Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 160/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. J.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 września 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
E. J. w dniu 20 listopada 2009 r. wniosła o zasądzenie na jej rzecz od Miasta
W. kwoty 11 449 674 zł jako wynagrodzenia za korzystanie bez tytułu prawnego z
zabudowanej budynkiem użytkowym nieruchomości położonej w W. przy ul S.,
stanowiącej działkę ewidencyjną nr /…/. Wskazała, że dochodzona kwota stanowi
równowartość czynszu najmu 2120,31 m2
powierzchni użytkowej budynku, jaki
mógłby być pobierany przez właścicieli w okresie od 28 listopada 1999 r. do 27
listopada 2008 r.
Sąd Okręgowy wyrokiem wstępnym z dnia 16 listopada 2010 r. uznał
powództwo za uzasadnione co do zasady. Sąd Apelacyjny podzielając ustalenia
i oceny Sądu Okręgowego oddalił apelację pozwanego wyrokiem z dnia
28 września 2011 r.
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że w dniu wejścia w życie dekretu
z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze
m.st. Warszawy (Dz. U. nr 50, poz. 279 ze zm.), z mocy którego z tym dniem
(21 listopada 1945 r.) wszystkie grunty na obszarze Warszawy przeszły
na własność gminy miasta Warszawy (art. 1), właścicielką nieruchomości
położonej przy ul. S. była E. W. W dniu 17 czerwca 1948 r. złożyła ona na
podstawie art. 7 ust. 1 dekretu wniosek o przyznanie prawa własności czasowej do
tej nieruchomości, zabudowanej budynkiem przeznaczonym pod fabrykę „W”.
Po ponownym rozpoznaniu wniosku Urząd Dzielnicowy decyzją z dnia 31 maja
1974 r. odmówił spadkobiercom E. W. jego uwzględnienia. Decyzja ta została
utrzymana w mocy przez Prezydenta Warszawy decyzją z dnia 13 września 1974 r.
W dniu 15 września 1994 r. Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa
stwierdził nieważność decyzji Urzędu Dzielnicowego z dnia 31 maja 1974 r. i
utrzymującej ją w mocy decyzji Prezydenta Warszawy z dnia 13 września 1974 r.
Następnie stwierdzona została też nieważność decyzji komunalizacyjnej dotyczącej
objętej sporem nieruchomości. Decyzją z dnia 7 kwietnia 2008 r. Prezydent
Warszawy ustanowił na rzecz W. J., spadkobierczyni E. W. i jej następców
prawnych, w 5/9 części, oraz na rzecz powódki E. J., córki W. J. i spadkobierczyni
3
następców prawnych E. W., w 4/9 części, prawo użytkowania wieczystego
zabudowanej nieruchomości położonej przy ul. S. W dniu 21 listopada 2008 r.
budynek przy ul. S. został wydany w posiadanie W. J. i E. J. Dnia 18 listopada
2009 r. powódka nabyła od matki na podstawie umowy darowizny udział w 5/9
części prawa do wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z objętej sporem
nieruchomości.
Sąd Apelacyjny uznając w ślad za Sądem Okręgowym dochodzone przez
powódkę roszczenie za uzasadnione co do zasady wskazał na art. 225 k.c. jako
jego podstawę prawną. Powódka i jej matka są współwłaścicielkami budynku przy
ul. S. i były nimi w okresie, którego dotyczy żądanie pozwu. Złożony
w wymaganym terminie na podstawie art. 7 ust. 1 dekretu wniosek o przyznanie
prawa własności czasowej do gruntu przy ul. S. pozostawał, ze względu na mające
skutek ex tunc stwierdzenie nieważności decyzji Urzędu Dzielnicowego z dnia 31
maja 1974 r. i utrzymującej ją w mocy decyzji Prezydenta Warszawy z dnia 13
września 1974 r., nierozpoznany aż do dnia 7 kwietnia 2008 r. – daty decyzji
ustanawiającej prawo użytkowania wieczystego nieruchomości przy ul. S. 8A na
rzecz powódki i jej matki. W rezultacie budynek, którego dotyczy spór, był, zgodnie
z przełamującym zasadę superficies solo cedit art. 5 w związku z art. 7 i 8 dekretu,
przez cały okres od wejścia dekretu w życie aż do dnia nabycia użytkowania
wieczystego przez powódkę i jej matkę przedmiotem odrębnej od gruntu
własności, przysługującej najpierw E. W., a później jej następcom prawnym; przy
czym uprawniona do wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z tej
nieruchomości budynkowej ostatecznie stała się w całości tylko powódka wskutek
przelania na nią przez matkę swej części roszczenia o to wynagrodzenie.
Dokonane w sprawie ustalenia uzasadniały przyjęcie, że przed wydaniem spornej
nieruchomości powódce i jej matce, pozwana, a wcześniej jej poprzedniczka
prawna (Gmina W.), były posiadaczami tej nieruchomości w złej wierze. Podstawę
do przypisania im złej wiary stanowił fakt doręczenia w dniu 15 września 1994 r.
Gminie decyzji Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa stwierdzającej
nieważność decyzji Urzędu Dzielnicowego z dnia 31 maja 1974 r. i utrzymującej ją
w mocy decyzji Prezydenta Warszawy z dnia 13 września 1974 r.
4
Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się naruszenia w sprawie art. 229 k.c. i nie
uwzględnił zarzutu przedawnienia dochodzonego roszczenia.
Skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego pozwana jako podstawy
kasacyjne przytoczyła naruszenie art. 225 k.c. oraz art. 1, 5 i 8 dekretu. Istotą
skargi kasacyjnej pozwanej są zarzuty negujące skutek wsteczny stwierdzenia
nieważności decyzji odmawiającej przyznania następcom prawnym dawnego
właściciela nieruchomości prawa użytkowania wieczystego do gruntu oraz
podważające uznanie objętego sporem budynku za odrębny od gruntu przedmiot
własności w okresie od złożenia przez dawnego właściciela wniosku na podstawie
art. 7 dekretu do jego ponownego rozpoznania w dniu 7 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 225 w związku z art. 224 §2 k.c., właściciel rzeczy może od jej
posiadacza samoistnego w złej wierze dochodzić, wraz z roszczeniem
windykacyjnym (art. 222 §1 k.c.), lub po zwróceniu mu rzeczy (art. 229 k.c.),
tzw. roszczeń uzupełniających roszczenie windykacyjne., w tym m.in. roszczenia
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy (co do przesłanek tego roszczenia zob.
w szczególności uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada
prawna - z dnia 10 lipca 1984 r., III CZP 20/84, oraz orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia: 7 stycznia 1997 r., III CZP 62/97; 31 marca 2004 r., II CK 102/03;
15 kwietnia 2004 r., IV CK 273/03; 9 marca 2007 r., II CSK 457/06; 15 kwietnia
2011 r., III CZP 7/11). Z punktu widzenia możliwości dochodzenia tego roszczenia
nie ma oczywiście znaczenia, czy jednoczesne lub uprzednie dochodzenie przez
właściciela roszczenia windykacyjnego odbywa się na drodze sądowej, czy
pozasądowej, a jeśli już nastąpił zwrot rzeczy właścicielowi, czy był on dobrowolny,
czy wymuszony środkami prawnymi. Dlatego stosunkowo obszerne rozważania
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku na temat możliwości wytoczenia powództwa
o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy bez powództwa
windykacyjnego były w istocie zbędne, a uwzględniając, iż w sprawie doszło już do
zwrotu właścicielom objętej sporem rzeczy – nawet bezprzedmiotowe.
Powódka i jej matka – która przelała na powódkę swoją część roszczenia
o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie – są niewątpliwie właścicielkami
5
nieruchomości budynkowej położonej przy ul. S. Nie ulega też wątpliwości, że
nieruchomość ta została im wydana przez pozwaną w faktyczne władanie w dniu
21 listopada 2008 r. W okresie, którego dotyczy spór, posiadaczem samoistnym
budynku przy ul. S. była ostatnio pozwana, a uprzednio jej poprzedniczka
prawna: Gmina W.
Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że budynek przy ul. S. również przed dniem
ustanowienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej przy ul S.
(7 kwietnia 2008 r.) na rzecz powódki i jej matki stanowił, poczynając od chwili
wejścia w życie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu
gruntów na obszarze m.st. Warszawy, odrębną od gruntu nieruchomość, której
powódka i jej matka były współwłaścicielkami przez cały okres objęty żądaniem
pozwu. Na podstawie art. 5 dekretu, budynki znajdujące się na gruntach, które z
mocy art. 1 przeszły na własność gminy miasta Warszawy, pozostawały, w drodze
wyjątku od zasady superficies solo cedit, własnością dotychczasowych właścicieli,
jeżeli co innego nie zastrzeżono w kolejnych przepisach.
Według art. 7 ust. 1 dekretu, dotychczasowy właściciel gruntu, prawni
następcy właściciela będący w posiadaniu gruntu lub osoby prawa jego
reprezentujące, a jeżeli chodzi o grunty oddane na podstawie obowiązujących
przepisów w zarząd i użytkowanie - użytkownicy gruntu, mogli w ciągu sześciu
miesięcy od dnia objęcia w posiadanie gruntu przez gminę zgłosić wniosek
o przyznanie na tym gruncie jego dotychczasowemu właścicielowi prawa
wieczystej dzierżawy z czynszem symbolicznym lub prawa zabudowy za opłatą
symboliczną. Stosownie do art. XXXIX § 2 dekretu z dnia 11 października 1946 r.
- Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz. U.
nr 57, poz. 321 ze zm.), od dnia wejścia w życie Prawa rzeczowego, tj. od dnia
1 stycznia 1947 r., zamiast prawa dzierżawy wieczystej lub prawa zabudowy
można było na podstawie dekretu domagać się przyznania własności czasowej za
opłatą symboliczną. W myśl zaś art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r.
o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. nr 32, poz. 159), ilekroć
przepisy dotychczasowe przewidywały zbywanie gruntów na własność czasową,
tylekroć należało przez to rozumieć oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste.
6
Z kolei art. 7 ust. 2 dekretu przewidywał, że gmina - a po wejściu w życie
ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy
państwowej (Dz. U. nr 14, poz. 130) Państwo - uwzględni wniosek o przyznanie
prawa wieczystej dzierżawy (prawa zabudowy) lub prawa własności czasowej albo
prawa użytkowania wieczystego, jeżeli korzystanie z gruntu przez
dotychczasowego właściciela będącego osobą fizyczną daje się pogodzić
z przeznaczeniem gruntu według planu zabudowania. W myśl art. 51 ust. 1
ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości
(Dz. U. nr 17, poz. 70 ze zm. – dalej: „u.z.t.w.n.”) odmowa mogła nastąpić także ze
względu na cele określone w art. 3 tej ustawy. Poza tym art. 51 ust. 2 u.z.t.w.n.
sanował wcześniejsze przypadki odmowy uwzględnienia wniosku dokonanej
z naruszeniem art. 7 ust. 2 dekretu, jeżeli była ona zgodna z celami określonymi
w art. 3 ustawy.
W razie nieuwzględnienia wniosku, skutkiem decyzji odmownej było,
stosownie do art. 8 dekretu, przejście własności budynku na gminę, a po wejściu
w życie ustawy o terenowych organach jednolitej władzy państwowej – na
Państwo. Przestawało tym samym istnieć w tej chwili odstępstwo od zasady
superficies solo cedit. Właściciel gruntu (gmina lub Państwo) stawał się wówczas
zarazem właścicielem posadowionego na nim budynku.
Po odmowie uwzględnienia wniosku złożonego przez E. W. istniały więc
niewątpliwie podstawy do przyjmowania nastąpienia z chwilą, w której decyzja
odmowna stała się ostateczna, skutku określonego w art. 8 dekretu, tj. przejścia
własności budynku przy ul. S. na Państwo. Skutek ten jednak upadł w następstwie
stwierdzenia nieważności decyzji odmownej z mocą wsteczną. Zgodnie z poglądem
dominującym w piśmiennictwie i orzecznictwie (zob. uchwała pełnego składu Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 31 marca 2011 r., III CZP 112/10; uchwała
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1992 r., III AZP 4/92;
uchwała składu pięciu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23
października 2000 r.; orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 7 czerwca 2000 r., III
CKN 949/00; 20 września 2001 r., II CKN 277/99; 21 marca 2003 r., III CZP 6/03; 9
października 2003 r., I CK 150/02), decyzja dotknięta wadami uzasadniającymi jej
nieważność korzysta z domniemania prawidłowości i ma moc obowiązującą jedynie
7
dopóty, dopóki nie zostanie usunięta z obrotu prawnego przez stwierdzenie jej
nieważności w trybie i na zasadach określonych w kodeksie postępowania
administracyjnego. Stwierdzenie to działa ex tunc: eliminuje skutki prawne
wadliwej decyzji tak, jakby ona w ogóle nie została podjęta i otwiera drogę do
ponownego załatwienia sprawy (polegającego, w zależności od przyczyny
nieważności, bądź na umorzeniu postępowania, bądź na wydaniu merytorycznego
rozstrzygnięcia).Tak rozumiane wsteczne działanie stwierdzenia nieważności
dotyczy wszelkich skutków prawnych wadliwej decyzji, a więc oznacza powrót do
takiego stanu prawnego (tylko jednak stanu prawnego - zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 30 września 2004 r., IV CK 21/04), jaki istniał przed wydaniem
wadliwej decyzji. Nie ma podstaw do ograniczenia wstecznego działania
stwierdzenia nieważności do niektórych tylko skutków wadliwej decyzji, w tym do
niektórych tylko skutków wadliwej decyzji odmawiającej uwzględnienia wniosku
złożonego na podstawie art. 7 ust. 1 dekretu. Odmienny, odosobniony pogląd
wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2011 r., I CSK
288/10, wyłączający spod wstecznego oddziaływania stwierdzenia nieważności
skutki prawnorzeczowe wadliwej decyzji odmawiającej uwzględnienia wniosku
złożonego na podstawie art. 7 ust. 1 dekretu, nie został poparty przekonywającą
argumentacją. Sąd Najwyższy zdystansował się wobec tego poglądu już w wyroku
z dnia 11 sierpnia 2011 r., I CSK 642/10.
Oczywiście nie zawsze wyciągnięcie wszystkich konsekwencji z wstecznego
oddziaływania stwierdzenia nieważności wadliwej decyzji jest możliwe
do zaakceptowanie. Przeszkodą mogą być godne ochrony interesy osób trzecich
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2006 r., III CSK 32/06). Wówczas
jednak interesy te powinny być chronione przez odpowiednie, specjalnie w tym celu
pomyślane instytucje prawne, np. przez rękojmię wiary publicznej ksiąg
wieczystych w przypadkach stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej
stanowiącej podstawę wpisu sprzedawcy nieruchomości w księdze wieczystej
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2001 r., II CKN 277/99). Warto
zauważyć, że odpowiedni mechanizm ochronny jest także elementem regulacji
zawartych w art. 224 i 225 k.c. Zastosowanie tych regulacji jest jak wiadomo
8
uzależnione od dobrej lub złej wiary albo określonej wiedzy posiadacza
samoistnego rzeczy bez tytułu prawnego.
Ze względu na upadek z mocą wsteczną, przewidzianego w art. 8 dekretu
skutku prawnorzeczowego decyzji odmawiającej uwzględnienia wniosku E. W. w
następstwie stwierdzenia nieważności tej decyzji, przełamujący zadsadę superficies
solo cedit przepis artykuł 5 dekretu uzasadniał w związku z art. 7 i 8 dekretu
kwalifikowanie budynku przy ul. S., do czasu wydania decyzji z dnia 7 kwietnia
2008 r. w wyniku ponownego rozpoznania wniosku, jako - tak jak przyjął Sąd
Apelacyjny w ślad za Sądem Okręgowym - odrębnej od gruntu nieruchomości,
stanowiącej własność E. W., a następnie jej spadkobierców i ich sukcesorów, w tym
powódki i jej matki. Jednocześnie powódka i jej matka wykazały, że jako sukcesorki
E. W. i jej spadkobierców były współwłaścicielkami tej nieruchomości przez cały
okres objęty żądaniem pozwu.
Tym samym oczywisty jest brak w całym tym okresie po stronie pozwanej
i jej poprzedniczki prawnej tytułu prawnego do władania tą nieruchomością jak
właściciel, czyli do samoistnego jej posiadania (art. 336 k.c.). Nie budzi także
zastrzeżeń przyjęta w zaskarżonym wyroku kwalifikacja pozwanej i jej
poprzedniczki prawnej w całym tym okresie jako posiadaczy samoistnych
nieruchomości budynkowej przy ul. S. w złej wierze. Wynikające z art. 7 k.c.
domniemanie dobrej wiary posiadacza samoistnego, od którego właściciel dochodzi
na podstawie art. 225 w związku z art. 224 §2 k.c. wynagrodzenia za korzystanie z
rzeczy, obala dowód, że posiadacz wiedział o braku tytułu własności do znajdującej
się w jego władztwie rzeczy, jak i dowód, że posiadacz w danych okolicznościach
mógł się dowiedzieć o niezgodności swego władztwa nad rzeczą z rzeczywistym
stanem prawnym. Doręczona poprzedniczce prawnej pozwanej w dniu 15 września
1994 r. decyzja stwierdzająca nieważność decyzji odmawiającej uwzględnienia
wniosku E. W. dawała podstawę do przypisania poprzedniczce prawnej pozwanej i
samej pozwanej w całym okresie objętym żądaniem pozwu, jeżeli już nie wiedzy o
braku tytułu własności do budynku przy ul. S., to na pewno możliwości uzyskania
wiedzy o braku tego tytułu.
9
Przysługiwanie powódce i jej matce w całym objętym żądaniem pozwu
okresie, tj. od dnia od 28 listopada 1999 r. do dnia 27 listopada 2008 r., własności
zwróconego im w dniu 21 listopada 2008 r. budynku przy ul. S. i pozostawanie
tego budynku w tym okresie w samoistnym posiadaniu, będących w złej wierze,
pozwanej i jej poprzedniczki prawnej wyczerpywało w odniesieniu do powódki i jej
matki wynikające z art. 225 w związku z art. 224 §2 k.c. przesłanki roszczenia
wobec pozwanej o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy i pozwalało uznać
żądanie powódki – na którą matka przelała swą cześć tego roszczenia - za
usprawiedliwione co do zasady. Nie można się zgodzić z wyrażonym w skardze
kasacyjnej zapatrywaniem, że właścicielowi nieruchomości budynkowej
znajdującej się na gruncie objętym zakresem zastosowania art. 1 dekretu
roszczenie windykacyjne, a tym samym i uzupełniające je roszczenie
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, przysługuje dopiero od dnia
uwzględnienia wniosku złożonego na podstawie art. 7 ust. 1 dekretu. Zapatrywanie
to nie ma oparcia ani przepisach dekretu, ani w przepisach art. 222 §1 i art. 224
oraz 225 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 49814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
es