nieruchomości – pozwana zarzuca zatem niewłaściwe zastosowanie wskazanych
przepisów.
Skarżąca nie kwestionuje uprawnienia sądu do ustanowienia na podstawie
art. 755 k.p.c., w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2004 r., zakazu zbywania
nieruchomości lecz wywodzi, że w dacie ustanowienia zakazu lokal nie istniał,
bowiem nie był jeszcze wyodrębniony. Fakt nie wyodrębnienia spornego lokalu
przez pozwaną Spółdzielnię w dacie ustanowienia zakazu zbycia jest bezsporny.
Mieć jednak należy na uwadze, że Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
4 czerwca 2002 r. dokonywał zabezpieczenia roszczenia (w pierwotnym brzmieniu)
o ustanowienie odrębnej własności lokalu określonego indywidualnie, a problem
sprowadza się w istocie do sposobu określenia przedmiotu zabezpieczenia.
Skarżąca nie kwestionuje, że lokal ten, z uwagi na jego powierzchnię, odpowiadał
udziałowi w nieruchomości będącemu następnie przedmiotem wyodrębnienia.
Aczkolwiek prawidłowo sentencja powinna zakazywać zbycia na rzecz osób
trzecich określonego udziału w nieruchomości odpowiadającego powierzchni
danego lokalu lub ustanowienia odrębnej własności lokalu odpowiadającego
określonemu udziałowi w nieruchomości, to jej nieprecyzyjne sformułowanie nie
pociąga za sobą takich skutków, jakie chciałaby z tego wywieść skarżąca,
a zwłaszcza nie pozbawia powódkę uprawnień określonych w art. 17 u.k.w.h. Skoro
zakaz orzeczony przez sąd został ujawniony w dziale III macierzystej księgi
wieczystej prowadzonej dla całej nieruchomości, to moc ustanowionego
zabezpieczenia rozciąga się zarówno na udział w nieruchomości odpowiadający
6
powierzchni lokalu, jak i na wszystkie podmioty wchodzące w prawa i obowiązki
pierwotnego właściciela. Ujawnienie zakazu w dziale III księgi wieczystej nie
wywiera skutków prawnorzeczowych, a zatem nie jest skuteczne powołanie przez
pozwaną instytucji rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Odłączenie
nieruchomości z księgi wieczystej w postępowaniu wieczystoksięgowym nie
prowadzi do zmiany stanu prawnego, w tym również dotyczącego obciążeń.
Neutralność czynności odłączenia nieruchomości wobec jej stanu prawnego
potwierdza treść § 11 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbioru dokumentów
(Dz. U. 2001, Nr 102, poz. 1122 ze zm.) nakazującego w razie założenia nowej
księgi wieczystej dla części obciążonej nieruchomości, przeniesienie obciążeń
prawami, roszczeniami, ciężarami i ograniczeniami (tak też Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 30 października 2008 r., IV CSK 115/08, niepubl.). Trafne jest,
zatem stanowisko Sądu Apelacyjnego, że skutek wynikły z art. 17 u.k.w.h. nie był
zależny od przeniesienia wpisu obejmującego zakaz zbycia nieruchomości
z macierzystej księgi wieczystej do księgi wieczystej założonej dla
wyodrębnionego lokalu.
Odnosząc się do argumentów dotyczących podstawy prawnej orzeczenia,
błędnie wywodzi skarżąca, że rozstrzygnięcie zostało oparte na art. 64 k.c. Sąd
Apelacyjny wyraźnie wskazał, że pierwotne roszczenie powódki o przydział
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu nie ma źródła w art. 17 u.k.w.h.,
jak również źródła tego nie stanowi art. 64 k.c., bowiem powódka nabyła je na
podstawie § 6 umowy zawartej pomiędzy stronami w związku z § 25 statutu,
i roszczenie to przekształciło się w ekspektatywę odrębnej własności lokalu
w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (Dz. U. z 2001 r., Nr 4, poz. 27). Ujawnienie powyższego
roszczenia w księdze wieczystej na podstawie art. 16 ust. 1 w zw. z art. 16 ust. 2
pkt 2 u.k.w.h. powoduje swego rodzaju urzeczowienie tego roszczenia w tym
sensie, że zgodnie z art. 17 u.k.w.h. może być dochodzone przeciwko
każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości względem praw nabytych przez
czynność prawną po jego ujawnieniu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
27 maja 2010 r., III CZP 24/10, niepubl.). Przez ujawnienie w księdze wieczystej
7
roszczenie powódki na podstawie tego przepisu uzyskało rozszerzoną skuteczność
prawną i przekształciło się z roszczenia przeciwko oznaczonej osobie (actio in
personam) w roszczenie przeciwko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości
(actio in rem scripta). Nabywczyni prawa nie jest powiązana z powódką węzłem
obligacyjnym, ale wobec treści tego przepisu jest wyłącznie legitymowana biernie
jako aktualny, w dacie orzekania, właściciel nieruchomości. Zawarte natomiast na
stronie ostatniej uzasadnienia Sądu drugiej instancji zdanie podsumowujące,
w którym stwierdził, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił przejście
obowiązku spełnienia świadczenia niepieniężnego na pozwaną, co skutkowało
wydaniem orzeczenia wskazanego w art. 64 k.c., można odczytywać wyłącznie
jako stwierdzenie, że zachodziły przesłanki do wydania orzeczenia zastępującego
oświadczenie woli, co jest prawidłowe, bowiem przepis ten stanowi podstawę do
stwierdzenia przez sąd, że dłużnik ma obowiązek złożenia oświadczenia woli
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1999 r., I CKU 86/98, Prok. i Pr. –
wkł. 1999/5/30).
Brak jest podstaw, by podzielić zarzut naruszenia art. 235 § 1 ustawy Prawo
spółdzielcze. Argumenty mające uzasadnić ten zarzut w istocie zmierzają do
niedopuszczalnego kwestionowania ustaleń faktycznych dokonanych przez oba
Sądy w zakresie wysokości wkładu budowlanego oraz wysokości wpłat dokonanych
przez powódkę. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, zakaz
oparcia skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub dowodów, określony
w art. 3983
§ 3 k.p.c., oznacza niedopuszczalność powoływania się przez
skarżącego na wadliwość wyroku sądu drugiej instancji polegającą na ustaleniu
faktów lub niewłaściwie przeprowadzonej ocenie dowodów (wyroki z dnia
5 września 2008 r., I CSK 117/08, II UK 19/09 z dnia 24 września 2009 r., z dnia
25 czerwca 2008 r., II UK 327/07 niepubl.), a zatem już z tej przyczyny powyższy
zarzut nie może uzasadniać zasadności skargi kasacyjnej. Wskazać nadto należy,
że Sąd Apelacyjny, odnosząc się do wykładni pojęcia „rozliczenie ostateczne”,
prawidłowo wskazał na cechę definitywności takiego rozliczenia i jego skutki
prawne w ramach stosunku prawnego pomiędzy spółdzielnią a spółdzielcą.
Ostateczność rozliczenia wyraża się w tym, że po jego dokonaniu i uiszczeniu
przez spółdzielcę żądanej przez spółdzielnię kwoty, nie może ona żądać
8
dodatkowej wpłaty z tego tytułu nawet w sytuacji, gdy kwota wpłaty została
wyliczona wadliwie (np. bez dokonania waloryzacji, lub błędnie wyliczono
poszczególne elementy składające się na kwotę wkładu), a członek spółdzielni nie
może żądać zwrotu kwoty wpłaconej, nawet jeżeli przewyższa kwotę wynikającą
z prawidłowego rozliczenia. Kwestionowanie rozliczenia jest możliwe jedynie
w wypadku zaistnienia okoliczności uzasadniających przyjęcie nieważności
ostatecznego rozliczenia budowy, a taka sytuacja nie miała miejsca w niniejszej
sprawie.
Mając na uwadze powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art.
39814
k.p.c., o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie art. 108
§ 1 k.p.c. i art. 98 k.p.c. oraz § 6 pkt 6 i § 12 pkt 4 ust. 2 w zw. z § 5 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).
jw