Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 87/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Przedsiębiorstwo Usług Metalowo-Budowlanych D.-B. Sp. z
o.o. w Z. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
przy udziale zainteresowanych: S. S. i in. , o składki na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 21 marca 2011 r. Sąd Okręgowy zmienił decyzje Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z 17 i 20 kwietnia 2009 r. i ustalił, że nie zachodzi
2
obowiązek zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne przez Przedsiębiorstwo
Usług Metalowo-Budowlanych D.-B.Spółka z o.o. (zwane dalej wnioskodawcą) z
tytułu wypłat obejmujących diety i ryczałty za noclegi delegowanych do pracy poza
granicami kraju pracowników – […] (zwanych dalej zainteresowanymi). Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Wnioskodawca w latach 2006-2008 zawierał umowy o pracę z osobami z
różnych regionów Polski. Do osób tych należeli również zainteresowani, których
łączyły z wnioskodawcą umowy o pracę na czas nieokreślony na stanowiskach
murarza i murarza-cieśli. W umowach tych miejsce wykonywania pracy określono
„na prowadzonych przez pracodawcę miejscach budów w obrębie Z." Po zawarciu
umów o pracę zainteresowani pracowali w Z., a następnie w Belgii, na co
dobrowolnie wyrazili zgodę. Praca zainteresowanych miała miejsce w
następujących okresach: S. S. - od 16 czerwca 2006 r. do 12 kwietnia 2008 r., w
tym od 1 sierpnia do 22 grudnia 2006 r. oraz od 8 stycznia do 23 lutego 2007 r. na
terenie Belgii; M. S. - od 4 lutego do 30 listopada 2008 r., w tym na terenie Belgii od
18 lutego do 14 marca 2008 r.; P. S. - od 26 października 2005 r. do 30 kwietnia
2006 r., w tym od 7 listopada do 23 grudnia 2005 r. na terenie Belgii; J. S. - od 14
stycznia do 23 maja 2008 r.; w tym na terenie Belgii od 18 lutego do 30 kwietnia
2008 r.; H. S. - od 11 września 2006 r. do 30 kwietnia 2008 r., w tym od 8 do 31
stycznia 2007 r., od 7 do 18 stycznia 2008 r. oraz od 5 lutego do 14 marca 2008 r.
na terenie Belgii; P. P. - od 16 września do 29 października 2005 r., w tym na
terenie Belgii od 26 września do 28 października 2005 r.; M. G. - od 16 września
2005 r. do 31 maja 2006 r., w tym od 26 września do 27 listopada 2005 r. na terenie
Belgii. Wnioskodawca uzyskiwał od zainteresowanych uprzednią zgodę na
świadczenie pracy w Belgii oraz informował ich o przysługujących z tytułu
skierowania do pracy poza granicami kraju świadczeniach, obejmujących zwrot
kosztów przejazdu, zakwaterowanie i wypłatę diet.
W tak ustalonym stanie faktycznym i powołując się na art. 18 ust. 1 ustawy z
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa systemowa)
oraz § 2 ust. 1 pkt 15 i 16 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania postawy wymiaru
3
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze
zmianami, zwanego dalej rozporządzeniem), Sąd Okręgowy stwierdził, że pierwszy
z powołanych przepisów rozporządzenia stanowi o wyłączeniu z podstawy wymiaru
składek diet i innych należności z tytułu podróży służbowej pracownika, drugi
natomiast zezwala na wyłączenie z podstawy wymiaru składek części
wynagrodzenia pracowników zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, w
wysokości równej równowartości diety przysługującej z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu. Sąd pierwszej instancji, odwołując się
do orzecznictwa Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 424/00,
OSNAPiUS 2003 nr 7, poz. 172) i Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z dnia 4
października 2005 r., K 36/03, OTK-A 2005 nr 9, poz. 98), wskazał, że podróżą
służbową jest każdy wyjazd pracownika na polecenie pracodawcy poza
miejscowość, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałe miejsce
pracy - w celu wykonywania zadania służbowego, a podróżą służbową poza
granice kraju - wykonywanie zadania określonego przez pracodawcę, poza
miejscowością, w której znajduje się stałe miejsce pracy pracownika. Sąd
Okręgowy stwierdził wreszcie, że wszyscy zainteresowani byli pracownikami
wnioskodawcy nie tylko w okresach pracy na terenie Belgii, ale również wcześniej i
później, wykonując obowiązki pracownicze na terenie Polski. Nie można więc
mówić w ich przypadku o pracy za granicą u polskiego pracodawcy. W tym
wypadku mamy bowiem do czynienia z pracownikami zatrudnionymi w polskim
zakładzie pracy, u polskiego pracodawcy - oddelegowanymi służbowo do pracy w
Belgii. W ramach delegacji wnioskodawca zapewniał zainteresowanym nocleg i
obciążały go diety, których wartość - zgodnie z § 2 pkt 15 rozporządzenia - nie
stanowi podstawy wymiaru składek.
Wyrokiem z dnia 8 listopada 2011 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu
rentowego od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji i dodatkowo wskazując, że z uwagi na rodzaj prowadzonej
działalności wnioskodawca przewidywał możliwość wykonywania zleceń poza
granicami kraju i stąd konieczność dysponowania grupą pracowników
przygotowanych do wykonywania pracy poza jej stałym miejscem i wprowadzenia
do umów odpowiednich klauzul. Wnioskodawca określał termin, cel oraz warunki
4
podróży i pobytu, a także zadania do realizacji, w ramach delegacji zapewniał
pracownikom noclegi i wypłacał diety, a konkretnie wartość tego świadczenia
zgodnie z § 2 pkt 15 rozporządzenia.
W ocenie Sądu drugiej instancji, nawet gdyby przyjąć, że zainteresowani S.
S. i M. G. nie pracowali w Polsce, to - stosownie do poglądu wyrażonego przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 29 września 2009 r., I UK 122/09 - pracownik
zatrudniony za granicą u polskiego pracodawcy nie odbywa wprawdzie podróży
służbowej, ale w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne nie
uwzględnia się części wynagrodzenia za pracę odpowiadającej równowartości diet
z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił: I. naruszenie prawa
materialnego polegające na: 1) niewłaściwej wykładni art. 775
§ 1 k.p. wskutek
przyjęcia, że pracownicy zatrudnieni w Belgii wykonywali pracę w ramach podróży
służbowej, pomimo że z istoty łączących strony stosunków prawnych wynikało, iż
(nie) była to podróż służbowa, a pracownicy wyrazili zgodę na zmianę miejsca
pracy przewidzianego w umowach o pracę; 2) niewłaściwym zastosowaniu art. 775
§ 1 k.p. (w związku) z art. 18 ustawy systemowej w związku z § 2 pkt 15 i 16
rozporządzenia i przez to ustalenie, iż przychód osiągany przez zainteresowanych
z tytułu pracy wykonywanej za granicą nie stanowi podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne; II. naruszenie przepisów postępowania, tj. 378 § 1 w
związku z art. 328 § 2 k.p.c., które miało wpływ na wynik sprawy, poprzez brak
ustosunkowania się do zarzutu apelacji, że zainteresowany M. G. nie pozostawał w
zatrudnieniu na ternie kraju, przez co nie można mówić o wykonywaniu zadania
służbowego w ramach stosunku pracy, ale o oddelegowaniu.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania, lub o uchylenie w całości zaskarżonego
wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i orzeczenie co do
istoty sprawy poprzez oddalenie odwołań od decyzji skarżącego.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, aczkolwiek nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogą być uznane za zasadne.
Nie jest trafny zarzut naruszenia art. 378 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c.
Taka konstrukcja zarzutu kasacyjnego może być uzasadniona uchybieniem sądu
drugiej instancji polegającym na nierozpoznaniu części zarzutów apelacji i
nieodniesieniu się do nich w uzasadnieniu orzeczenia i na takie uchybienie
skarżący wskazuje. Jednak, wbrew jego twierdzeniu, Sąd drugiej instancji odniósł
się do apelacyjnego zarzutu niepozostawania niektórych zainteresowanych w
zatrudnieniu na terenie kraju, uznając, że okoliczność ta nie ma znaczenia dla
wyniku sprawy, skoro - zgodnie z zaprezentowanym przez Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 29 września 2009 r., I UK 122/09 (OSNP 2011 nr 9-10, poz. 136) i
zacytowanym przez Sąd odwoławczy poglądem - pracownik zatrudniony za granicą
u polskiego pracodawcy nie odbywa podróży służbowej, jednakże w podstawie
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie uwzględnia się części
wynagrodzenia za pracę odpowiadającej równowartości diet z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju. Trafność odniesienia przez Sąd drugiej instancji
tego - wyrwanego z kontekstu rozważań - poglądu do istoty sprawy, w której
wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna, nie leży w płaszczyźnie
przepisów, których obrazę podniesiono w ramach kasacyjnej podstawy naruszenia
przepisów postępowania.
Uzasadnione okazały się natomiast zarzuty naruszenia prawa materialnego.
W myśl art. 18 ust. 1 ustawy systemowej oraz § 1 rozporządzenia podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pracowników stanowi
przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych,
osiągany przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach
stosunku pracy, z wyłączeniem przychodów wymienionych w § 2 ust. 1
rozporządzenia. Wyłączeniem są objęte, między innymi, określone pkt 15 tego
przepisu - diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do
wysokości określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania
należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub
6
samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze
kraju oraz poza granicami kraju, z zastrzeżeniem niemającym znaczenia w
przedmiotowej sprawie oraz w pkt 16 - część wynagrodzenia pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, z wyłączeniem nie znajdującym
w sprawie zastosowania - w wysokości równowartości diety przysługującej z tytułu
podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, określonej w
przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, z tym
zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych osób stanowiący
podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty przeciętnego
wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy.
W ocenie Sądów obu instancji, zainteresowani wykonywali pracę w Belgii w
ramach podróży służbowej poza granicami kraju, a tym samym wypłacane im z
tego tytułu diety i inne należności podlegały wyłączeniu z przychodu stanowiącego
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne stosownie do § 2 pkt 15
rozporządzenia. Istotna dla rozstrzygnięcia tej kwestii jest zatem ocena, czy - przy
poczynionych w sprawie ustaleniach - podczas zatrudnienia w Belgii
zainteresowani istotnie pozostawali w podróży służbowej, czy też wykonywali
zatrudnienie za granicą u polskiego pracodawcy, co uzasadniałoby redukcję ich
przychodu według zasad określonych w § 2 pkt 16 rozporządzenia. Ze stanu
faktycznego sprawy wynika, że w spornych okresach zainteresowani nie pracowali
w określonych w umowach o pracę miejscach pracy w Polsce („na prowadzonych
przez pracodawcę miejscach budów w obrębie Z.”), ale wykonywali stacjonarnie
pracę w Belgii, praca ta była przez nich świadczona w zamkniętych i niekrótkich
(niekilkudniowych) okresach czasu, na budowach przy wykonywaniu czynności
określonych w umowach o pracę (murarza i murarza-cieśli), przy realizacji umów
zawartych przez wnioskodawcę, który przed rozpoczęciem wykonywania przez
zainteresowanych zatrudnienia poza granicami kraju każdorazowo i uprzednio
uzyskiwał na to ich zgodę. Zdaniem Sądu Najwyższego, takie ustalenia nie
pozwalają na przyjęcie, że zainteresowani pozostawali w podróży służbowej w
rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracownikowi wykonującemu
7
na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje
się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługują należności
na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.
Zagadnienie pojęcia podróży służbowej było już wielokrotnie przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego. W jego orzecznictwie przeważa aktualnie wykładnia
przyjęta w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP
11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166), zgodnie z którą art. 775
§ 1 k.p. wskazuje
na incydentalny, tymczasowy i krótkotrwały charakter podróży służbowej.
Wykonywanie zadania służbowego w rozumieniu tego przepisu nie jest tym samym
co wykonywanie wynikającej z zatrudnienia pracy określonego rodzaju (art. 22
k.p.), a stałe miejsce pracy w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. nie różni się od
umówionego miejsca pracy, o którym stanowi art. 29 § 1 pkt 2 k.p. Skoro tak, to
traci na znaczeniu badanie, czy miejsce pracy zapisane w umowie o pracę jest
adekwatne do rzeczywistego miejsca pracy pracownika. Z samego braku
dostosowania miejsca pracy określonego w umowie o pracę do rzeczywistego
miejsca wykonywania pracy, nie wynika, że pracownik jest w podróży służbowej
tylko z tego względu, że wykonuje pracę w miejscu innym niż określona w umowie.
Punktem ciężkości jest bowiem to, czy pracownik ma do wykonania zadanie w
podróży służbowej (art. 775
§ 1 k.p.), która w kompleksie jego obowiązków stanowi
zjawisko nietypowe, okazjonalne, czy też wykonuje pracę przez niekrótki czas w
innym miejscu (nawet za granicą) niż zapisane w umowie o pracę.
W wyroku z dnia 17 lutego 2012 r., III UK 54/11 (LEX nr 1157573) Sąd
Najwyższy, z powołaniem się na powyższą wykładnię, stwierdził, że pracownik -
zwłaszcza wykonujący prace budowlane lub remontowe - może być zatrudniony w
różnych miejscach pracy, gdyż jego zatrudnienie zależy od miejsca tych prac. Nie
ma przy tym przesądzającego znaczenia okoliczność, że miejsce pracy określone
w umowie o pracę nie odpowiada rzeczywistemu stanowi rzeczy, gdyż z faktów (np.
porozumienia) mogą wynikać inne (choćby dorozumiane) ustalenia stron w tym
zakresie. Jeżeli więc pracownik umówił się z pracodawcą na wykonywanie pracy w
określonym miejscu, to nie jest to niestałe (a contrario do stałego z art. 775
§ 1 k.p.)
miejsce pracy. W takim przypadku nie znajdują do niego zastosowania przepisy
określające należności przysługujące z tytułu podróży służbowej (por. również
8
wyrok z dnia 22 lutego 2008 r., I PK 208/07, OSNP 2009 nr 11-12, poz. 134, w
którym stwierdzono, że podróż służbową charakteryzuje jej odbywanie, po pierwsze
- poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy lub poza stałym
miejscem pracy, po drugie - na polecenie pracodawcy, po trzecie - w celu
wykonania określonego przez pracodawcę zadania, przy czym wszystkie te cechy
muszą wystąpić łącznie; a także wyroki z dnia 20 lutego 2007 r., II PK 165/06,
OSNP 2008 nr 7-8, poz. 97 oraz z dnia 4 marca 2009 r., II PK 210/08, OSNP 2010
nr 19-20, poz. 233, w których stwierdzono, że o podróży służbowej można mówić
jedynie w przypadku delegowania narzuconego pracownikowi w drodze polecenia
zobowiązującego go do odbycia takiej podróży. Zawarte przez strony umowy o
pracę porozumienie co do wykonywania przez pracownika określonej pracy w
ramach delegowania przez pracodawcę prowadzi do okresowej zmiany ustalonego
w tej umowie rodzaju pracy oraz miejsca jej wykonywania. W takim przypadku
podjęcie się przez pracownika podróży połączonej z wykonywaniem określonej
pracy na podstawie zawartego z pracodawcą porozumienia nie jest podróżą
służbową w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., do której znajdują zastosowanie przepisy
określające należności przysługujące pracownikowi z tytułu takiej podróży).
Poglądów tych nie podważa stanowisko zawarte w powołanym przez
wnioskodawcę w odpowiedzi na skargę kasacyjną wyroku z dnia 9 lutego 2010 r.,
I PK 157/09 (OSNP 2011 nr 15-16, poz. 200), gdyż zostało ono zajęte w innym
stanie faktycznym i odnosiło się do potraktowania zgody pracownika na
wynagrodzenie walutowe za pracę wykonywaną poza granicami kraju za
prowadzącą do zmiany ustalonego w umowie miejsca świadczenia pracy. Z kolei
pogląd zaprezentowany w powołanym przez Sąd drugiej instancji wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 29 września 2009 r., I UK 122/09 (OSNP 2011 nr 9-10, poz.
136) odnosi się do wyłączeń określonych w § 2 pkt 16 rozporządzenia, który
pozwala na redukowanie podstawy wymiaru składek nie o diety i inne należności
wypłacone pracownikowi z tytułu podróży służbowej, jak czyni to § 2 pkt 15
rozporządzenia, ale o równowartość diety przysługującej z tytułu podróży służbowej
poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu za granicą pracownika zatrudnionego
u polskiego pracodawcy.
9
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 zdanie pierwsze k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego oparto
na odpowiednio stosowanym art. 98 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.