Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 67/12
UCHWAŁA
Dnia 7 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Anna Kozłowska
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa A. D.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń Wzajemnych TUW Spółce Akcyjnej
w Warszawie
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 7 listopada 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 29 czerwca 2012 r.,
"Czy w świetle przepisu § 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 24 marca 2000 r. w sprawie ogólnych warunków
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku
z ruchem tych pojazdów (Dz.U. Nr 26, poz. 310 ze zm.) zakład
ubezpieczeń jest obowiązany do zapłacenia zadośćuczynienia
za krzywdę wyrządzoną osobie trzeciej, wobec której ubezpieczony
ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art.
24 § 1 k.c.?"
podjął uchwałę:
2
Przepis § 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra Finansów
z dnia 24 marca 2000 r. w sprawie ogólnych warunków
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem
tych pojazdów (Dz.U. Nr 26, poz. 310 ze zm.) nie wyłączał
z zakresu ochrony ubezpieczeniowej zadośćuczynienia
za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosił
odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c.
Uzasadnienie
3
Wątpliwości ujęte w postanowieniu przedstawiającym Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne Sąd Okręgowy powziął przy rozpoznawaniu
sprawy z apelacji pozwanego ubezpieczyciela, od którego Sąd pierwszej instancji
zasądził na podstawie art. 448 k.c. zadośćuczynienie za naruszenie dobra
osobistego powoda w związku ze śmiercią brata w wypadku komunikacyjnym,
który zdarzył się w październiku 2002 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że przyjęty w judykaturze Sądu Najwyższego
pogląd o możliwości skutecznego dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie
z tytułu naruszenia dobra osobistego na skutek śmierci osoby najbliższej,
nie przesądza odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Odpowiedzialność tę
kształtował art. 822 k.c. oraz rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 marca
2000 r. w sprawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych
pojazdów (Dz. U. Nr 26, poz. 310 ze zm.), mające zastosowanie w sprawie
ze względu na chwilę zdarzenia wyrządzającego szkodę. Zdaniem Sądu, „literalne
brzmienie” przepisu § 10 ust. 1 rozporządzenia wyklucza przyjęcie, że zakład
ubezpieczeń był zobowiązany do zapłaty zadośćuczynienia także w wypadku
naruszenia dobra osobistego. Sąd Okręgowy dodał, że odpowiedzialność zakładu
ubezpieczeń nie ma charakteru absolutnego, a zważywszy, iż zakres jego
odpowiedzialności ma wpływ na kalkulację składki ubezpieczeniowej, rozszerzanie
tej odpowiedzialności „w drodze niekorzystnej interpretacji przepisów prawa”
godziłoby w zasadę bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.
Jednak, w ocenie Sądu, można bronić - dominującego w orzecznictwie
sądów powszechnych - poglądu o objęciu ochroną ubezpieczeniową także
roszczeń opartych na art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c. Na rzecz takiego stanowiska
przemawia to, że wszystkie niejasności należy rozstrzygać na korzyść
ubezpieczonego jako konsumenta, jak również to, że wyłączenie odpowiedzialności
zakładu ubezpieczeń za krzywdę trudno byłoby pogodzić z charakterem umowy
ubezpieczenia, zwłaszcza, iż ubezpieczeni od odpowiedzialności cywilnej mieli
4
pod rządem rozporządzenia uzasadnione podstawy do przyjęcia, że zakład
ubezpieczeń naprawi wyrządzoną szkodę.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje.
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy
odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku
z ruchem pojazdów. Ujęta w art. 822 k.c. istota takiego ubezpieczenia polega
na przejęciu przez ubezpieczyciela obowiązku odszkodowawczego w razie zajścia
wypadku, w wyniku którego po stronie ubezpieczonego powstał obowiązek
odszkodowawczy. Ponieważ odpowiedzialność ubezpieczyciela sięga tak daleko,
jak odpowiedzialność cywilna ubezpieczonego, ustalenie zakresu zobowiązania
ubezpieczyciela wymaga najpierw ustalenia zakresu świadczeń, do których
zobowiązany jest ubezpieczony. Z tego względu rozstrzygnięcie,
czy odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmowała oparte na podstawie art. 448
k.c. zadośćuczynienie za krzywdę doznaną przez osoby bliskie zmarłego musi być
poprzedzone ustaleniem, że odpowiedzialność taką ponosił ubezpieczony.
Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną z powodu naruszenia
dobra osobistego zostało w obecnym kształcie unormowane w art. 448 k.c.
w wyniku nowelizacji, dokonanej ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542). Nie oznacza to, by zostało tym
samym przesądzone, że przepis ten stanowi podstawę roszczenia
o zadośćuczynienie z tytułu krzywdy (szkody niemajątkowej) doznanej przez
bliskich zmarłego. Kodeks cywilny nie przejął unormowania zawartego w art. 166
k.z., który przewidywał możliwość przyznania najbliższym członkom rodziny
zmarłego stosownej sumy pieniężnej jako zadośćuczynienia za doznaną przez nich
„krzywdę moralną”. W art. 446 § 3 k.c. przewidziano jedynie możliwość przyznania
najbliższym członkom rodziny zmarłego stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek
jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Orzecznictwo na
tle tego przepisu było niejednolite i zmienne, lecz w nowszej judykaturze
zdecydowanie przeważyło stanowisko uznające mieszany charakter roszczenia
opartego na art. 446 § 3 k.c. i dopuszczające możliwość kompensowania na jego
5
podstawie nie tylko szkody majątkowej, ale także ściśle powiązanego z nią
uszczerbku niemajątkowego, znajdującego wyraz w znacznym pogorszeniu sytuacji
życiowej poszkodowanego (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
24 października 2007 r., IV CSK 192/07, OSNC-ZD 2008, z. C, poz. 86 oraz
niepublikowane wyroki z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/00, z dnia
25 lutego 2004 r., II CK 17/03, z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03, z dnia
22 lipca 2004 r., II CK 479/03 i z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 544/07).
Należy jednak zastrzec, że nawet przy szerokiej wykładni przepis ten nie był
traktowany jako podstawa do kompensowania samej tylko szkody niemajątkowej
(krzywdy), spowodowanej śmiercią najbliższego członka rodziny.
Radykalna zmiana nastąpiła w dniu 3 sierpnia 2008 r., czyli z chwilą wejścia
w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731), gdyż wprowadzony przez nią
art. 446 § 4 k.c. wyraźnie przewiduje, że sąd może także przyznać najbliższym
członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę.
W tym kontekście ustawowym powstał spór o to, czy w okresie pomiędzy
wejściem w życie art. 448 k.c. w obecnym brzmieniu, a wejściem w życie art. 446
§ 4 k.c., pierwszy z tych przepisów mógł stanowić podstawę przyznania
zadośćuczynienia za krzywdę osobom bliskim zmarłego. Rozstrzygnięcie tej
kontrowersji wiązało się z próbą zdefiniowania dobra osobistego, podlegającego
ochronie i naruszonego przez sprawcę śmierci osoby bliskiej. W nowszej
judykaturze odstąpiono od ujmowania krzywdy jako cierpienia z powodu utraty
osoby bliskiej, na rzecz koncepcji odrębnego dobra osobistego w postaci
szczególnej emocjonalnej więzi rodzinnej pomiędzy osobami najbliższymi,
podlegającego ochronie na podstawie art. 23 i 24 k.c. oraz art. 448 k.c. Obecnie
jednolicie ukształtowane i utrwalone w judykaturze Sądu Najwyższego jest
stanowisko, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej mogło stanowić naruszenie
dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej więzi rodzinnej
i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c., jeżeli
śmierć nastąpiła na skutek deliktu , który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia
2008 r. (por. uchwały z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, OSNC-ZD
6
2011, z. B, poz. 42 i z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSNC 2012, z. 1,
poz. 10 oraz wyroki z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD 2010,
z. C, poz. 91, z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 537/10, niepubl., z dnia 10 listopada
2010 r., II CSK 248/10, OSNC 2011-ZD, z. B, poz. 44, z dnia 11 maja 2011 r.,
I CSK 621/10, niepubl. i z dnia 15 marca 2012 r., I CSK 314/11, niepubl.).
W orzeczeniach tych bliżej sprecyzowano i rozwinięto pojęcie i charakter tego
dobra osobistego oraz przesłanki jego ochrony, przy uwzględnieniu, że treść tego
prawa musi być zawsze zindywidualizowana. Wynika z nich również, że Sąd
Najwyższy uznał za dopuszczalne udzielenie ochrony w zakresie kompensacji
szkód niemajątkowych wynikłych z naruszenia dóbr osobistych na ogólnej
podstawie, jaką jest art. 448 k.c. W niektórych orzeczeniach Sąd Najwyższy
wyeksponował pogląd, że w rozważanych sytuacjach chodzi o własne dobro
osobiste osób najbliższych i że zadośćuczynienie przysługuje z tytułu własnej
krzywdy tych osób, poszkodowanych bezpośrednio przez spowodowanie śmierci
osób bliskich (por. uchwała z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11 oraz wyrok z dnia
25 maja 2011r., II CSK 537/10 i z dnia 15 marca 2012 r., I CSK 314/11).
Zgodnie zatem ze stanowiskiem wypracowanym w judykaturze Sądu
Najwyższego, odpowiedzialność ubezpieczonego obejmowała także oparte
na podstawie art. 448 k.c. zadośćuczynienie za krzywdę z tytułu naruszenia dóbr
osobistych członków rodziny zmarłego. Należy podkreślić, że wszystkie
wymienione orzeczenia zapadły w sprawach, w których roszczenia były skierowane
przeciwko ubezpieczycielom, a Sąd Najwyższy nie wyraził żadnych wątpliwości
co do tego, iż zakres ich odpowiedzialności odpowiada zakresowi
odpowiedzialności ubezpieczonych. W wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK
149/09 (niepubl.) Sąd Najwyższy wprost odrzucił stanowisko, że ubezpieczenie
odpowiedzialności cywilnej nie obejmuje odpowiedzialności za naruszenie dobra
osobistego w postaci utraty relacji pomiędzy ojcem i synem.
Z tego, że odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń w ramach ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym
jest wyznaczana, zarówno co do zasady, jak i granic, odpowiedzialnością
ubezpieczonego, wynika, iż obowiązek ubezpieczonego zapłaty zadośćuczynienia
osobom bliskim zmarłego na podstawie art. 448 k.c. zostaje przejęty przez
7
ubezpieczyciela. Skuteczne odrzucenie tej tezy na rzecz poglądu, że w takim
wypadku zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela nie pokrywa się z zakresem
odpowiedzialności ubezpieczonego, musiałoby znajdować oparcie w konkretnej
prawnej podstawie wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela.
Wypowiedź Sądu Okręgowego, że uznanie odpowiedzialności
ubezpieczyciela w rozważanym wypadku „godziłoby w zasadę bezpieczeństwa
obrotu” jest oceną tyleż wyolbrzymioną, co pozaprawną, a argument,
iż odpowiedzialność ubezpieczyciela „nie ma charakteru absolutnego” jest
chybiony, bowiem pojęcie to dotyczy zasady, a nie zakresu odpowiedzialności.
W rezultacie, uzasadnienie przedstawionej przez Sąd Okręgowy wątpliwości
sprowadza się do tego, że „literalne brzmienie” § 10 rozporządzenia z dnia
24 marca 2000 r. wyklucza przyjęcie odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu
zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych. Brak rozwinięcia tej myśli nie
pozwala na odtworzenie sposobu odczytania przepisu, który doprowadził Sąd do
tak kategorycznej wypowiedzi.
Przepis ten, zamieszczony w rozdziale 3 rozporządzenia „Zakres ochrony
ubezpieczeniowej”, stanowił, że z ubezpieczenia OC przysługuje odszkodowanie,
jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem są zobowiązani do odszkodowania
za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu „szkodę, której następstwem jest
śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia” albo określone szkody w mieniu. § 10
rozporządzenia został zastąpiony przez identycznej treści art. 34 ust. 1 ustawy
z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym
Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych
(Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.), którego redakcja uległa zmianie poczynając
od dnia 11 lutego 2012 r.
Stanowisko Sądu Najwyższego w rozważanej kwestii pozostaje zatem
miarodajne niezależnie od tego, pod rządem którego z przepisów zapadły
konkretne orzeczenia. Z powołanych uchwał i wyroków, wydanych w sprawach,
w których zawsze pozwanymi byli ubezpieczyciele, wynika, iż Sąd Najwyższy
pośrednio, lecz bez wątpliwości i konsekwentnie uznawał, że oparte na art. 448 k.c.
roszczenia osób bliskich zmarłego w wypadku komunikacyjnym są objęte ochroną
8
ubezpieczeniową z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Ani treść
przepisu, ani inne względy nie uzasadniają odstąpienia od tej linii orzeczniczej
Sądu Najwyższego, z którą też w zgodzie pozostają w większości wyroki sądów
powszechnych.
Reguła, że odpowiedzialność ubezpieczyciela w ramach ubezpieczenia
od odpowiedzialności cywilnej jest wyznaczana przez zasadę i zakres
odpowiedzialności ubezpieczonego, może być skorygowana przez przepisy
o ubezpieczeniach. Wyrazem tego było wyłączenie odpowiedzialności
ubezpieczyciela w wypadkach enumeratywnie wymienionych w § 13
rozporządzenia z dnia 24 marca 2000 r.; wyłączeniem nie objęto rozważanego
świadczenia (podobnie, jak nie zawiera go odpowiednik § 10 – art. 38 ustawy z dnia
22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych (…).
Świadczenie pieniężne, które wypłaca ubezpieczyciel, jest ustalane według
reguł rządzących cywilnym prawem odszkodowawczym, a więc o rodzaju
i wysokości świadczeń należnych od ubezpieczyciela decydują przepisy kodeksu
cywilnego. Nie ma zatem wątpliwości, że pojęcie szkody rozumie się szeroko, jako
obejmujące wszelkie uszczerbki, zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe
i że krzywdę uważa się za niemajątkową postać szkody; konsekwentnie - w skład
odszkodowania przypadającego z tytułu ubezpieczenia od odpowiedzialności
cywilnej wchodzi zarówno odszkodowanie za szkody majątkowe na osobie i mieniu,
jak i zadośćuczynienie za krzywdę.
Jak już wyjaśniono, Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że przez śmierć
danej osoby zostaje (może zostać) naruszone własne dobro osobiste jej
najbliższych, w postaci prawa do więzi rodzinnej oraz dopuszcza udzielenie
ochrony na ogólnej podstawie art. 448 k.c. Zadośćuczynienie jest w tym wypadku
instrumentem umożliwiającym wyrównanie własnej szkody niemajątkowej osoby
bliskiej zmarłego
Odpowiedzialność w ramach ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza pojazdu obejmuje zatem obowiązek zapłaty zadośćuczynienia w razie
powstania uszczerbku niemajątkowego, czyli krzywdy spowodowanej ruchem
pojazdu mechanicznego. Podobnie, jak w odniesieniu do innych uszczerbków,
9
także w wypadku zadośćuczynienia nie ma podstaw do różnicowania zakresu
odpowiedzialności ubezpieczonego i ubezpieczyciela. Oznacza to, że skutki
naruszenia dobra osobistego przez spowodowanie śmierci osoby bliskiej
w wypadku komunikacyjnym są objęte odpowiedzialnością gwarancyjną
ubezpieczyciela.
Pomimo nieudolności redakcyjnej § 10 rozporządzenia z dnia 24 marca
2000 r., wynika z niego, że ubezpieczyciel jest z tytułu ubezpieczenia OC
zobowiązany do naprawienia szkody komunikacyjnej , polegającej na śmierci,
uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia (szkody majątkowej i niemajątkowej
na osobie) oraz szkody w mieniu (majątkowej). Odczytując ten przepis nie można
przeoczyć, że w rozważanej sytuacji odszkodowania może dochodzić tylko osoba
żyjąca, pozostająca w określonej relacji ze zmarłym. Postacią odszkodowania
za szkodę niemajątkową na osobie jest w takim wypadku zadośćuczynienie
za własną krzywdę osoby bliskiej zmarłego, wyrządzoną przez spowodowanie
śmierci uczestnika wypadku komunikacyjnego. Ta szkoda niemajątkowa (krzywda)
mieści się w ramach odpowiedzialności za szkodę związaną ze śmiercią w związku
z ruchem pojazdu.
Odnosząc się do wątpliwości Sądu Okręgowego należy więc stwierdzić,
że analizowane świadczenie nie zostało przez rozporządzenie wyłączone
z zakresu ochrony ubezpieczeniowej wprost, ani wyłączenia takiego nie można
doszukać się w przepisie § 10, określającym ogólny zakres ochrony
ubezpieczeniowej z tytułu ubezpieczenia OC posiadacza lub kierującego pojazdem.
Rezultat rozważenia przedstawionego zagadnienia pozostaje w zgodzie
z celem i charakterem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej oraz
współczesną tendencją udzielania szerokiej ochrony osobom, które poniosły
szkodę w związku z ruchem pojazdów mechanicznych.
Z omówionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. orzekł,
jak w uchwale.
es