Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 139/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Gradzik (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Cesarz
SSN Małgorzata Gierszon
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSA del. do SN Dariusz Czajkowski
Protokolant Joanna Sałachewicz
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Krzysztofa Parchimowicza,
w sprawie K. M.
skazanego z art. 148 § 1 kk w zw. z art. 64 § 1 kk
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 6 listopada 2012r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 listopada 2011 r., zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego
z dnia 1 lipca 2011 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej orzeczenia
wydanego na podstawie art. 77§2 kk (pkt 1 wyroku) i przekazuje
sprawę w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania;
2. oddala kasację jako oczywiście bezzasadną w części
dotyczącej utrzymania w mocy wyroku Sądu Okręgowego (pkt 2
wyroku), zwalniając skazanego od kosztów sądowych
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 1 lipca 2011r., Sąd Okręgowy uznał Krzysztofa M. za
winnego tego, że w nocy na 10 września 2010r., działając z zamiarem
bezpośrednim, w wyniku kilkukrotnego zadania ciosów młotkiem w głowę, dokonał
zabójstwa M. M., która zmarła śmiercią gwałtowną z powodu doznanych obrażeń
czaszkowo-mózgowych w postaci złamania kości twarzoczaszki oraz mózgoczaszki,
krwawienia podpajęczynówkowego i do układu komorowego mózgu, przy czym
czynu tego dopuścił się przed upływem 5 lat od odbycia ponad 8 lat z kary łącznej
10 lat pozbawienia wolności orzeczonej wyrokiem Sądu Okręgowego w sprawie III
K … za przestępstwa podobne z art. 280§1 kk i 155 kk – tj. popełnienia zbrodni z
art. 148§1 kk w zw. z art. 64§1 kk i wymierzył mu za to karę dożywotniego
pozbawienia wolności z zaliczeniem na jej poczet tymczasowego aresztowania od
dnia 11 września 2010r.
Od tego wyroku apelacje wnieśli obrońca oskarżonego i pełnomocnik
oskarżyciela posiłkowego S. M.
Obrońca zarzucił wyrokowi: 1) naruszenie przepisów postępowania, które
miało wpływ na jego treść (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 Konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności, art. 2§2 kpk w zw. z art. 4 i 410 kpk, art.
391§1 kpk w zw. z art. 333§2 i 366§1 kpk, art. 4 i art.7 kpk, art. 195 kpk, art. 196§3
kpk w zw. z art. 4 i 2§2 kpk oraz 366§1 kpk), 2) błąd w ustaleniach faktycznych
przyjętych za podstawę wyroku, który miał wpływ na jego treść, polegający na
ustaleniu sprawstwa i winy oskarżonego, pomimo nieusunięcia wątpliwości co do
istotnych okoliczności sprawy. Z ostrożności procesowej obrońca podniósł też
zarzut rażącej niewspółmierności kary, będącej skutkiem nieuwzględnienia szeregu
okoliczności łagodzących. Wniósł w konkluzji o uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, ewentualnie o
zmianę wyroku i znaczne obniżenie wymiaru kary adekwatnie do stopnia winy i
szkodliwości społecznej.
Pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, skarżąc wyrok na niekorzyść
oskarżonego w części dotyczącej rozstrzygnięcia o karze, sformułował w apelacji
zarzut rażącej obrazy przepisu art. 77§2 kk w zw. z art. 53 kk, poprzez
niewyznaczenie surowszych ograniczeń do skorzystania przez K. M. z
3
warunkowego zwolnienia, niż przewidziane w art. 78 kk, w sytuacji, gdy w sprawie
zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek, o którym mowa w art. 77§2 kk i
spełnione zostały wszelkie przesłanki do wyznaczenia surowszych ograniczeń,
albowiem przemawia za tym:
- ocena osoby oskarżonego, jego szczególna demoralizacja, uprzednia
karalność za przestępstwo przeciwko życiu popełnione na szkodę osoby najbliższej
i bez żadnego powodu, pod wpływem środków odurzających i substancji
psychoaktywnych, wobec którego proces resocjalizacji okazał się bezskuteczny, a
także zaburzenia osobowości oskarżonego, brak poczucia winy i odpowiedzialności
oraz obniżony samokrytycyzm,
- okoliczności popełnienia przestępstwa pod wpływem substancji
psychoaktywnych, drastyczne zachowanie oskarżonego polegające na zadaniu
ofierze uderzeń młotkiem, czym naraził ją na znaczne cierpienia fizyczne,
- negatywna prognoza kryminologiczna przy uwzględnieniu, że oskarżony
przez 8 lat był poddawany procesowi resocjalizacji, który okazał się bezskuteczny,
a ponadto nie ma on żadnej motywacji do podjęcia leczenia odwykowego, mimo że
zdaje sobie sprawę ze skutków zażywania środków odurzających i
psychotropowych,
- zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na oskarżonego rozumiane
tak, że wymierzona mu kara winna mieć przede wszystkim charakter eliminacyjny,
aby uniemożliwić mu popełnienie kolejnych przestępstw w przyszłości.
Skarżący wniósł końcowo o zmianę wyroku poprzez zawarcie w nim
dodatkowego rozstrzygnięcia, zgodnie z którym oskarżony będzie mógł skorzystać
z warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary dożywotniego pozbawienia
wolności po odbyciu co najmniej 40 lat tej kary.
Po rozpoznaniu obu tych środków odwoławczych Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 30 listopada 2011r., zmienił zaskarżony wyrok zgodnie z wnioskiem apelacji
pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego w ten sposób, że na podstawie art. 77§2
kk zastrzegł, iż K. M. nabędzie prawo do ubiegania się o warunkowe zwolnienie
dopiero po odbyciu 40 lat kary pozbawienia wolności. W pozostałym zakresie
utrzymał w mocy zaskarżony wyrok.
Obrońca oskarżonego złożył kasację od prawomocnego wyroku, podnosząc
zarzuty rażącego naruszenia prawa procesowego, które mogło mieć istotny wpływ
na jego treść, tj.:
4
1. art. 434§ 1 zd. 2 kpk, polegającego na orzeczeniu przez Sąd odwoławczy na
niekorzyść oskarżonego pomimo stwierdzenia uchybień niepodniesionych w
środku odwoławczym pochodzącym od pełnomocnika oskarżyciela
posiłkowego;
2. art. 454§2 kpk, polegającego na orzeczeniu przez Sąd odwoławczy surowszej
kary pozbawienia wolności, pomimo zmiany ustaleń faktycznych przyjętych za
podstawę zaskarżonego wyroku Sądu pierwszej instancji;
3. art. 454§3 kpk, polegającego na zaostrzeniu przez Sąd odwoławczy kary
dożywotniego pozbawienia wolności przez wyznaczenie surowszego
ograniczenia do skorzystania przez skazanego z warunkowego zwolnienia,
niż przewidziane w art. 78 kk;
4. art. 7 kpk, polegającego na przyjęciu wadliwych kryteriów oceny
wiarygodności zeznań świadka J. P. w zakresie, w jakim świadek zeznała, że
na młotku nie było śladów krwi pokrzywdzonej;
5. art. 366§1 kpk, polegającego na zaniechaniu wyjaśnienia przez Sąd
odwoławczy wszystkich okoliczności sprawy, w tym kiedy i w jakich
okolicznościach na ujawnionym młotku znalazły się ślady krwi pokrzywdzonej
oraz kiedy w odbytnicy i pochwie pokrzywdzonej znalazły się ujawnione tam
substancje biologiczne, w jakich okolicznościach te substancje się tam
znalazły oraz od kogo pochodziły;
6. art. 410 kpk, polegającego na braku uwzględnienia przez Sąd odwoławczy
całokształtu ujawnionych okoliczności, także tej, że zwłoki pokrzywdzonej
zostały ujawnione w pozycji kolanowo-łokciowej oraz, że w wymazie z
odbytnicy ujawniono obecność enzymu kwaśnej fosfatazy oraz antygen
prostaty, składniki m. inn. nasienia ludzkiego, natomiast w wymazie z pochwy
ujawniono DNA nasienia męskiego i w żadnym z tych wymazów nie ujawniono
DNA K. M.
Na wypadek nieuwzględnienia tych zarzutów autor kasacji podniósł nadto
zarzut rażącego naruszenia przepisów prawa materialnego, które mogło mieć
istotny wpływ na jego treść, tj. art. 77§2 kk w zw. z art. 3 kk, polegającego na
orzeczeniu przez Sąd Apelacyjny ograniczenia co do możliwości ubiegania się o
warunkowe zwolnienie w ten sposób, że skazany nabędzie prawo do ubiegania się
o nie dopiero po odbyciu 40 lat kary pozbawienia wolności, co wbrew art. 77§2 kk
5
całkowicie wyłącza prawo do ubiegania się o warunkowe zwolnienie, a czemu
sprzeciwia się zasada humanitaryzmu i poszanowania godności człowieka.
W konkluzji obrońca wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Apelacyjny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zarzutowi ujętemu w pkt 1 nie można odmówić słuszności. Wywód należy
rozpocząć od oczywistego stwierdzenia, że wyznaczając na podstawie art. 77§2 kk
surowsze ograniczenie co do skorzystania przez K. M. z warunkowego zwolnienia
niż przewidziane w art. 78§3 kk, Sąd Apelacyjny orzekł na jego niekorzyść.
Ograniczenie to jest elementem orzeczenia o karze, określającym po jakiej części
odbytej kary pozbawienia wolności skazany będzie uprawniony do ubiegania się o
warunkowe zwolnienie. W niniejszym wypadku zastrzeżenie zawarte w wyroku
podwyższa o 15 lat ustawowy limit tej części kary wyznaczony przepisem art. 78§3
kk dla skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności. Stanowi ono w
całokształcie orzeczenia o karze istotny składnik pogarszający sytuację prawną
skazanego. Orzekanie w tej kwestii na niekorzyść powinno respektować wszystkie
warunki określone w art. 434§1 kk. Przede wszystkim musi mieścić się w granicach
zaskarżenia na niekorzyść, a więc w granicach wyznaczonych także treścią
zarzutów zawartych w środku odwoławczym wniesionym przez pełnomocnika
oskarżyciela posiłkowego.
Jak wynika ze sformułowań zamieszczonych w apelacji wniesionej na
niekorzyść, skarżący wyartykułował rozbudowany zarzut rażącej obrazy przepisu
art. 77§2 kk w zw. z art. 53 kk, przez niezaostrzenie warunków ubiegania się o
warunkowe zwolnienie, mimo zaistnienia in concreto szczególnie uzasadnionego
wypadku, przemawiającego za wprowadzeniem stosownego orzeczenia do wyroku.
Sąd Apelacyjny stwierdził w uzasadnieniu wyroku, że zarzut obrazy prawa
materialnego jest nietrafny, a jeśli skarżący dążył do zmiany skarżonego wyroku
przez orzeczenie surowszego ograniczenia do skorzystania przez skazanego z
warunkowego zwolnienia, to powinien był wysunąć zarzut błędu w ustaleniach
faktycznych „co do braku występowania szczególnie uzasadnionego przypadku” w
rozumieniu art. 77§2 kk. Sąd odwoławczy wyraźnie oddzielił obie kategorie
zarzutów, wręcz przeciwstawił je w uzasadnieniu w ujęciu słownym: „zarzut obrazy
prawa materialnego tj. art. 77§2 kk w zw. z art. 53 kk zamiast zarzut błędu w
ustaleniach faktycznych” (k. 859v). Potwierdził tym sformułowaniem, że w apelacji
6
dostrzegał tylko zarzut wskazujący na naruszenie przepisu prawa materialnego, nie
zaś zarzut błędu w ustaleniach faktycznych, który celniej wyrażałby granice i
intencje skarżenia wyroku. Niemniej jednak, kontynuując wywód Sąd Apelacyjny
stwierdził, że są powody do uwzględnienia wniosku apelacji o ograniczenie
skazanemu możliwości ubiegania się o warunkowe zwolnienie i dlatego zmienił
odpowiednio wyrok.
Niekorzystne rozstrzygnięcie zapadło zatem nie w rezultacie uwzględnienia
zarzutu apelacji wytykającego obrazę prawa materialnego, uznanego expressis
verbis za nietrafnie podniesiony. Do zmiany wyroku doszło natomiast w rezultacie
uznania za słuszny wniosku apelacji, wspieranego argumentacją zmierzającą do
wykazania, że w odniesieniu do osoby oskarżonego zachodzi szczególnie
uzasadniony wypadek, o którym mowa w art. 77§2 kk. Nie ulega wątpliwości, że
przy takim, jak przytoczono, zinterpretowaniu przez Sąd odwoławczy granic
zaskarżenia apelacją (zarzut obrazy prawa materialnego przy braku zarzutu błędu
w ustaleniach faktycznych), orzeczenie na niekorzyść nastąpiło z przekroczeniem
tych granic, wyznaczonych treścią zarzutów. Jasno stąd wynika, że Sąd
odwoławczy sam wprowadził ustalenie stanowiące warunek orzekania na
podstawie art. 77§2 kk. Konkluzji tej nie może osłabiać norma zawarta w drugim
zdaniu art. 434§1 kpk, uzależniająca ponadto możliwość orzekania na niekorzyść w
wypadku złożenia środka odwoławczego przez oskarżyciela publicznego lub
pełnomocnika, od stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym lub
podlegających uwzględnieniu z urzędu. Formułuje ona dodatkowy warunek
orzekania na niekorzyść, poza wskazanymi w zdaniu pierwszym tego przepisu, a
więc także tym, że orzekanie na niekorzyść musi mieścić się przede wszystkim w
granicach zaskarżenia zakreślonych treścią zarzutów. Raz jeszcze trzeba
podkreślić, że w przekonaniu Sądu Apelacyjnego skarżący nie podniósł zarzutu
błędu w ustaleniach faktycznych.
Wszystko to dowodzi, że przy interpretacji zarzutu apelacji przyjętej przez Sąd
odwoławczy, niekorzystne dla skazanego orzeczenie na podstawie art. 77§2 kk
wydane zostało z naruszeniem przepisu art. 434§1 kpk. Uchybienie to miało rażący
charakter i co oczywiste, wywarło istotny wpływ na treść prawomocnego wyroku. W
tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone orzeczenie zamieszczone w
pkt 1 wyroku. Uznał zarazem, że zarzut apelacji pełnomocnika oskarżyciela
7
posiłkowego powinien podlegać ponownemu rozpoznaniu w instancji odwoławczej
z przyczyn, które zostaną przedstawione w końcowej części uzasadnienia.
Bezzasadne w stopniu oczywistym okazały się pozostałe zarzuty kasacji.
I tak, podnosząc zarzut naruszenia art. 454§2 kpk przez orzeczenie surowszej
kary pozbawienia wolności przy zmianie ustaleń faktycznych, skarżący utrzymywał,
że orzeczenie surowszego ograniczenia do skorzystania przez skazanego z
warunkowego zwolnienia jest równoznaczne z orzeczeniem surowszej kary
pozbawienia wolności. Twierdzenie takie, odniesione do kary dożywotniego
pozbawienia wolności, należało uznać za całkowicie nietrafne. Spośród kar
przewidzianych w Kodeksie karnym dwie z nich są ściśle oznaczone, tj. kary 25 lat
pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności. Nie można orzec
surowszej kary dożywotniego pozbawienia wolności, gdyż jej wymiar jest w ten
tylko sposób określony i żadnym zmianom na skali surowości nie może podlegać.
Zaostrzenie w wyroku formalnych kryteriów warunkowego zwolnienia z tej kary jest
orzeczeniem niezmieniającym poziomu jej surowości, aczkolwiek niekorzystnym dla
skazanego w innym aspekcie.
Zarzut obrazy art. 454§3 kpk, mającej polegać na zaostrzeniu w instancji
odwoławczej kary dożywotniego pozbawienia wolności jest wręcz niezrozumiały,
jako nieprzystający w ogóle do normy prawnej zawartej w tym przepisie. Zakazuje
ona zaostrzenia kary w wyroku sądu odwoławczego przez wymierzenie
dożywotniego pozbawienia wolności. Do takiej zmiany przecież nie doszło.
Trzy ostanie zarzuty mają niekasacyjny charakter. Skarżący wskazał w nich
na obrazę przepisów odnoszących się do postępowania przed sądem pierwszej
instancji (art. 7, 366§1, 410 kpk) w sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny utrzymał w mocy
wyrok Sądu Okręgowego rozstrzygający o winie i wymiarze kary. W ten sposób
autor kasacji zmierzał do ponowienia kontroli odwoławczej wyroku Sądu pierwszej
instancji, wysuwając raz jeszcze zarzuty wcześniej podnoszone w apelacji, bądź
modyfikując ich uzasadnienie. Krótko tylko należy podkreślić, że do kwestii śladów
biologicznych pozyskanych z ciała ofiary zabójstwa i narzędzia zbrodni (młotka)
Sąd Apelacyjny odniósł się obszernie i konkluzywnie przy rozpoznaniu zarzutów
apelacji. W wywodzie zamieszczonym w uzasadnieniu wyroku przekonująco
wykazał, że przy ocenie tych dowodów Sąd meriti nie dopuścił się uchybień
proceduralnych.
8
Oczywista bezzasadność zarzutów sformułowanych w pkt 4-6 kasacji zwalnia
od pogłębionego umotywowania oddalenia kasacji w części odnoszącej się do pkt 2
wyroku Sądu Apelacyjnego, jako oczywiście bezzasadnej (art. 535§3 kpk).
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy w zakresie apelacji wniesionej przez
pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego rzeczą Sądu Apelacyjnego będzie przede
wszystkim wnikliwe zinterpretowanie podniesionego w niej zarzutu, uwzględniające
pełną jego treść. Punktem wyjścia powinno być to, że wydanie na podstawie art.
77§2 kk orzeczenia o surowszym ograniczeniu do skorzystania przez skazanego z
warunkowego zwolnienia niż przewidziane w art. 78 kk, o co wnosi autor apelacji,
możliwe jest w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Warunkiem zastosowania
tego obostrzenia jest zatem ustalenie, że in concreto zachodzi taki szczególny
wypadek. Przy jego braku strona skarżąca wyrok może podnieść zarzut błędu w
ustaleniach faktycznych, jeśli ma w tym interes procesowy. Słusznie więc Sąd
Apelacyjny zauważył w uzasadnieniu, że taki właśnie zarzut realizujący intencję
skarżącego powinien się znaleźć w apelacji, jeśli skarżący domaga się wydania
orzeczenia, o którym mowa w art. 77 kk. W ocenie Sądu Najwyższego nie do końca
jednak rozważono przy rozpoznaniu apelacji pełnomocnika oskarżyciela
posiłkowego, czy w formule zarzutu zawiera się również tak pojmowany zarzut
błędu w ustaleniach faktycznych. W szacie słownej zarzut apelacji wyraża to, że
wyrok Sądu Okręgowego jest obciążony obrazą art. 77§2 kk, gdyż zachodzi
szczególnie uzasadniony wypadek w rozumieniu tego przepisu, przemawiający za
orzeczeniem wobec oskarżonego surowszego ograniczenia do skorzystania z
warunkowego zwolnienia w rozumieniu tego przepisu. Cała natomiast
argumentacja apelacji jest ukierunkowana na wykazanie, że ustalenie o zaistnieniu
takiego wypadku należy tu poczynić.
Jak już wykazano, w postępowaniu kasacyjnym nie można było akceptować
orzeczenia niekorzystnego dla skazanego, wydanego mimo uznania za nietrafny
zarzutu obrazy art. 77§2 kk, podniesionego, w przekonaniu Sądu odwoławczego,
„zamiast” zarzutu błędu w ustaleniach faktycznych. Jednak kontrola skarżonego
orzeczenia musiałaby przebiegać drogą innego rozumowania, gdyby uznać, że
zarzut błędu w ustaleniach mieści się w formule zarzutu wysłowionego w środku
odwoławczym. Skoro Sąd Apelacyjny nie dostrzegł go, to orzekł na niekorzyść na
podstawie art. 77§2 kk z naruszeniem art. 434§1 kpk, poza granicami zaskarżenia,
które w określony sposób wyinterpretował. Zdaniem Sądu Najwyższego recepcja
9
treści zarzutu apelacji, także w świetle art. 118§1 kpk, nie była pełna i z tej racji
wymaga ponowienia w postępowaniu odwoławczym. Sąd Apelacyjny ograniczył się
do zauważenia, że skarżący podniósł wyłącznie zarzut obrazy art. 77§2 kk, a więc
przepisu, którego stosowanie ma fakultatywny charakter i jest uwarunkowane
ustaleniem przesłanki w nim określonej. Nie odniósł się natomiast do zarzutu w
pełnym jego brzmieniu, zwłaszcza w części ujętej w słowach: „ w niniejszej sprawie
zachodzi szczególnie uzasadniony przypadek, o którym mowa w art. 77§2 kk”.
Niezbędne jest więc rozważenie, jakie znaczenie procesowe nadaje zarzutowi
apelacji cała jego treść, a w ślad za tym, jakie są rzeczywiste granice zaskarżenia
ze względu na podniesione uchybienia. Jeśli zostaną one wyinterpretowane
szerzej, niż w zaskarżonym wyroku, to uprawnione stanie się orzekanie
reformatoryjne w sposób przewidziany w art. 77§2 kk, o ile Sąd odwoławczy uzna w
tych warunkach zasadność wniosku skarżącego. W razie natomiast przyjęcia, jak w
poprzednim postępowaniu odwoławczym, że w apelacji zawiera się tylko zarzut
obrazy art. 77§2 kk, nie będzie podstaw do orzekania na niekorzyść z przyczyn, na
które Sąd odwoławczy zwrócił już uwagę w poprzednim postępowaniu.
W związku z uchyleniem wyroku w części dotyczącej orzeczenia wydanego
na podstawie art. 77§2 kk, bezprzedmiotowe stało się rozpoznanie zarzutu
naruszenia tego przepisu w kontekście obrazy także art. 3 kk (art.436 kpk w zw. z
art. 518 kpk).