Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UZP 4/12
UCHWAŁA
Dnia 3 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku J. I.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.
o wysokość świadczenia emerytalnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 3 października 2012 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego
w S. z dnia 5 lipca 2012 r.,
„czy emerytura ustalona zgodnie z art. 26 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227) ulega zwiększeniu
na podstawie art. 26a za okresy podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników, w których rolnik zwolniony był od obowiązku
opłacania składki na ubezpieczenie społeczne rolników na podstawie
art. 40 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin
(Dz.U. z 1977 r., Nr 32, poz. 140)”?
2
podjął uchwałę:
Emerytura ustalona zgodnie z art. 26 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze
zm.) nie ulega zwiększeniu na podstawie art. 26a tej ustawy za
okresy podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, w
których rolnik zwolniony był od obowiązku opłacania składki na
ubezpieczenie społeczne rolników na podstawie art. 40 ustawy z
dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz
innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz.
140 ze zm.).
UZASADNIENIE
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.
Decyzją z 10 marca 2011 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S.
przyznał ubezpieczonej J. I. prawo do emerytury od dnia 8 listopada 2010 r., tj. od
osiągnięcia przez wnioskodawczynię wieku emerytalnego. Ustalając wysokość
świadczenia organ rentowy przyjął, że ubezpieczonej przysługuje do emerytury tzw.
zwiększenie rolne z tytułu opłacania składek za okres od 1 lipca 1982 r. do 31
grudnia 1988 r., a zatem z wyłączeniem okresów podlegania ubezpieczeniu
rolniczemu bez opłacania składek na to ubezpieczenie (od 1 lipca 1977 r. do 30
czerwca 1982 r.). Ubezpieczona odwołała się od powyższej decyzji zarzucając
nieprawidłowe obliczenie przedmiotowego zwiększenia, poprzez pominięcie okresu,
kiedy ustawowo zwolniona była od uiszczania składki na ubezpieczenie społeczne
rolników. Odwołująca argumentowała, że zwiększenie rolne powinno zostać
obliczone tak samo, jak miało to miejsce w przypadku przyznanej jej uprzednio tzw.
wcześniejszej emerytury, czyli za cały okres podlegania ubezpieczeniu
3
społecznemu rolników, który jest traktowany jak okres składkowy. Organ rentowy
wniósł o oddalenie odwołania.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S. wyrokiem z
dnia 20 października 2011 r. zmienił zaskarżoną decyzję i zwiększył wysokość
przyznanej ubezpieczonej emerytury za okresy opłacania przez nią składek na
ubezpieczenie społeczne rolników przez 46 kwartałów oraz oddalił odwołanie w
pozostałym zakresie.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona, urodzona 8 listopada
1950 r., zgodnie z decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. z 12
grudnia 2005 r. nabyła prawo do wcześniejszej emerytury od dnia 10 listopada
2005 r. Ustalając wysokość świadczenia organ rentowy dokonał jego zwiększenia o
kwotę 64,70 zł z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie rolne przez 46
kwartałów. W listopadzie 2010 r. kwota tegoż zwiększenia wynosiła 81,22 zł. W
dniu 5 listopada 2010 r. ubezpieczona złożyła w Oddziale ZUS wniosek o
emeryturę przysługującą po ukończeniu 60 roku życia. Do wniosku załączyła m.in.
zaświadczenie wystawione przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o
podleganiu przez nią ubezpieczeniu społecznemu rolników w okresie od 1 lipca
1977 r. do 31 grudnia 1989 r., w którym to dokumencie wskazano, że w okresie od
1 lipca 1977 r. do 30 czerwca 1982 r., jako nabywca gospodarstwa rolnego,
wnioskodawczyni była zwolniona z obowiązku opłacania składek, natomiast za
okres od 1 lipca 1982 r. do 31 grudnia 1988 r. opłaciła składki na ubezpieczenie
społeczne rolników.
Sąd Okręgowy kierując się treścią przepisów art. 24 w związku z art 26 i art.
26a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm., dalej jako ustawa o emeryturach u rentach z FUS lub ustawa emerytalna)
zważył, że odwołanie ubezpieczonej jest uzasadnione co do żądania zwiększenia
jej emerytury o okresy pozostawania w ubezpieczeniu społecznym rolników, za
które ubezpieczona nie miała zaległości składkowych. Sąd pierwszej instancji w
szczególności nie podzielił wykładni art. 26a ustawy emerytalnej, zastosowanej
przez organ rentowy, zgodnie z którą w przedmiotowym zwiększeniu nie podlega
uwzględnieniu okres ubezpieczenia społecznego rolników, w którym rolnik
4
faktycznie nie opłacił składki niezależnie od przyczyn tego stanu. Co prawda
przepisy dotyczące uwzględniania okresów składkowych z tytułu innej niż rolnicza
działalności uznają za okresy składkowe okresy prowadzenia działalności objętej
obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na
ubezpieczenie społeczne lub w których występowało zwolnienie od opłacania
składki (art. 6 ust. 2 pkt 9 - pkt 14), podczas gdy zastrzeżenia takiego nie zawiera
art. 26a ust 1 ustawy emerytalnej, jednak nie oznacza to, że okresy zwolnienia od
opłacania składki nie powinny być w tym przypadku uwzględnione. Na mocy
regulacji art. 26a ustawy emerytalnej w omawianym zwiększeniu świadczenia
uwzględniane są okresy, za które opłacono składki przewidziane w odrębnych
przepisach, co zdaniem Sądu pierwszej instancji oznacza, że na wysokość
zwiększenia rzutuje okres ubezpieczenia społecznego rolnika, w którym wywiązał
się on z obowiązku składkowego przewidzianego w przepisach obowiązujących w
czasie, na który przypada to ubezpieczenie. W sprawie niesporne jest, że
ubezpieczona prowadziła gospodarstwo rolne w latach 1977-1989, kiedy
obowiązywała ustawa z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140 ze zm.).
Ubezpieczenie społeczne rolników na podstawie tej ustawy było obowiązkowe i
pociągało za sobą obowiązek opłacania składki z tego tytułu (art. 38).
Jednocześnie przepis art. 40 stanowił, że rolnik, który rozpoczął prowadzenie
gospodarstwa rolnego przed ukończeniem 35 lat życia, zwolniony jest od
obowiązku opłacania składki przez okres pierwszych 5 lat gospodarowania. Zasady
opłacania składek były więc takie, że rolnik podlegający obowiązkowemu
ubezpieczeniu i uprawniony do świadczeń z tego ubezpieczenia, przy spełnieniu
warunków określonych w art. 40 ustawy, opłacał składki poczynając od daty innej
niż data obowiązku ubezpieczenia. Zawarte w art. 26a ust. 1 ustawy emerytalnej
pojęcie opłacania składek należy więc w tym kontekście rozumieć w ten sposób, że
rolnik wywiązał się z obowiązku opłacania składek, nałożonego w danym czasie
przez „odrębne" przepisy. Okresem, o którym stanowi przepis art. 26a ustawy
emerytalnej, jest więc również okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników, w którym rolnik na mocy
5
art. 40 tej ustawy był zwolniony od obowiązku opłacania składki. Sąd Okręgowy
zwrócił też uwagę, że w niniejszej sprawie ubezpieczona pobierała dotychczas tzw.
wcześniejszą emeryturę. Organ rentowy ustalając wysokość należnego
ubezpieczonej świadczenia - na mocy art. 56 ustawy emerytalnej - dokonał
zwiększenia jego wysokości za cały okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu
rolników, tj. od 1 lipca 1977 r. do 31 grudnia 1989 r. Zdaniem Sądu pierwszej
instancji, niezrozumiałe jest różnicowanie okresów podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników, o które ZUS zwiększył wysokość przyznanych
ubezpieczonej świadczeń emerytalnych, w zależności od tego, czy dana emerytura
została obliczona na podstawie art. 53 w związku z art. 56 ustawy emerytalnej, czy
też na podstawie art. 26 w związku z art. 26a tejże ustawy; przepis art. 26a
reguluje kwestię zwiększenia wysokości emerytury określonej w art. 24 na wzór art.
56, dotyczącego uwzględniania okresów rolniczych (art. 10) przy obliczaniu
emerytury w myśl art. 53 ustawy emerytalnej.
W ocenie Sądu Okręgowego, przy ustalaniu wysokości przyznanej obecnie
emerytury organ rentowy powinien uwzględnić cały wskazywany przez
ubezpieczoną okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, a zatem
okres opłacania przez ubezpieczoną składek na ubezpieczenie społeczne rolników
od 1 stycznia 1983 r. do 31 grudnia 1989 r. oraz okres podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników od dnia 1 lipca 1977 r. do 31 grudnia 1982 r., w którym
ubezpieczona była zwolniona od obowiązku opłacania składki.
Apelację od powyższego wyroku wywiódł organ rentowy, zarzucając
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 26 w związku z art. 26a ustawy emerytalnej,
poprzez przyjęcie, że wnioskodawczyni przysługuje prawo do zwiększenia
emerytury za okres zwolnienia z opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
rolników. Apelujący domagał się zmiany zaskarżonego orzeczenia i oddalenia
odwołania oraz zasądzenia kosztów postępowania według norm przepisanych.
Rozpoznając apelację Sąd drugiej instancji powziął wątpliwości co do
wykładni obowiązujących przepisów, wyrażające się w treści przedstawionego
zagadnienia prawnego.
Sąd Apelacyjny zacytował art. 26a ust. 1 ustawy emerytalnej i stwierdził, iż
wykładnia semantyczna zdaje się nie pozostawiać wątpliwości, że przewidziane w
6
tym przepisie tzw. zwiększenie rolne przysługuje wyłącznie za okresy faktycznego
opłacania składek. Przepis ten został dodany do ustawy emerytalnej mocą art. 37
pkt 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. Nr
228, poz. 1507), jako uzupełnienie nowych zasad liczenia emerytury z art. 26
ustawy emerytalnej, według których emerytura winna stanowić równowartość kwoty
będącej wynikiem podzielenia zapisanych na koncie emerytalnym w ZUS składek
emerytalnych oraz kapitału początkowego, przez średnie dalsze statystyczne,
wyrażone w miesiącach trwanie życia dla osób będących w wieku równym wiekowi
przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Po wskazanej nowelizacji, tak
obliczona emerytura ma ulec zwiększeniu za okresy opłacania składek na Fundusz
Emerytalny Rolników, pod warunkiem, że emeryt ma okresy ubezpieczenia
społecznego rolników krótsze niż 25 lat oraz nie ma prawa do emerytury na
podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników. Faktycznie regulacja
art. 26a ustawy emerytalnej normuje więc kwestię zwiększenia wysokości
emerytury określonej w art. 24, z tytułu opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne rolników (art. 10 ust. 1 pkt 1), na wzór art. 56 tej ustawy dotyczącego
uwzględniania okresów rolniczych (art. 10) przy obliczaniu emerytury w myśl art.
53. Ustalona w ten sposób kwota zwiększenia ma być ekwiwalentem za okres
opłacania składek na ubezpieczenie społeczne rolników, a rozwiązanie systemowe
przekonuje, iż zwiększenie rolne ma stanowić rekompensatę za podwójne
uiszczone składki. Od początku bowiem istnienia systemu ubezpieczenia
społecznego rolników, a więc od 1977 roku, aż do 1989 roku istniał obowiązek
podwójnego ubezpieczenia dla rolników tzw. dwuzawodowców, czyli osób, które
prowadzenie gospodarstwa rolnego łączyły z zatrudnieniem poza rolnictwem.
Na korzyść prezentowanej wykładni przemawiają przepisy dotyczące
uwzględniania okresów składkowych z tytułu innej niż rolnicza działalność, które
uznają za okresy składkowe okresy prowadzenia działalności objętej obowiązkiem
ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na ubezpieczenie
społeczne lub w których występowało zwolnienie od opłacania składki (art. 6 ust. 2
pkt 9 – 14). Takiego zastrzeżenia nie zawiera art. 26a ust. 1 ustawy emerytalnej, co
w ocenie Sądu drugiej instancji przemawia za tym, że skoro ustawodawca
przewidział odmienne uregulowanie zwiększenia świadczenia wyłącznie za okres
7
opłacania składek, to nie ma podstaw, aby okresy, za które składki faktycznie nie
zostały opłacone, były traktowane w sposób szczególnie uprzywilejowany.
Wykładnia językowa omawianego przepisu nie pozostawia wątpliwości, że chodzi w
nim o okresy opłacanie składki, a nie o okresy podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników objęte ustawowymi zwolnieniami z obowiązku składkowego.
Tym bardziej gdy przyjmuje się, że o ile poprzedni system zabezpieczenia, jako
system repartycyjny, charakteryzował się większą swobodą ustawodawcy
wprowadzenia przesłanek i warunków uzyskiwania świadczeń, o tyle obecna ocena
jest silnie ukierunkowana koniecznością przestrzegania zasady rzetelności
legislacji. Niemniej jednak sprawa nie wydaje się tak oczywista przy uwzględnieniu
różnic systemów ubezpieczenia powszechnego i rolniczego, celu objęcia
ubezpieczeniem społecznym, celu okresowych zwolnień z obowiązku uiszczania
składki z mocy ustawy, jak i wykładni historycznej unormowania zwiększenia
rolnego, która choć wskazuje na tożsame ratio legis tej instytucji - rekompensatę, to
jednak nie utożsamia tego z rekompensatą stricte finansową.
Sąd drugiej instancji przeprowadził następnie wykładnię historyczną,
zarysowując przedmiotowy problem na tle kolejnych regulacji systemu
ubezpieczenia społecznego rolników oraz powszechnego systemu ubezpieczenia i
powziął wątpliwości, czy celem spornego zwiększenia rolnego jest jedynie
rekompensata składek uiszczonych przez ubezpieczonego rolnika do systemu
świadczeń, czy także rekompensata pozostawania w podwójnym ubezpieczeniu,
czyli rekompensata związanej z tym, a utraconej ekspektatywy ubezpieczeniowej,
do której ubezpieczony był uprawniony działając zgodnie z obowiązującymi
przepisami, w zaufaniu do Państwa. Tym bardziej, że z obowiązujących w spornym
okresie regulacji systemu ubezpieczenia społecznego rolników wynika, iż wysokość
składki nie była uzależniona od faktycznych przychodów i zakresu działalności
rolniczej, inaczej niż to ma miejsce w systemie ubezpieczeń powszechnych.
Aktualnie zaś kwota zwiększenia rolnego jest refundowana Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych, wypłacającemu emeryturę, przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego. Zarówno dawny fundusz emerytalny rolników jak i obecny fundusz
emerytalno - rentowy rolników, tworzy się m. in. ze składek opłacanych przez
rolników oraz z dotacji budżetu Państwa. Fundusz emerytalno - rentowy rolników
8
jest państwowym funduszem celowym i to Państwo gwarantuje wypłatę świadczeń
finansowanych z tego funduszu.
Konkludując Sąd Apelacyjny stwierdził, iż skłania się ku poglądowi, że
znaczenie winna mieć wykładnia semantyczna przepisu art. 26a ustawy
emerytalnej. Oznacza to, że okres, w którym występowało zwolnienie tzw. młodego
rolnika z opłacania składek na ubezpieczenie społeczne na podstawie art. 40
ustawy z 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych
świadczeniach dla rolników i ich rodzin, nie powoduje zwiększenia emerytury na
podstawie art. 26a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Analizę przedstawionego zagadnienia prawnego rozpocząć wypada od
przypomnienia, że obowiązek opłacania składek na fundusz emerytalny rolników
został wprowadzony z dniem 1 lipca 1977r. przez art. 69 ustawy z dnia 27
października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla
rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) i istniał niezależnie od obowiązku
podlegania ubezpieczeniu z innego tytułu. Taki stan prawny miał miejsce również
pod rządami obowiązującej od 1 stycznia 1983 r. ustawy z 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity
tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.), która z mocy art. 1 ust. 2
obowiązkiem ubezpieczenia rolniczego objęła także domowników. Poczynając od
daty wejścia w życie ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. Nr
10, poz. 53) zniesiono (w wyniku nadana nowego brzmienia art. 3 ust. 2 pkt 1
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin)
obowiązek podwójnego ubezpieczenia społecznego rolników dwuzawodowców, tj.
osób będących rolnikami (domownikami) i jednocześnie zatrudnionych w wymiarze
nie niższym niż połowa wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie
albo objętych innymi przepisami o ubezpieczeniu społecznym lub o zaopatrzeniu
emerytalnym. Również na gruncie art. 16 ust. 3 obecnie obowiązującej ustawy z
9
dnia 20 grudnia 1990 r.o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U.
z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) obowiązek rolniczego ubezpieczenia emerytalno -
rentowego jest wyłączony, m. in. w stosunku do osób, które podlegają innemu
ubezpieczeniu społecznemu. Wraz ze zniesieniem obowiązku podwójnego
ubezpieczenia społecznego w systemie rolniczym i powszechnym zniesiono także
prawo do świadczeń zbiegowych z tychże systemów. Rekompensata z tytułu
opłacania obowiązkowych składek związanych z prowadzeniem gospodarstwa
rolnego, mimo podlegania ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu, została
wprowadzona przez art. 3 ust. 2 wspomnianej ustawy zmieniającej z dnia 24 lutego
1989 r. Przepis ten przewidywał dla osób, które do dnia wejścia w życie ustawy
podlegały podwójnemu ubezpieczeniu, dodatek w wysokości 0,5% podstawy
wymiaru za każdy rok takiego ubezpieczenia w razie nabycia prawa do emerytury
lub renty na podstawie innych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym lub o
ubezpieczeniu społecznym. Obecna ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników
nie przewiduje takiej rekompensaty. W stanie prawnym sprzed wejścia w życie
ustawy o emeryturach i rentach z FUS materię tę regulował art. 15 ustawy z dnia 17
października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur
i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.).
Reforma ubezpieczeń społecznych, dokonana w 1999 roku, mimo istotnych
zmian, utrzymała nadal rozdzielność unormowań ubezpieczenia społecznego
rolników od powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych.
Fakt podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników ma jednak znaczenie
przy ustalaniu prawa do emerytury w systemie powszechnym oraz obliczania jej
wysokości, gdyż pozwala na uzupełnienie niezbędnego stażu złożonego z okresów
składkowych i nieskładkowych, uprawniającego do świadczenia oraz powoduje
zwiększenie kwoty tego świadczenia. Dokonuje się to jednak na nieco odmiennych
zasadach.
Jeśli ubezpieczony nie posiada wymaganego do nabycia prawa do
emerytury stażu złożonego z okresów składkowych i nieskładkowych wymienionych
w katalogach zamieszczonych w art. 6 i 7 ustawy o emeryturach i rentach FUS,
staż ten uzupełnia się okresami, o jakich mowa art. 10 ust. 1 tej ustawy. W myśl
tego przepisu uzupełnienie to następuje o: 1) okresy ubezpieczenia społecznego
10
rolników, za które opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki;
2) przypadające przed dniem 1 lipca 1977 r. okresy prowadzenia gospodarstwa
rolnego po ukończeniu 16 roku życia oraz 3) przypadające przed dniem 1 stycznia
1983 r. okresy pracy w gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia. Warto
zauważyć, że w wymaganym do nabycia prawa do emerytury w systemie
powszechnym stażu składkowym i nieskładkowym uwzględnia się nie tylko – jak w
przypadku spornego zwiększenia rolnego – okresy ubezpieczenia społecznego
rolników, ale także okresy prowadzenia gospodarstwa rolnego i pracy w takim
gospodarstwie w czasie, gdy nie stanowiły one jeszcze tytułu do podlegania
ubezpieczeniu społecznemu rolników. Uwzględnienie z mocy cytowanego przepisu
wymienionych w nim okresów następuje zaś tylko w zakresie niezbędnym do
uzupełnienia stażu ustalonego na zasadach określonych w art. 5 - 7 ustawy
emerytalnej, czyli po uwzględnieniu wszystkich posiadanych przez wnioskodawcę
okresów składkowych z art. 6 oraz – w wymiarze nie większym niż 1/3
uwzględnionych okresów składkowych (art. 5 ust. 2) – okresów nieskładkowych z
art. 7, o ile okresy te nie zostały już zaliczone do stażu, od jakiego zależy prawo do
emerytury lub renty na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Uwzględnione w myśl art. 10 ust. 1 ustawy emerytalnej okresy traktowane są jako
okresy składkowe i uzupełniają one jedynie staż składkowy ubezpieczonego. To
właśnie nawiązanie w komentowanym przepisie pod pojęcia okresów składkowych
było tematem rozważań Sąd Najwyższego, który w uzasadnieniu wyroku z dnia 22
stycznia 2003 r., II UK 51/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 127) wyjaśnił, że przepisy
dotyczące uwzględniania okresów składkowych z tytułu innej niż rolnicza
działalności uznają za okresy składkowe okresy prowadzenia działalności objętej
obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na
ubezpieczenie społeczne lub w których występowało zwolnienie od opłacania
składki (art. 6 ust. 2 pkt 9 - pkt 14). Takiego zastrzeżenie nie zawiera wspomniany
art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalne, jednak nie oznacza to, że okresy zwolnienia
od opłacania składki na ubezpieczenie społeczne rolników nie są uwzględniane
przy uzupełnianiu wymaganego do nabycia prawa do emerytury stażu składkowego
i nieskładkowego. Zawarte w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej odesłanie do
odrębnych przepisów należy rozumieć jako warunek wywiązania się z obowiązku
11
nałożonego przez te przepisy na rolnika podlegającego ubezpieczeniu. Oznacza to,
że z mocy powołanego unormowania w stażu uprawniającym do emerytury z
systemu powszechnego podlega uwzględnieniu okres ubezpieczenia społecznego
rolnika, który wywiązał się z obowiązku składkowego przewidzianego w przepisach
obowiązujących w okresie, w którym przypada to ubezpieczenie. W konsekwencji
należy przyjąć, że okresem składkowym, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jest okres podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników, w którym rolnik
z mocy art. 40 tej ustawy był zwolniony od obowiązku opłacania składki.
Uzupełnienie stażu ubezpieczeniowego okresami wymienionymi w art. 10
ust. 1 ustawy emerytalnej nie przekłada się jednak bezpośrednio na wysokość
emerytury w systemie powszechnym, i to zarówno wyliczonej według formuły art.
51 - 56 jak i formuły art. 25 – 26a tej ustawy. Problematyka uwzględniania okresów
ubezpieczenia społecznego rolników w wysokości emerytury dotyczy bowiem
emerytur z systemu zdefiniowanego świadczenia, w którym wysokość świadczenia
emerytalnego nie jest powiązana bezpośrednio z wysokością wpłaconych do
systemu składek, ale jest określona w przepisach, zaś sposób obliczana emerytury
normują art. 51 – 56 ustawy, zgodnie z którymi emerytura składa się z części
socjalnej wynoszącej 24% kwoty bazowej oraz części stażowej, której wysokość
uzależniona jest od osiągniętych okresów składkowych i nieskładkowych oraz od
wysokości opłaconych składek na ubezpieczenie społeczne w wybranych latach.
Kwestia ta pojawia się również w odniesieniu do emerytur z systemu zdefiniowanej
składki, w którym wysokość otrzymywanego świadczenia uzależniona jest od
wysokości wnoszonej do systemu składki i poziomu stopy zwrotu z inwestycji, a
każdy ubezpieczony finansuje własną emeryturę, której wysokość ma ścisły
związek z wysokością środków włożonych do systemu w postaci składek.
Emerytura ta składa się z dwóch części: 1) emerytury z I filaru, której zasady
nabycia oraz wysokość (sposób obliczenia) określa Dział II, Rozdział 1 ustawy
emerytalnej i która jest wypłacana ze środków zgromadzonych w Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, do którego jest przekazywana cześć składki na
ubezpieczenie emerytalne w wysokości 12,22% podstawy jej wymiaru,
12
powiększonych o kwotę kapitału początkowego oraz 2) emerytury kapitałowej z II
filaru, wypłacanej ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach
emerytalnych (3,5% podstawy wymiaru składki) i środków gromadzonych na
subkoncie ubezpieczonego prowadzonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
(3,8% podstawy wymiaru składki), której zasady przyznawania i wypłaty oraz jej
wysokość regulują przepisy ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach
kapitałowych (Dz.U. Nr 228, poz. 1507 ze zm.). Emerytura z I filaru obliczana jest
na zasadach wynikających z art. 25-26a ustawy emerytalnej. Opiera się ona na
systemie repartacyjnym, mającym charakter umowy pokoleniowej, na podstawie
której wypłacane emerytury finansowane są ze składek osób aktualnie czynnych
zawodowo. Za obowiązkowe składki na ubezpieczenie emerytalne odprowadzone
do FUS, niepodlegające dziedziczeniu, nabywa się uprawnienia emerytalne, a
kwota zgromadzonych indywidualnie składek służy jedynie do ustalenia wysokości
świadczenia. Wysokość emerytury zależy od wysokości kapitału zgromadzonego
przez całe życie. W myśl art. 26 ust. 1 ustawy emerytalnej emerytura z I filaru
stanowi wynik podzielenia kwoty składek na ubezpieczenie emerytalne z
uwzględnieniem waloryzacji składek zaewidencjonowanych na koncie
ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego
przysługuje wypłata emerytury i zwaloryzowanego kapitału początkowego przez
okres średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku równym wiekowi
przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego (wyrażonego w miesiącach).
Art. 56 ustawy emerytalnej reguluje problematykę uwzględniania okresów
ubezpieczenia społecznego rolników w wysokości emerytur w systemie
zdefiniowanego świadczenia i dotyczy podmiotów przechodzących na emeryturę na
tzw. starych zasadach, w szczególności osób urodzonych przed dniem 1 stycznia
1949 r. Przepis ten zawiera unormowania dotyczące ustalania wysokości
emerytury, do której prawo zostało nabyte z wykorzystaniem okresów pracy w
gospodarstwie rolnym według zasad określonych w art. 10 ustawy oraz emerytury
dla osób legitymujących się okresami składkowymi i nieskładkowymi w wymiarze
wymaganym do nabycia prawa do emerytury z systemu powszechnego i
jednocześnie posiadających okresy opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
rolników. Zawarte w art. 56 ustawy emerytalnej rozwiązania rekompensują
13
ubezpieczonym – poprzez zwiększenie świadczenia – okresy podwójnego
ubezpieczenia i opłacania składek na odrębny system ubezpieczenia, które nie
zostały skonsumowane przez ustalenie prawa do świadczenia rolniczego.
Sposób obliczenia wysokości świadczenia emerytalnego osobom, które
okresy pracy w gospodarstwie rolnym wykorzystały do nabycia prawa do emerytury
z ubezpieczenia powszechnego, jest uzależniony od tego, czy udowodniły one
wymiar okresów składkowych i nieskładkowych w łącznym rozmiarze co najmniej
20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn, czy też nie posiadają tych
okresów w takim rozmiarze. W obu tych przypadkach wysokość świadczenia
emerytalnego składa się z dwóch części, jednakże sposób obliczenia pierwszej z
nich jest różny. W odniesieniu do osób, które nie posiadają wymaganych okresów
składkowych i nieskładkowych, stanowi ją ustalona zgodnie z regułami art. 56 ust.
1 ustawy cześć świadczenia obliczonego w myśl art. 53, której wysokość jest
uzależniona od stosunku sumy okresów składkowych i nieskładkowych do sumy
okresów składkowych, nieskładkowych oraz uwzględnionych okresów pracy w
gospodarstwie rolnym. Przy obliczaniu tej części świadczenia uwzględnione okresy
pracy w gospodarstwie rolnym wpływają na jej wysokość, gdyż – stosownie do art.
10 ust. 1 – uwzględnia się je przy obliczaniu wysokości emerytury w taki sposób, że
zwiększają liczbę okresów składkowych, biorąc udział w tej operacji
matematycznej, która polega na przemnożeniu podstawy wymiaru emerytury przez
1,3% za każdy rok okresów składkowych (art. 53 ust. 1 pkt 2). Osobom
legitymującym się okresami składkowymi i nieskładkowymi w rozmiarze co najmniej
20 lat – kobieta i co najmniej 25 lat – mężczyzna wysokość emerytury oblicza się w
całości w myśl art. 53, z uwzględnieniem okresów składkowych i nieskładkowych,
bez wykorzystania określonych w art. 10 ust. 1 okresów pracy w gospodarstwie
rolnym (art. 56 ust. 2). Drugą część świadczenia dla obu tych grup ubezpieczonych
stanowi – przewidziane w art. 56 ust. 3 – jego zwiększenie o kwotę odpowiadającą
części składkowej emerytury ustalonej według zasad wymiaru określonych w
przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, tj. na podstawie art. 25
ust. 1 tej ustawy, o 1% emerytury podstawowej (najniższej miesięcznej emerytury
określonej w ustawie emerytalnej – art. 6 pkt 6 i 7 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników w związku z art. 85 ust. 2 ustawy emerytalnej) za każdy rok
14
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu emerytalno - rentowemu, z uwzględnieniem
całego udowodnionego okresu pracy w gospodarstwie rolnym, z tym
zastrzeżeniem, że okresy nieopłacania składek, a więc prowadzenia gospodarstwa
rolnego lub pracy w tym gospodarstwie – bez podlegania innemu ubezpieczeniu
społecznemu – po ukończeniu 16 roku życia, przypadające przed dniem 1 lipca
1977 r., są uwzględniane tylko wówczas, gdy przypadają nie wcześniej niż 25 lat
przed ustaleniem prawa do emerytury. Z kolei przepis art. 56 ust. 4 ustawy
emerytalnej stanowi wyjątek od ogólnej zasady odrębności systemów
ubezpieczeniowych i dotyczy reguły, która ma zrekompensować okres podwójnego
ubezpieczenia poprzez zwiększenie emerytury, do której prawo zostało ustalone
bez wykorzystania okresów pracy w gospodarstwie rolnym. Zwiększenie to,
ustalane według zasad wymiaru przewidzianych dla części składkowej w
przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, przysługuje za okres
podlegania rolniczemu ubezpieczeniu emerytalno - rentowemu i opłacania z tego
tytułu składek na Fundusz Emerytalny Rolników, utworzony na podstawie art. 37
ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych
świadczeniach dla rolników i ich rodzin, Fundusz Ubezpieczenia Społecznego
Rolników, funkcjonujący w oparciu o art. 42 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz
ubezpieczenie emerytalno - rentowe rolników, o którym mowa w art. 1 ust. 1 i 2 pkt
2 obecnej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, o ile wnioskodawca nie
ma ustalonego prawa do rolniczej emerytury lub renty.
Analogicznie jak w art. 56 ust. 4 ustawy emerytalnej, określono sposób
zwiększenia emerytury w art. 26a tego aktu. Wysokość emerytury ustalonej w
formule zdefiniowanej składki ulega zwiększeniu za okresy opłacania składek na
Fundusz Emerytalny Rolników, Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników i
ubezpieczenie emerytalno - rentowe rolników. Ustawodawca i tym razem zastrzegł,
że emerytura ulega zwiększeniu wyłącznie za okresy opłacania składek. Opłacanie
tych składek ma wpływ na wysokość emerytury kapitałowej, pod warunkiem
jednakże, iż ubezpieczony nie ma ustalonego prawa do emerytury rolniczej, a w
konsekwencji legitymuje się okresem ubezpieczenia społecznego rolników, za które
opłacono przewidziane w odrębnych przepisach składki (okresem uzupełniającym,
15
o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej) – krótszym niż 25 lat.
Przedmiotowe zwiększenie nie przysługuje zarówno w przypadku ustalenia
(potwierdzenia) decyzją prawa do emerytury rolniczej, jak i samego spełnienia
warunków tego prawa (ust. 2). Ustawodawca w ust. 3 komentowanego artykułu dał
wyraz zasadzie, zgodnie z którą 25 – letni udział rolnika w opłacaniu składek na
ubezpieczenie społeczne rolników, który uprawnia do emerytury z ubezpieczenia
rolniczego, powinien znaleźć odzwierciedlenie w świadczeniu z tego ubezpieczenia,
a nie w zwiększeniu emerytury z ubezpieczenia powszechnego. Unormowanie to
jest także konsekwencją pobierania dwóch emerytur (art. 33 ust. 2a ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników). Dopiero w przypadku okresu krótszego, gdy
w zamian za opłacone składki świadczenie emerytalne z ubezpieczenia rolniczego
nie przysługuje, pojawia się możliwość zwiększenia emerytury z I filaru. W
konsekwencji zwiększenie to podlega refundacji z funduszu emerytalno - rentowego
rolników. Zwiększenie to ustala się według zasad dotyczących wymiaru części
składkowej emerytury rolniczej przewidzianych w przepisach o ubezpieczeniu
społecznym rolników na podstawie zaświadczenia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego o okresach opłacania składek.
Należy więc przyjąć, że wszystkie trzy powołane przepisy (art. 56 ust. 3 i 4
oraz art. 26a ustawy emerytalnej) określają taki sam sposób wyliczenia zwiększenia
emerytury powszechnej z tytułu posiadania okresów ubezpieczenia rolniczego.
Sprowadza się on do wyliczenia części składkowej emerytury rolniczej
odwzorowującej okresy, za które została opłacona składka na ubezpieczenie
emerytalno - rentowe rolników.
Sposób ustalania części składkowej emerytury rolniczej reguluje bowiem art.
25 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, nakazujący przyjąć do obliczenia:
1) po 1% emerytury podstawowej za każdy rok podlegania ubezpieczeniu
emerytalno – rentowemu (od 1991 r.),
2) po 1% najniższej emerytury za każdy rok podlegania ubezpieczeniu
emerytalno - rentowemu , tj. za okresy przypadające od 1 lipca 1977 r. do 31
grudnia 1982 r., za które była opłacona składka na Fundusz Emerytalny
Rolników,
16
3) po 1% najniższej emerytury za każdy rok prowadzenia gospodarstwa
rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym w okresie od 1 stycznia 1983 r. do
31 grudnia 1990 r.,
4) po 0,5% emerytury najniższej za każdy rok przypadający w okresie
prowadzenia gospodarstwa rolnego lub pracy w gospodarstwie rolnym – bez
podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu – po ukończeniu 16 roku
życia, przypadający przed dniem 1 lipca 1977 r., jednak nie wcześniej niż 25
lat przed spełnieniem warunku nabycia prawa do emerytury.
Nadto jeżeli w danym roku kalendarzowym była opłacona składka w
wysokości wyższej niż 120% przeciętnej emerytury podstawowej, przyjmuje się
okres dłuższy niż rok (przeliczony w sposób określony w art. 25 ust. 3 ustawy
rolniczej). Otrzymany wynik (sumowania pkt 1 – 4) wyrażony w procentach mnoży
się przez kwotę najniższej emerytury obowiązującej w dniu ustalania prawa do
świadczenia.
Resumując należy stwierdzić, że ustawa emerytalna odróżnia zasady
uwzględniania okresów ubezpieczenia rolniczego w stażu ubezpieczeniowym
niezbędnym do nabycia prawa do emerytury w systemie powszechnym i zasady
uwzględniania okresów tego ubezpieczenia do ustalenia kwoty zwiększenia
świadczenia. Ustalając staż do nabycia prawa do emerytury powszechnej, okresy
rolnicze wskazane w katalogu art. 10 ust. 1 ustawy uwzględnia się (jako okresy
składkowe) tylko w zakresie niezbędnym do uzupełnienia stażu ubezpieczeniowego
(i to z pominięciem okresów zbiegających się w czasie), przy czym - wobec
nawiązania w przepisie do pojęcia okresów składkowych - staż ten uzupełniają nie
tylko okresy podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników, za które opłacono
składki, ale również okresy ubezpieczenia społecznego rolników, w których rolnik
był zwolniony z obowiązku składkowego. Natomiast ustalając staż do zwiększenia
emerytury w systemie powszechnym uwzględnia się tylko udowodnione okresy
opłacania składki na ubezpieczenie rolnicze (także wtedy, gdy zbiegają się one w
czasie z okresami składkowymi lub nieskładkowymi). Strukturę okresów
ubezpieczenia rolniczego przyjmowanego do wyliczenia zwiększenia emerytury
normują art. 56 ust. 3, art. 56 ust. 4 i art. 26a ustawy emerytalnej i zasadniczo
17
czynią to według tych samych zasad, tak w odniesieniu do emerytur z systemu
zdefiniowanego świadczenia jak i emerytur z systemu zdefiniowanej składki.
Ustalając zasady uwzględniania okresów ubezpieczenia rolniczego do wyliczenia
kwoty przedmiotowego zwiększenia ustawodawca używa terminu „okres opłacania
składki” i odwołuje się do przepisów dotyczących obliczania części składkowej
emerytury rolniczej, które nie posługują się pojęciem „okresu składkowego”.
Uznając odmienność zasad liczenia stażu ubezpieczeniowego do nabycia
prawa do emerytury w systemie powszechnym i zasad liczenia okresów
ubezpieczenia rolniczego do spornego zwiększenia świadczenia należy przyjąć, że
nie ma podstaw do traktowania okresów zwolnienia z obowiązku opłacania składki
na ubezpieczenie społeczne rolników jako okresów składkowych i w konsekwencji
do uwzględniania ich przy wyliczeniu kwoty zwiększenia. Do takiej konkluzji skłania
wykładnia językowa i systemowa art. 56 ust. 3 i 4 oraz art. 26a ustawy emerytalnej.
Za rozwiązaniem takim przemawia też wykładnia funkcjonalna tych przepisów.
Celem przedmiotowego zwiększenia jest wszakże zrekompensowanie osobie
uprawnionej do emerytury w systemie powszechnym rzeczywistych ciężarów, jakie
ponosiła w przeszłości, podlegając podwójnemu ubezpieczeniu i opłacając z tego
tytułu należne składki.
Mając powyższe na uwadze, podjęto niniejszą uchwałę.